Metody wychowania wg Heliodora Muszyńskiego

Przez metodę wychowania rozumiemy każdy wyodrębniony sposób postępowania wychowawcy, polegający na wywieraniu określonego wpływu na aktywność wychowanka.
Metody wychowania moralnego charakteryzują się tym, że oddziaływanie wychowawcy odnosi się do norm moralnych wychowanka. Aby pobudzić go do odpowiedniej aktywności, wychowawca musi wywołać określone zmiany w sytuacji, które mają znaczenie z punktu widzenia motywów wychowanka.

Można wyróżnić cztery elementy każdej sytuacji, którymi może manipulować wychowawca, w celu wywarcia wpływu na wychowanku:
-osoba wychowawcy – może własnym zachowaniem wywierać bezpośredni wpływ na wychowanka. Należy tutaj założyć, że wychowawca jest autorytetem dla wychowanka, a ten darzy go szacunkiem.
-aktualny stan rzeczy od którego w danym momencie zależą możliwości lub perspektywy zaspokojenia jakichś motywów wychowanka
-społeczne otoczenie wychowanka (grupa członkowska)
-osoba wychowanka i jego już ukształtowane zasady. Uaktualnianie się w wychowanku dyspozycji może wywierać znaczący wpływ na jego postępowanie.

Wychowawca może wywierać wpływ na wychowanka bezpośrednio przez skierowanie do niego zachowania np. przez danie mu do zrozumienia, że jego zachowanie budzi niezadowolenie wychowawcy. Przejawia się tutaj wpływ osobisty wychowawcy.
Metody wpływu osobistego
Stosowanie tej metody jest możliwe tylko pod warunkiem odpowiedniego układu stosunków. Metody te odniosą skutek tylko w przypadku, gdy wychowawca cieszy się autorytetem wśród wychowanków.
-Wysuwanie sugestii – wywoływanie odpowiednich reakcji może dokonywać się przez sygnalizowanie wychowankowi czego się od niego oczekuje. Może mieć to charakter zachęcania, przestrzegania albo oceniania. Ważne jest, by stanowisko to było wyrażane w sposób szczery i ekspresywny.
-Perswazja – polega na podsuwaniu wychowankom określonych rozwiązań przez posłużenie się odpowiednio dobranym zespołem argumentów. Mechanizm ten jest powiązany z pobudzeniem jednostki do aktywności wewnętrznej przez wywołanie w niej przeżycia danego problemu. Skuteczność perswazji zależy od szeregu czynników, m.in. od postawy wobec wychowawcy, zaufania do jego kompetencji. Prawidłowe użycie perswazji wymaga stopniowego nasilania argumentów.
-Oddziaływanie przykładem osobistym – wywieranie wpływu przez dostarczanie wzorów zachowania i reagowania. Oddziaływanie to nie dokonuje się automatycznie. Należy pamiętać, że wychowanek szuka w naśladownictwie rozwiązania własnych problemów i jest skłonny korzystać z tych wzorów, do których ma zaufanie na podstawie dotychczasowych doświadczeń. Metoda ta musi być stosowana umiejętnie i ostrożnie, przy postrzeganiu szeregu podstawowych zasad. Do najważniejszych należałoby zaliczyć konieczność dostarczania dziecku wzorców zachowania przydatnych do realizacji jego motywów, a nie motywów wychowawcy.
-Wyrażanie aprobaty lub dezaprobaty – pozwala bardzo silnie oddziaływać swą osobą na wychowanka. Chodzi o okazanie uznania lub jego braku, które nie powoduje żadnych następstw. Skuteczność metody uwarunkowana jest cenieniem pozytywnych kontaktów z wychowawcą, a także formą wyrażania przez wychowawcę aprobaty lub dezaprobaty.
-Ocena szkolna – ocena często bywa zinstytucjonalizowana i formalna, pochodzi nie od nauczyciela, a jest wyrazem stanowiska szkoły. Tak stosowana, nie spełnia swych funkcji wychowawczych (jest jednokierunkowa, gdyż nie przewiduje nagród, a jedynie kary; jest mało elastyczna, gdyż znajduje zastosowanie tylko w przypadkach wykroczeń uczniów; nie daje dostatecznych szans poprawy). Ocena szkolna ze sprawowania może być stosowana w taki sposób, aby krył się za nią osobisty stosunek nauczyciela do postępowania ucznia, aby jej przedmiotem były nie tylko wykroczenia, lecz także zasługi. To dopiero gwarantuje jej wychowawczą skuteczność.

