Prawo rzymskie

Pojęcie prawa.

Prawem (przedmiotowym) był zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowany przez tę społeczność, albo przez organ wyposażony w władzę legislacyjną, a których przestrzeganie gwarantowane było w drodze przymusu.

Prawem podmiotowym nazywamy przyznaną komuś przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby.
Próby definiowania pojęcia „prawo”:
Definicja IUS EST ARS BONI ET AEQUI – powstała w II w.n.e.. autorem jest Celsus.
Definicja Ulpiana:
„Żyć uczciwie, nie wyrządzać szkody innemu, oddać każdemu to co do niego należy.

Okresy historycznego rozwoju państwa.

Legendarną datę założenia Rzymu w roku 753 p.n.e. przyjmuje się tradycyjnie za początek powstania państwa rzymskiego. Burzliwe dzieje, w których Rzym z małego miasta przekształcił się w światowe imperium obejmujące terytorium niemal całego ówczesnego świata cywilizowanego, kończą się dla zachodniej części państwa najazdem Germanów w roku 476 n.e. Państwo wschodnie przetrwało jeszcze prawie 1000 lat i upadło dopiero pod naporem tureckim w roku 1453.
Jako datę początkową historii prawa rzymskiego również przyjmuje się rok 753 p.n.e., ale rozwój jego nie kończy się z upadkiem państwa zachodniorzymskiego, lecz trwa nadal w części wschodniej. Tam za panowania Justyniana dokonano największej w dziejach antyku kodyfikacji prawa. Dzieło to było niejako podsumowaniem kilkunastowiecznego dorobku rzymskiej myśli prawniczej i dlatego rok 565, w którym umiera Justynian, przyjmuje się za datę zamykającą rozwój prawa rzymskiego.
W ciągu tych trzynastu stuleci państwo rzymskie przechodziło kolejno aż przez 4 formy ustrojowe:
a) monarchię (do 509 r. p.n.e.),
b) republikę (do 27 r. p.n.e.),
c) pryncypat (do 284 r. n.e.)
d) dominat (do 565 r. n.e.).

Okresy historycznego rozwoju prawa.

Historia prawa dzieli się na trzy okresy:

I. Okres prawa archaicznego (753 r. p.n.e.-połowa III w. p.n.e.). Początki państwa i prawa rzymskiego osnute są legendą. Rzymianie w tych czasach trudnili się głównie uprawą roli i pasterstwem, a inne przejawy życia gospodarczego stanowiły zupełny margines. Prawo obywateli, Quirites, zwane stąd kwirytarnym, to przede wszystkim prawo zwyczajowe, zastępowane stopniowo ustawami oraz działalnością magistratur jurysdykcyjnych. Zmiana formy państwa (monarchii w republikę) nie wywarła istotnego wpływu na dziedzinę życia prawnego. W drugiej połowie tego okresu, dzięki ustawie XII tablic oraz działalności interpretacyjnej uczonych-prawników, zaczyna stopniowo wyłaniać się to, co nazywamy systemem prawa.
II. Okres rozwoju i prawa klasycznego (połowa III w. p.n.e.-235 r. n.e., tj. koniec dynastii Sewerów). Prowadzone przez Rzymian zwycięskie wojny zaborcze spowodowały nagromadzenie dużych bogactw i napływ rzeszy niewolników. Skoncentrowane kapitały były inwestowane nie tylko w produkcję rolną, lecz również w przedsiębiorstwa przemysłowe. Dynamicznemu rozwojowi produkcji towarzyszy intensywna wymiana towarowa, także o charakterze międzynarodowym. Powoduje to pojawienie się nowego działu prawa, tzw. ius gentium. Nowo kreowany w roku 242 p.n.e. urząd pretora dla peregrynów i stosowany przezeń nowatorski typ procesu formułkowego otworzył szerokie perspektywy przed całym prawem rzymskim. Zmiany struktury gospodarczej narzuciły konieczność odpowiedniego dostosowania norm prawnych do potrzeb rozwijającej się ekonomiki. Temu trudnemu zadaniu sprostało prawo głównie dzięki działalności pretorów w pierwszej połowie, oraz jurysprudencji w drugiej połowie tego okresu. Przejście od republiki do pryncypatu (27 r. p.n.e.) spowodowało pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (senat, cesarz, nauka prawa). Dlatego też to zdarzenie historyczne jest podstawą podziału omawianego okresu na podokresy:
prawa przedklasycznego (ostatnie wieki republiki)
prawa klasycznego (pierwsze wieki pryncypatu). Dzięki wszystkim tym czynnikom prawotwórczym prawo rzymskie osiągnęło wówczas szczyt swego rozwoju.

III. Okres schyłkowy, zwany też okresem poklasycznym (lata 235-565 n.e.). Ogólny upadek gospodarczy Rzymu powodowany rozkładem ustroju niewolniczego, pociągnął za sobą kryzys we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Spadek wartości pieniądza spycha obrót gospodarczy na tory wymiany naturalnej. Przerzucenie głównego ciężaru wydatków państwowych na warstwy średnie doprowadziło do ogólnego zubożenia ludności. Reformy administracji państwowej nie zahamowały kryzysu politycznego i nie były w stanie zapobiec definitywnemu rozbiciu państwa (w roku 395 n.e.) na część wschodnią i zachodnią. Kryzys ogarnął także prawo. Pochodzące z wielu źródeł prawo klasyczne staje się niezrozumiałe dla przeciętnych urzędników państwowych. Występują przeto tendencje do unifikacji całego prawa, z jednej strony, oraz pospolitowania się prawa klasycznego, z drugiej i strony. Jedynym źródłem prawa były konstytucje cesarzy jako władców absolutnych (dominus). Upadek twórczej działalności jurysprudencji i pozostałych czynników prawotwórczych spowodował wzrost znaczenia i aktywności szkół prawniczych na wschodzie i na zachodzie. One to przyczyniły się walnie do ostatniego w dziejach rzymskiego prawodawstwa zrywu, jakim była działalność kodyfikacyjna Justyniana.