Wychowawca może wpływać na wychowanka przez decyzje i działania, które wywołują określone konsekwencje w jego życiu.
Metoda wpływu sytuacyjnego
Jej istota polega na tym, że działania wychowawcy zmieniają układ stosunków między nim a wychowankiem, ale także modyfikują jego położenie.
-Nagradzanie wychowawcze – to takie działania wychowawcy, które polegają na wywołaniu określonych pozytywnych konsekwencji w następstwie zachowań wychowanka, który dostatecznie często nagradzany nabiera poczucia integracji i bezpieczeństwa. Nagradzanie może przybierać bardzo różne formy np. oficjalne wyrażanie aprobaty lub dezaprobaty, przydzielanie funkcji lub roli, przyznanie przywilejów itp. Metoda ta powinna być stosowana wszędzie, gdzie zachodzi potrzeba skłonienia wychowanka do aktywności lub utrwalenia dyspozycji do niej. Musi przebiegać w oparciu o rozeznanie aktualnych motywacji i indywidualnych możliwości dziecka.
-Karanie wychowawcze – polega na zwalczeniu zachowań destruktywnych i obniżeniu prawdopodobieństwa ich wystąpienia w przyszłości. Pozwala wychowankowi ustalić, co w jego postępowaniu jest dobre, a co złe z wychowawczego punktu widzenia. Kara może być wykorzystywana do wdrożenia wychowanka do zachowań pozytywnych np. gdy stwarzamy zagrożenie w przypadku złego postępowania. Karanie wychowawcze nie powinno dyskryminować i poniżać godności wychowanka. Ustalanie wymiaru kary nie powinno dokonywać się w stanie uniesienia, gdyż grozi to niebezpieczeństwem złamania zasad sprawiedliwości
-Instruowanie – polega na ukazywaniu wychowankowi niedostrzegalnych przez niego aspektów sytuacji, na zwracaniu jego uwagi na następstwa poszczególnych zachowań. Metoda ta wymaga posłużenia się odpowiednimi środkami w celu zbliżenia wychowankom poszczególnych wzorów postępowania lub przykładów rozwiązywania problemów. Do środków tych możemy zaliczyć filmy, utwory literackie, sztuki teatralne i telewizyjne. Metoda ta może być stosowana dopiero po pewnym okresie kontaktów wychowawcy z wychowankiem. Nie może polegać na jednorazowym udzielaniu wychowankowi odpowiednich pouczeń czy wskazówek, ale musi stopniowo wdrażać wychowanka do pokonywania różnych trudności przez stawianie mu coraz większych wymagań.
-Organizowanie doświadczeń wychowanka – może polegać na takim manipulowaniu poszczególnymi elementami, aby działania konstruktywne przyniosły wychowankowi w konsekwencji następstwa pozytywne z punktu widzenia jego motywów, zaś działania destruktywne narażały go na następstwa sprzeczne z żywionymi motywami. Jeśli manipulacja ta dokonuje się w sposób nie wiążący następstw z działalnością wychowawcy, wówczas metoda jest skuteczna. Może być tak w przypadku, gdy wychowawca jest zdolny tak pokierować biegiem sytuacji, aby zachowania społecznie i moralnie pożądane rzeczywiście mogły przynieść następstwa również korzystne dla wychowanka.
-Wywołanie antycypacji następstw zachowań społeczno-moralnych – nie polega ona na zmienianiu sytuacji wychowanka lecz sposobu ich widzenia, a mianowicie na spojrzeniu na nie w świetle spodziewanych rezultatów własnej działalności. Polega to na przedstawieniu tych konsekwencji ewentualnych czynów, które mają wartość nagrody lub kary. Należy wywołać w wyobraźni wychowanka obraz sytuacji będącej następstwem jego działalności. Jest to więc odwołanie do już posiadanych przekonań i motywacji. Należy wywołać takie antycypacje następstw, które mają dla wychowanka wartość nagrody lub kary, w przeciwnym razie, proces ten będzie tylko pustym moralizatorstwem.