Podziały prawa

Ius civile – prawo rzymskie dla obywatela rzymskiego.

ius peregrinorum było to prawo dla peregrynów (cudzoziemców).
W praktyce wykształciły się zasady prawne o zasięgu międzynarodowym, niejako wspólne wszystkim systemom prawnym obowiązującym w ramach imperium rzymskiego. Ten nowy dział prawa nazwano ius gentium. Jego zasady, w porównaniu z dawnym prawem rzymskim, pozbawione były uciążliwej formalistyki. Podstawą ich obowiązywania było wzajemne zaufanie (fides) stron, tudzież zasady słuszności i sprawiedliwości (aequitas).

Ius publicum – ius privatum
Do zakresu prawa publicznego należały normy dotyczące organizacji ludu rzymskiego w postaci państwa. Pozostałe normy ustanowione w interesie pojedynczych obywateli tworzyły prawo prywatne.
Ius commune – ius singulare
prawo powszechne (ius commune) obejmuje normy mające ogólne zastosowanie natomiast prawo wyjątkowe (ius singulare będzie miało zastosowanie wyjątkowe.

Prawo względne i bezwzględne
Prawem względnym jest wierzytelność wobec określonego dłużnika, a prawem bezwzględnym nazywamy taką sytuację, w której ogół podmiotów prawnych ma obowiązek określonego zachowania się wobec podmiotu uprawnionego.

Prawo bezwzględnie i względnie obowiązujące.
Prawo bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) obejmuje przepisy prawne, które każdy podmiot musi w konkretnym przypadku bez względnie respektować, nie mając żadnej możliwości uchylenia ich zastosowania przez własne oświadczenie woli (np. przepisy regulujące wymóg formy przy sporządzaniu testamentu).
Prawo względnie obowiązujące (ius dispositivum) obejmuje przepisy, których zastosowanie może być w konkretnym przypadku wyłączone przez oświadczenie woli zainteresowanego podmiotu. Mają one zatem znaczenie subsydiarne, pomocnicze. Ustawodawca wprowadza je tylko po to, by miały one zastosowanie wówczas, jeśli zainteresowana osoba nie postanowi inaczej (np. przepisy o dziedziczeniu beztestamentowym będą miały tylko wówczas zastosowanie, jeżeli zmarły nie sporządził testamentu).
Personae – res – actiones
Trójczłonowy podział prawa zastosowany przez Gaiusa w słowach "Wszelkie prawo, jakim się posługujemy dotyczy albo osób albo rzeczy albo powództw" " Systematyka ta została skopiowana przez Justyniana w jego Instytucjach a następnie wywierała głęboki wpływ na szereg kodeksów do XIXw.

Źródła powstania prawa – fontes iuris oriundi.

Prawo zwyczajowe – mos maiorum albo consuetudo.
Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania. Stosowany w społeczności zorganizowanej, podniesiony zostaje do rangi normy prawnej wówczas, gdy uznany jest dobrowolnie przez większość jako konieczny (opinio necessitatis) i stosowany bywa przez dłuższy czas (frequens usus) w sposób niezmieniony.

Ustawą (lex) jest to co lud nakazuje i ustanawia. Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe, comitia.

Głosowanie odbywało się najpierw jawnie, a w okresie późniejszym tajnie, według centurii (comitia centuriata) lub tribus (comitia tributa). Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat (auctoritas patrum).
Składała się ona z trzech części: praescriptio, zawierała nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania, rogatio, czyli sam tekst, oraz sanctio, czyli dyspozycje gwarantująca jej przestrzeganie.
Rodzaje lex z uwagi na sankcję:
Lex perfecta to taka, która sankcją nieważności dotyka czynność zdziałaną wbrew jej postanowieniom (np. zakaz darowizn między małżonkami)
Lex minus quam perfecta uznaje wprawdzie taką czynność za ważną, ale za jej sporządzenie przewiduje sankcje karne.
Lex imperfecta pozbawiona jest jakiejkolwiek sankcji.

Edykt pretorski.
Od 367 r.p.n.e. powołano urząd pretora, w roku 242 p.n.e. powołano urząd drugiego pretora dla peregrynów (praetor peregrinus), ten pierwszy otrzymał miano pretora miejskiego (praetor urbanus).
Pretor wydawał własny edykt (edictum), w którym zawarte były zasady, jakich zamierzał się trzymać w czasie swojego jednorocznego urzędowania.

Obejmując urząd, kolejny pretor najczęściej przejmował główne zręby edyktu swego poprzednika. W ten sposób wykształciła się stała część edyktu, zwana edictum tralaticium. Do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu prawnego.
Edykt pretorski składał się z dwóch części: normatywnej i formularnej. Część pierwsza zawierała zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach, w części drugiej natomiast były zredagowane konkretne formuły, jakim miały się strony posługiwać w toku procesu.
Praktyka twórczego wydawania edyktów trwała od III w.p.n.e. do 130r.n.e. W 130r.n.e. opracowano edykt wieczysty, który ogłoszony został przez cesarza - był niezmienny.

Jurysprudencja.
Osoby mające wiedz o prawie i posiadające umiejętności rozwiązywania problemów karnych.
Początki jurysprudencji sięgają prawa archaicznego.
Jako źródło prawa pojawia się jurysprudencja ok. II w.p.n.e., kończy ok. połowy III w.n.e.
Jurysprudencja zajmowała się rozstrzyganiem konkretnych przypadków. Twórcza działalność jurysprudencji miała charakter prywatny.
Drogi wprowadzania poglądów jurysprudencji:
-uczestniczyli w radach doradczych, które mógł powołać sędzia/pretor
-publicznie udzielali odpowiedzi prawnych
-ich poglądy były spisywane
Juryści kierowali się Leges, edyktami itp., ale podstawą ich działalności była intuicja, dlatego prawo jurysprudencji budziło wiele kontrowersji.
Etapy jurysprudencji:
-Jurysprudencja późnorepublikańska (weteres) - okres największego chaosu i największych kontrowersji
-Jurysprudencja wczesnoklasyczna (I w.n.e.) - następują próby porządkowania prawa.
Kształtują się dwie szkoły jurysprudencji klasycznej: Sabinianie (głosili pogląd, że jeśli ktoś zabierze właścicielowi materiał to właściciel materiału jest również właścicielem produktu); Procurianie(głosili pogląd, że jeśli ktoś zabierze właścicielowi materiał to wytwórca jest właścicielem produktu)
-Jurysprudencja średnioklasyczna (II w.n.e.) - jest to okres starań ograniczenia i przezwyciężenia kontrowersji.
Obie szkoły (Sabinianie i Procurianie) zanikają, a w ich miejsce powstaje Media Sentente tzw. Rozwiązanie pośrednie (czyli jeśli ktoś zabierze właścicielowi materiał to właściciel materiału jest również właścicielem produktu jeśli można materiał odtworzyć; jeśli nie da się odtworzyć materiału to właścicielem produktu jest wytwórca)
-Jurysprudencja późnoklasyczna (III w .n.e.) w okresie tym wiele kontrowersji zostaje przezwyciężonych, zaczyna się proces uogólniania reguł.

Uchwały senatu.
Senat, jako organ znany już w okresie królewskim, spełniał wówczas rolę doradcy króla. W okresie republikańskim nie uzyskał jeszcze władzy ustawodawczej, chociaż pośrednio wywierał na nią wpływ, np. przez tzw. auctoritas patrum, zatwierdzanie ustaw zgromadzeń ludowych.
Senat zaczął na polu ustawodawstwa wypierać stopniowo zgromadzenia ludowe, które jako ciała o tradycji republikańskiej stanowiły przeszkodę w ugruntowaniu jedynowładztwa.

Konstytucje cesarskie.
Akty normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej to constitutiones.
Edykty (edicta) wydawał cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicend. Wydawane przez cesarza w konsekwencji przejęcia uprawnień pretora.
Mandaty (mandata) -były to instrukcje dla namiestników tak w prowincjach cesarskich, jak i senackich, bądź też dla innych urzędników cesarskich.
Dekretem (decretum) był wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa, na której wzorowali się później sędziowie.
Reskrypt (rescriptum) to odpowiedź cesarza na zapytanie urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych.
W okresie dominatu władza ustawodawcza koncentrowała się wyłącznie w ręku cesarza, a wydawane przezeń akty noszą miano leges.

Zbiory prawa

Ustawodawstwo Justyniańskie
Corpus Iuris Civilis - obejmuje cztery części: Codex, Digesta, Institutiones oraz Novellae. Trzy pierwsze składają się na właściwe dzieło kodyfikacyjne Justyniana, czwarta zaś obejmuje późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców.
Corpus Iuris Civilis zostało skompilowane przez komisje, które miały zebrać i uporządkować dotychczasowe prawo zawarte w konstytucjach cesarskich i literaturze prawniczej. Justynian nadał kompilatorom prawo dokonywania zmian w przejmowanych tekstach – zmiany te to interpolacje. Polegały one na usuwaniu z przejmowanych tekstów nazw instytucji obecnie nieaktualnych, albo też zastępowaniu ich tymi, które zachowały aktualność.

Codex. Stosunkowo najłatwiejszą pracę miała komisja (złożona z 7 osób) pracująca nad zbiorem konstytucji cesarskich. Dzieło ukończone zostało w 529 r.
Podzielony został na:
12 Księgi\ tytuły\ konstytucję\ paragraf danej konstytucji

Digesta. Ta część kodyfikacji zwana również Pandektami (Pandectae) składa się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich, z których tylko trzech tworzyło w okresie przedklasycznym: a dwóch w poklasycznym. Autorami większości tekstów są prawnicy z okresu pryncypatu. Pracę nad Digestami zapoczątkowano w roku 530. Zaplanowana na lat 10 ukończona została już w roku 533.
Podzielone zostały na:
50 ksiąg\ tytuły\ fragmenty\ paragrafy.

Institutiones. Według Justyniana Instytucje zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i służyć miały do zdobycia o nim wiedzy elementarnej. Jako podręcznik do nauki prawa są one o tyle osobliwe, że miały moc prawa na równi z Kodeksem i Digestami.
Podzielony został na:
4 księgi\ tytuły\ paragrafy.

Novellae. Po zakończeniu prac kodyfikacyjnych (534 r.) Justynian wydawał akty normatywne, którymi wyjaśniał, uzupełniał albo i zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji, a nawet wprowadzał zupełnie nowe uregulowania.

Proces rzymski prywatny.

Actio
Jest podstawowym terminem prawniczym Rzymian i oznacza ogół działań prawniczych. Był to ogół czynności procesowych dotyczących zarówno powoda jak i pozwanego sankcjonowanych przez przedstawiciela władzy państwowej. Można, więc stwierdzić, że actio w szerokim znaczeniu to działanie, czyn, rozprawa sądowa w węższym zaś czynność o charakterze procesowym (skarga/powództwo).
W okresie późniejszym actio oznacza skarga czy też powództwo wnoszone przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego.