-Przydzielanie funkcji i ról społecznych – wychowawca powinien wdrażać dziecko do pełnienia przydzielonej roli lub funkcji odwołując się do jego inicjatywy, a unikając przymusu, powinien zapewniać mu maksimum swobody w wywiązywaniu się ze swoich zadań. Na przykład uczeń, który w zaaranżowanej przez nauczyciela dyskusji wypowiada się przeciw odpisywaniu zadań, może przyjąć takie właśnie stanowisko.
-Ćwiczenie – polega na celowym przetwarzaniu przez wychowanka określonych czynności według z góry ustalonego początku. Metoda ta ma doprowadzić do ugruntowania postaw i przekonań wychowanka. Im częstsze i bardziej różnorodne sytuacje ćwiczeń, tym lepsze efekty ćwiczenia. Stosowanie tej metody musi polegać na wyjaśnieniu ćwiczenia, informowaniu o sposobie zachowania się i przebiegu ćwiczenia.
Metody organizowania środowiska społecznego wychowanków
Należy pamiętać, że grupy społeczne (także rówieśnicze) mają taki sam wpływ na wychowanka jak sam wychowawca. Kierunki działania wychowawczego:
-wychowawca może oddziaływać na grupy społeczne, do których należy wychowanek w celu podniesienia ich wychowawczego funkcjonowania.
-może podejmować działania zmierzające do wyłączenia wychowanka z uczestnictwa w grupach mniej wartościowych.
-może dążyć do przekształcenia zespołu wychowanków, z którymi pracuje w autentyczne dla nich środowisko wychowawcze.
Przez zespół wychowawczy będziemy rozumieć grupę rówieśniczą utworzoną dla realizacji określonych celów wychowawczych i poddaną wychowawczemu kierownictwu i oddziaływaniu. Wpływ wychowawcy na jednostkę jest tym słabszy, im bardziej rozbieżne są cele i normy, jakie wprowadza on do zespołu z celami i normami ukształtowanymi autonomicznie.
-Modyfikacja celów zespołu – zabiegi sprzyjają bądź podnoszeniu atrakcyjności życia w zespole bądź wprowadzeniu nowych rodzajów aktywności zespołu
-Kształtowanie nowych norma postępowania w zespole
-Przekształcenie struktury wewnętrznej grupy – wychowawca powinien umocnić pozycję jednostek posiadających dodatni wpływ na ogół
-Nadawanie właściwego kierunku działania kontroli społecznej w zespole – Wychowawca wpływa na poglądy członków zespołu nadając odpowiedni tok, treść i kierunek tym reakcjom, objętym mianem kontroli społecznej.
Wychowawca powinien:
-pozwalać podejmować decyzje dotyczące zespołu
-podsuwać zespołowi własne propozycje
-dążyć do tego, aby działania przebiegały z inicjatywy zespołu
-włączyć członków do sprawowania kontroli
-dążyć do odpowiedzialności przed zespołem
-uczestniczyć w życiu zespołu jako jego członek
-rozłożyć odpowiedzialność na cały zespół
-nawiązywać kontakty na różnych płaszczyznach
Metody samowychowania
O samowychowaniu mówimy, gdy wychowanek uświadomił sobie pewne cele prowadzące do własnego rozwoju oraz ukształtował sobie motywy dążenia do nich. Jest wyższym etapem pracy wychowawczej. Podłożem jest wewnętrzna akceptacja przez wychowanka określonego ideału własnej osoby i dążenie do jego urzeczywistnienia. Wychowawca powinien:
-uświadomić wychowankowi cele wychowania, do których powinien on sam dążyć
-przyswoić wychowankowi techniki pracy nad sobą w zakresie poznawania samego siebie
Wszystkie te oddziaływania muszą zmierzać do przyswojenia sobie przez wychowanka podstawowych metod samowychowania. Wskazane jest aby wychowawca własną osobą reprezentował pozytywny wzór refleksyjności i pracy nad sobą.