Dwufazowość postępowania.
Faza pierwsza, zwana in iure, odbywała się przed przedstawicielem władzy państwowej faza druga natomiast, zwana apud iudicem, toczyła się przed mianowanym sędzią prywatnym.
Po upadku monarchii osobą, w której gestii znajdował się wymiar sprawiedliwości był konsul. Po roku 367 p.n.e. władza jurysdykcyjna przechodzi w ręce pretora.
Druga faza postępowania toczyła się przeważnie przed sędzią jednostkowym, zwanym iudex, w niektórych przypadkach arbiter. Sędziego takiego wybierały zgodnie strony procesowe, początkowo spośród osób wpisanych przez pretora na specjalną listę (album iudicum selectorum), później zaś spośród nieposzlakowanych i dojrzałych obywateli rzymskich. Proces początkowo mógł toczyć się tylko między obywatelami rzymskimi (zasada personalności prawa), przed sędzią jednostkowym, w mieście Rzymie lub w jednomilowym jego okręgu.

Proces legisakcyjny

proces legisakcyjny jest najstarszym procesem prywatnym. Nazwa jego pochodzi stąd, iż postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy (legis actio). Można więc było w nim dochodzić ochrony tylko takich praw, które przewidywane były w obowiązujących ustawach. Stąd wąski zakres jego zastosowania.
Postępowanie w obu fazach toczyło się ustnie, a w fazie pierwszej, in iure, strony musiały wygłaszać ściśle przewidziane formuły. Jakakolwiek pomyłka w ich wypowiedzi prowadziła do przegrania procesu przez stronę, która pomyłkę popełniła. Na tym polegał skrajny formalizm tego procesu.

W fazie in iure musiały się stawić obie strony procesowe. Postępowanie zaoczne było niemożliwe.
W fazie apud iudicem w razie niestawienia się jednej ze stron do południa, sędzia wydawał wyrok korzystny dla strony obecnej.
Strony musiały występować osobiście, zastępstwo procesowe było niedopuszczalne.

Egzekucja
W procesie legisakcyjnym celowi temu służyła legis actio per manus iniectionem. Powód w obecności pretora kładł na pozwanym rękę, po czym przez 60 dni więził go w prywatnym więzieniu, wyprowadzając w dni targowe trzykrotnie przed oblicze pretora i ogłaszał jego zadłużenia. Jeśli nikt dłużnika nie wykupił, wierzyciel mógł z nim zrobić co chciał, a więc sprzedać np. w niewolę nieprzyjacielską, a nawet zabić. Te rygory egzekucji osobistej złagodziła lex Poetelia z 326 r. p.n.e., zakazująca sprzedaży dłużnika w niewolę nieprzyjacielską bądź jego zabicia. Odtąd dłużnik miał, jako osoba półwolna, odpracowywać dług u powoda.

Proces formułkowy

Rodzaje actiones:

Actiones in rem to powództwa rzeczowe, służące do ochrony praw podmiotowych bezwzględnych (praw rzeczowych). były one skuteczne przeciwko komukolwiek (erga omnes), kto naruszył cudze prawo do rzeczy.
Actiones in personam to powództwa osobowe. Można je było wnieść tylko przeciw oznaczonej osobie. Był nią dłużnik, z którym powód znajdował się w stosunku obligacyjnym, czyli zobowiązaniowym.

Actiones stricti iuris -powództwa ścisłego prawa, przy których sędzia musiał się ściśle (stricte) trzymać poleceń zawartych w formułce, dotyczących zarówno stanu faktycznego, jak i dochodzonych roszczeń. Do skarg tych należały wszystkie powództwa z kontraktów (contractus) jednostronnie zobowiązujących (kontrakty literalne, werbalne, mutuum), zobowiązania z przestępstw (delictum) itp.
Actiones bonae fidei (iudicia bonae fidei) -powództwa oparte na dobrej wierze.

Powództwa oparte na fakcie –Pretor udzielał ochrony procesowej w sytuacjach, których nie przewidywało ius civile. Uzależniał jej byt od stwierdzenia przez sędziego opisanego w formułce faktu. Dawało ono pretorowi największe możliwości ochrony nowych zdarzeń.
Powództwa oparte na fikcji –pretor fikcyjnie przyjmował w nich jakiś element w rzeczywistości nieistniejący, a potrzebny dla danej actio i nakazywał sędziemu traktować sprawę tak, jakby fingowany element istniał. .

Postępowanie in iure
Postępowanie sądowe rozpoczynało się od prywatnego wezwania pozwanego przez powoda do stawienia się przed pretorem, in ius vocatio. Wezwany miał obowiązek stawienia się, jeżeli wezwany nie uczynił zadość żądaniu powoda, wolno go było doprowadzić przed pretora siłą.
Wzywając pozwanego do sądu, powód powinien poinformować go o rodzaju pretensji a w obecności pretora winien powtórzyć tę samą informację wskazując na actio, z której chciałby uczynić użytek. Pretor po wysłuchaniu stron albo jej udzielał (datio actionis), albo też odmawiał ochrony procesowej (denegatio actionis).
Pozwany mógł przed pretorem uznać roszczenia powoda. Akt taki zwał się confessio in iure. Postępowanie kończyło się wówczas w fazie in iure, a confussio zastępowała wyrok i stanowiła tytuł egzekucyjny. Ujemne konsekwencje pociągał też za sobą brak jakiejkolwiek obrony ze strony obecnego w fazie in iure pozwanego(indefensio). Kres dalszemu postępowaniu kładła też przysięga, złożona w obecności pretora, iusiurandum in iure. Pozwany przysięgał, że roszczenie nie istnieje i taka przysięga zastępowała wyrok oddalający powoda z jego żądaniem. Powód natomiast przysięgał, że roszczenie istnieje, co równoznaczne było z wyrokiem zasądzającym. Przysięgę składała tylko jedna strona, a robiła to niechętnie bo za krzywoprzysięstwo prawo rzymskie przewidywało surowe kary.
Proces tylko wtedy mógł się toczyć, gdy pozwany przynajmniej zaprzeczył twierdzeniom powoda (negacja). Uznanie roszczenia albo brak jakiejkolwiek obrony ze strony pozwanego prowadziło do niekorzystnego dlań zakończenia postępowania już w fazie in iure.

Rezultatem czynności uczestników postępowania w pierwszej fazie było ustalenie treści formułki, którą pretor przekazywał powodowi. Akt ten kończył postępowanie in iure a zwał się litis contestatio.
Rezultatem postępowania w fazie in iure, gdy pretor udzielał ochrony powodowi, była uzgadniana ze stronami i spisywana przez pretora formułka (formula). Stanowiła ona dla wymienionego na jej początku sędziego program działania w fazie apud iuducem, określając w sposób maksymalnie zwięzły warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego.
W budowie formułki wyodrębnia się cztery części zwyczajne, oraz dwie nadzwyczajne:
Intentio jest częścią formułki, w której powód zawarł treść swego żądania. Formułki, w których roszczenie opierało się na fakcie, otwierała demonstratio, stanowiąca zwięzły opis stanu faktycznego, tym samym bliższe określenie podstawy prawnej żądania. Część zwyczajna.
Condemnatio była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego. Jej cechą charakterystyczną był to, ze zawsze opiewała na pewną określoną bądź nieokreśloną kwotę pieniężną. Część zwyczajna.
Adiudicatio występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej z możliwości dopłaty przy podziale fizycznym nierównym, a gdy rzecz była niepodzielna, przez przysądzenie jej jednemu z współwłaścicieli, z obowiązkiem spłaty pozostałych udziałów. Część zwyczajna.
Exceptio - zarzut procesowy. Pozwany nie zaprzeczał twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną, które miały na celu zapobiec wyrokowi zasądzającemu.
Praescriptio umieszczana była w formułce na żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia, lecz jego części.

Postępowanie apud iudicem
Postępowanie przed sędzią (apud iudicem) musiało zakończyć się z upływem pewnego okresu od momentu litis contestatio, jeśli proces nie miał być umorzony bez możliwości wydania wyroku końcowego.
Zadaniem sędziego było ustalenie stanu faktycznego na podstawie dostarczonych przez strony dowodów i wydanie na tej podstawie wyroku stosownie do treści formułki.
Obie strony mogły korzystać z zastępców procesowych.
Proces formułkowy nie znał apelacji!


Egzekucja.
W procesie formułkowym egzekucję osobistą stosowano wyjątkowo. Zastąpiła ją w zasadzie egzekucja majątkowa, ale uniwersalna, jako że skierowana była na cały majątek dłużnika. Wdrażano ją na podstawie odrębnego powództwa zwanego actio iudicati.
W odniesieniu do osób stanu senatorskiego, osób niedojrzałych i chorych umysłowo wykształciła się zasada przeprowadzania egzekucji tylko z części ich majątku – wystarczającej na zaspokojenie wierzyciela.
W toku egzekucji zdarzało się dłużnik podejmował czynności określane w źródłach jako działanie in frauden creditorum. Było to działanie dzłużnika, który mając świadomość swej niewypłacalności, w drodze czynności prawnych lub faktycznych zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzycieli.



Środki ochrony pozaprocesowej.

Restitutio in integrum (przywrócenie do stanu pierwotnego) to pozaprocesowy środek ochrony (auxilium extraordinarium), którego udzielał pretor po zapoznaniu się z istotą sprawy, uznając za niebyły fakt, z którym prawo łączyło niekorzystne dla kogoś skutki prawne. Typowymi podstawami uzasadniającymi restitutio były: przymus(metus), podstęp (dolus), błąd (error), niedojrzałość kontrahenta, capitis deminutio, umotywowana nieobecność (absentia).

Interdictum to środek ochrony pozaprocesowej wydawany przez pretora lub namiestnika prowincji na żądanie (postulatio) jednej strony, zawierający nakaz pod adresem drugiej strony, aby coś uczyniła lub czegoś zaniechała. Celem interdyktu było natychmiastowe przeciwdziałanie stanowi rzeczy, który naruszał obowiązujący porządek prawny. Stąd też pretor wydając interdykt nie badał jego zasadności.

Missio in possessionem to wprowadzenie jakiejś osoby zainteresowanej we władanie całym majątkiem drugiej osoby (missio in bona), albo jego częścią (missio in rem). Przejęcie majątku następowało z upoważnienia pretora. (np. w celu zmuszenia kogoś do wzięcia udziału w procesie).

Stypulacjami pretorskimi były słowne i w określonej formie czynione przyrzeczenia stron, których treść określał pretor. Służyły one do udzielania stronie zabezpieczenia (cautio) umożliwiającego realizację roszczenia na wypadek ewentualnej szkody, powstałej zarówno w toku procesu, jak i poza nim.

Postępowanie nadzwyczajne.
Proces Kognicyjny.

Proces kognicyjny uchodził za nadzwyczajny – cognito extra ordinem.
Był to proces myślowy skierowany na ustalenie jakiegoś faktu i ocenę jego znaczenia z punktu widzenia prawa jako przesłanki podjęcia decyzji.
Cognito oznaczała ogół czynności organu sądowego od wszczęcia postępowania aż do wydania decyzji ostatecznej. Mając zrazu charakter postępowania nadzwyczajnego – extra ordinem – proces zachował tę nazwę nawet wtedy, gdy całkowicie wyparł proces formułkowy i stał się jedyną drogą dochodzenia sprawiedliwości prze sądem.

Zakres stosowania.
Stosowano go przy roszczeniach z tytułu wynagrodzenia za wykonane czynności zleconej, roszczenia z tytułu alimentów i fideikomisów, czyli nieformalnych zapisów na wypadek śmierci.
Stosowano go także w sprawach wymagających szybkiej interwencji sądowej, gdyż był bardziej odpowiedni niż proces formułkowy.

Organami kompetentnymi do rozstrzygania sporów w procesie kognicyjnym był cesarz osobiście, lub wyznaczeni przez niego urzędnicy. Oznacza to, ze proces nie toczył się już przed sędzią prywatnym, ale przed sędzią mianowanym (lud nominowanym) przez cesarza.
Likwidacji procesu formułkowego dokonała konstytucja Konstancjusza i Konstansa w 342 r. W ten sposób cognitio extra ordinem, zachowując swą tradycyjną nazwę, staje się postępowaniem zwyczajnym, o dobrze ukształtowanych zasadach regulujących dość szczegółowo czynności stron i sądu, podejmowane w celu rozpoznania i rozstrzygnięcia określonej sprawy cywilnej.

Wszczęcie i przebieg postępowania.
Wezwanie pozwanego następuje w formie litis denuntiatio. Jest to pismo procesowe, w którym powód przedstawia zwięźle swoje roszczenie wobec pozwanego i wzywa go do stawienia się w określonym terminie w sądzie.
Procesować się może obecnie nie tylko ten, komu przysługuje actio, ale czynić to może każdy, kto uważa, iż naruszone zostało jego prawo podmiotowe, które taka czy inna actio tylko wyraża.
W ciągu 10 dni od otrzymania pozwu winien pozwany, jeśli nie zamierza zaspokoić pretensji powoda, dać gwarancje stawienia się w sądzie we wskazanym terminie i udzielić pisemnej odpowiedzi na pozew. Odpowiedź taka zwie się libellus contradictionis, a przedstawia w niej pozwany zarzuty pod adresem roszczeń powoda i ewentualnie własne pod adresem powoda pretensje, jeśli takie ma (powództwo wzajemne).
Postępowanie przed sądem składa się z trzech części. Część pierwsza, wstępna (primordium litis), trwa do litis contestatio. Część środkowa (medium) to postępowanie dowodowe, a końcowa --wydanie wyroku (sententia). Strony stają przed sądem w wyznaczonym terminie osobiście, albo zastępowane przez swych prokuratorów. W procesie kognicyjnym wzrosła wyraźnie rola adwokata (advocatus).

Dowody
Do przeprowadzenia postępowania dowodowego przystępował sąd po wstępnym wysłuchaniu oświadczeń stron procesowych. Środki dowodowe były takie same jak w procesie formułkowym. Zmieniły się tylko zasady ich oceny. Sąd traci absolutnie pełną swobodę w ustalaniu ich wiarygodności, a zamiast zasady swobodnej oceny dowodów pojawiają się przejawy legalizmu dowodowego.
Największą wartość miały dokumenty zredagowane przez urzędników państwowych (acta gesta).
Dokumenty sporządzane przez notariuszy (tabelliones) również miały taką moc, jeśli potwierdzone zostały przysięgą autorów.
Dokumenty sporządzane przez osoby prywatne (cautio, chirographum) miały wartość dokumentu publicznego, jeśli podpisane zostały co najmniej przez trzech świadków. Strona zarzucająca sfałszowanie dokumentu mogła albo zaskarżyć sprawcę fałszerstwa do sądu karnego, albo też w odrębnym procesie cywilnym domagać się ustalenia autentyczności pisemnego aktu.
O sile dowodowej świadków decydowało przede wszystkim społeczne pochodzenie składającego zeznanie.

Postępowanie przed sądem było protkołowane.

Wyrok
Sędzia formułował go na piśmie i ogłaszał publicznie. Wyrok mógł opiewać także na częściowe zasądzenie pozwanego.
Wyrok zasądzający nie musi opiewać koniecznie na kwotę pieniężną. Może na pozwanego nakładać niekiedy również obowiązek wydania przedmiotu sporu, albo czynienia bądź nieczynienia czegoś.
W cognitio extra ordinem pojawia się po raz pierwszy postępowanie zaoczne. Toczyć się ono mogło tak pod nieobecność powoda, jak i pozwanego. Sąd podejmował jedynie starania, by nieobecnego sprowadzić do sądu. W tym celu executor trzykrotnie poszukiwał nieobecnego w jego domu, a jeśli usiłowania te nie dały rezultatu, przeprowadzano normalne postępowanie sądowe. Niestawienie się powoda przed litis contestatio zwalniało pozwanego z obowiązku brania udziału w postępowaniu.
W procesie justyniańskim przewidywano obowiązek zasądzenia od strony przegrywającej na rzecz przeciwnika procesowego, wydatków, jakie ten poniósł w związku z prowadzeniem procesu.

Apelacja.
Proces kognicyjny znał już apelację.
Strony tracą wpływ na wybór sędziego.
Strona uważająca się za pokrzywdzoną wyrokiem mogła odwołać się od niego do urzędnika wyższego stopniem, domagając się ponownego rozpatrzenia sprawy. Mogła to uczynić w przepisanym terminie czy to ustnie, do protokołu sądowego, czy też w odrębnym piśmie, zwanym libellus appellationis. Na pismo takie strona przeciwna również mogła odpowiedzieć pisemnie – przedkładając libellus refutatorius, w którym zbijała zawarte w apelacji dokumenty.

Sąd apelacyjny mógł dokonać ustaleń niekorzystnych dla strony apelującej i dać temu wyraz w wyroku końcowym.
Uzasadniając apelację sąd wydawał nowy wyrok, który zastępował rozstrzygnięcie sądu niższej instancji. Oddalając natomiast apelację, czynił wyrok pierwszej instancji ostatecznym i wykonalnym z chwilą wydania wyroku apelacyjnego (ex nunc), a zatwierdzając wyrok niższej instancji, czynił go wykonalnym z chwilą jego ogłoszenia (ex tunc).

Egzekucja nie była już uniwersalna (jak to miało miejsce wcześniej). Wierzyciele zaspokajali się tylko z części majątku dłużnika.
Znika również egzekucja osobista.

Postępowanie nadzwyczajne.
Proces Reskryptowy.

Odmianą procesu kognicyjnego jest tzw. proces reskryptowy. Już w okresie pryncypatu sędzia, mający trudności w rozwikłaniu jakiegoś problemu prawnego, mógł zwrócić się do cesarza z prośbą o rozstrzygnięcie jego wątpliwości. To samo mogły drogą listową (libelli, preces, supplicationes)czynić osoby prywatne, przedstawiając opis stanu faktycznego sprawy. Cesarz, bądź wysoki jego urzędnik, dokonywał prawnej oceny sprawy, przesyłając osobom zainteresowanym odpowiedź z zastrzeżeniem tej treści, że opisany stan faktyczny odpowiada prawdzie (si preces veritate nituntur). Sędzia, który następnie rozstrzygał daną sprawę, związany był opinią prawną zawartą w reskrypcie, chyba że ustalony przezeń stan faktyczny nie pokrywał się z tym, jaki opisany był w suplikacji skierowanej do cesarza

Zdolność prawna

Zdolnością prawną nazywamy możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa i obowiązku.
Pełną zdolność prawną warunkowały trzy czynniki (status):
- wolność (status libertatis)
- obywatelstwo (status civitatis)
- stanowisko w rodzinie (status familiae) – z uwagi na stanowisko w rodzinie obywatel rzymski mógł być albo osobą nie podlegającą niczyjej władzy – sui iuris; albo podlegającą władzy męskiego zwierzchnika familii – alieni iuris (np. syn filius familias).

Przyczyny ograniczające zdolność prawną:
- infamia, czyli umniejszenie czci obywatelskiej. Osoby dotknięte infamią nie mogły sprawować opieki, składać zeznań przed sądem, występować w charakterze zastępcy procesowego, wnosić niektórych skarg, a nadto dotknięte były innymi ograniczeniami.
- addictus to osoba przeciw której wszczęto egzekucję osobistą. Zachowując wolność i obywatelstwo rzymskie pozostawali oni do momentu odpracowania zadłużenia de facto w niewoli wierzycieli.
- redempti ab hostibus – obywatele rzymscy wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej, zobowiązani do odpracowania wyłożonej na nich ceny wykupu
- koloni – dzierżawcy przywiązani do ziemi
- płeć

Zdolność do czynności prawnych polega na możliwości składania i przyjmowania takich oświadczeń woli, które wywołują skutek prawny.

Zdolność do czynności prawnych ograniczały cztery czynniki:
1) wiek - W kategorii wieku były cztery kategorie
a) dzieci (infantes) – te które nie umiały mówić – nie miały zdolności do czynności prawnych
b) niedojrzali (impuberes) czyli dziewczęta od 7 do 12 roku, a chłopcy od 7 do 14 roku życia – mieli ograniczoną zdolność do czynności prawnych.
c) dojrzali od 14 do 25 roku życia (puberes minores XXV annis) – mieli pełną zdolność do czynności prawnych, ale z uwagi na brak doświadczenia życiowego prawo chroniło ich przed wyzyskiem.
d) dojrzali powyżej 25 lat – nabywali pełną zdolność do czynności prawnych, jeśli nie podlegali innym ograniczeniom.
2) Niewiasty według prawa po wyjściu z okresu niedojrzałości nadal były ograniczone w zdolności do czynności prawnych. Czynności te musiały podejmować za zgodą swego opiekuna.
3) Chory umysłowo (furiosus) był całkowicie pozbawiony zdolności do czynności prawnych.
4) Marnotrawca (prodigus) czyli osobnik uznany przez prawo za lekkomyślnie trwoniącego swój majątek, miał ograniczoną zdolność do czynności prawnych, a do działań umniejszających stan jego majątku potrzebna była zgoda ustanowionego dlań kuratora.

Osobą fizyczną jest człowiek.
Osobą prawną jest podmiot nie-fizyczny, wyposażony przez prawo w zdolność prawną niezbędną do realizacji jego celów. Osobą prawną może być osoba albo zespół osób (stowarzyszenia, korporacje), albo masa majątkowa (fundacje, zakłady), którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawną.

Krewnymi agnacyjnymi były osoby, które podlegały tej samej władzy ojcowskiej (albo podlegały jej gdy ojciec żył).

Naturalne więzy krwi – pokrewieństwo kognacyjne, były niewystarczające by być agnatem.

Zdarzenia prawne – Działania.

Elementem każdego stosunku cywilnoprawnego są:
l) norma prawna, która ów stosunek wyznacza,
2) jego treść, czyli prawa i obowiązki określone przez tę normę prawną,
3) podmioty owych praw i obowiązków wreszcie
4) zdarzenia cywilnoprawne

Zdarzenia prawne mogą być albo niezależne od ludzkich zachowań (np. urodzenie, śmierć, upływ czasu), albo od nich zależne. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z działaniami.

Podejmujący działanie bezprawne tylko wtedy będzie mógł pociągnięty do odpowiedzialności, jeśli spełnione zostaną cztery podstawowe wymogi:

1) Naruszona przez dłużnika norma prawna musi mieć na uwadze ochronę przysługującego wierzycielowi prawa podmiotowego i przewidywać albo dokonanie czynu przez tę normę zakazanego, albo niedokonanie czynu przez nią nakazanego.

2) na ogół przez winę (culpa) rozumie się naganny stosunek subiektywny jakiegoś podmiotu do jego obowiązku zachowania się, wynikającego z normy prawnej, zasad słuszności, albo treści stosunku prawnego, jaki łączy go z innym podmiotem.
Wina polegać może na działaniu (culpa in faciendo) jeśli określony podmiot podejmuje działanie pozytywne, którym przekracza sformułowany przez normę zakaz.
Wina z zaniechania (culpa in non faciendo) polega na braku działania tam, gdzie norma prawna formułuje nakaz jakiegoś zachowania się. W zobowiązaniach stricti iuris dłużnik odpowiadał tylko z culpa in faciendo.
Wina pozakontraktowa – culpa aquiliana.
Wina kontraktowa – culpa extraquiliana
Przy culpa sprawca ani nie znał skutków ani ich nie przewidział chociaż znać i przewidzieć powinien. Jest to zatem wina nieumyślna, pojmowana przez prawników klasycznych jako zaniedbanie przez osobę odpowiedzialną pewnych reguł staranności (diligentia), do jakiej zobowiązani są wszyscy i to bez względu na to czy przewidują ujemne skutki swego zachowania, ale lekkomyślnie sądzą iż ich unikną, jak i wówczas gdy skutków w wyniku niedbalstwa nie przewidzieli, chociaż mogli i powinni przewidzieć.

Culpa lata, czyli grube niedbalstwo, polegała na skrajnym zaniedbaniu staranności, jakiej zwykło się oczekiwać od przeciętnego człowieka.

Culpa levis to niższy stopień winy i polegała na lżejszym zaniedbaniu staranności, jakiej zwykło się oczekiwać od abstrakcyjnie pojmowanego (stąd modernistyczny termin na określenie tego stopnia winy jako culpa in abstracto) wzorca dobrego gospodarza (boni patris familias).

Culpa in concreto oceniana jest na podstawie jeszcze innego kryterium. W tym wypadku dłużnik winny będzie tylko wtedy, gdy zajmując się ochroną cudzych interesów nie przejawia takiej staranności, jaką wykazuje w sprawach własnych

Dolus to zły zamiar, albo też podstęp. Jako najwyższy stopień winy dolus polega na świadomym zachowaniu się jakiegoś podmiotu w celu wyrządzenia drugiemu szkody.
Przy dolus sprawca znał skutki i je przewidział.

3) Szkoda – to nic innego jak naruszenie interesu wierzyciela, który wyraża się w jego prawie podmiotowym chronionym przez obowiązujący porządek prawny.

4) Dłużnik tylko wtedy odpowiada za wyrządzoną szkodę, jeśli była ona koniecznym następstwem zawinionego przezeń zachowania się, czyli -między tymi dwoma faktami istniał związek przyczynowy.

Skutki zdarzeń prawnych.

Nabycie prawa jest pierwotne, jeśli ktoś staje się podmiotem prawa niezależnie od praw tej osoby, która je utraciła, albo też nabywa prawo, które uprzednio do nikogo nie należało.

Nabycie prawa jest pochodne (derytywne), jeśli prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi.
Nikt nie może przenosić na drugiego więcej prawa niż sam ma.


Pojęcie i podział czynności prawnych.

Wśród zdarzeń prawnych szczególną rolę odgrywają czynności prawne, czyli oświadczenia woli, zmierzające do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego.

Czynności prawne dzielić można na:
1) jednostronne jeśli do wywołania skutku prawnego wystarcza oświadczenie woli jednej strony
dwustronne czyli wymagające zgodnego oświadczenia (umowy) dwóch stron.
2) formalne gdy ważność czynności zależna jest od zachowania wymaganej formy (mancypacja)
nieformalne gdy pod tym względem prawo nie stawia żadnych wymogów (umowa najmu)
3) między żyjącymi (inter vivos) jeśli regulują stosunki za życia podmiotu działającego (zlecenie)
na wypadek śmierci (mortis causa) jeśli skutek czynności ma nastąpić po jego śmierci (testament)
4) zobowiązujące i rozporządzające w zależności od tego czy czynność powoduje jedynie powstanie zobowiązania (kupno – sprzedaż), czy też powoduje bezpośrednią zmianę stanu prawnego podmiotu działającego (przeniesienie własności).
5) obciążające jeśli nakładają obowiązek na obie strony (najem) i pod tytułem darnym gdy czynność rodzi obowiązek jakiegoś zachowania się tylko po jednej stronie, a druga odnosi same korzyści (darowizna).
6) kausualne (przyczynowe) i abstrakcyjne – w zależności od tego czy porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli od istnienia dlań celu społeczno-ekonomicznego zasługującego na ochronę prawną, czy też cel ten pozostaje prawnie obojętny.

Causa (przyczyna prawna) to cel społeczno-gospodarczy, od którego istnienia określony porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli.
Causa obligandi – składający oświadczenie woli zmierza do zobowiązania kontrahenta wobec siebie (wręczenie pieniędzy w celu wręczenia pożyczki).
Causa solvendi – składający oświadczenie zmierza do rozwiązania węzła obligacyjnego (zwrot pożyczki).
Causa donandi – składający oświadczenie woli zmierza do bezpłatnego dokonania przysporzenia majątkowego na rzecz kontrahenta (darowizna).

Wady oświadczenia woli

Wola tylko wtedy może stać się elementem składowym czynności prawnej, jeśli zostanie objawiona na zewnątrz. Objawienie to może być wyraźne, albo też można się go domyśleć z zachowania się danej osoby.

Nieważna jest czynność prawna, gdy składający oświadczenie robi to dla pozoru (simulatio). Przy symulacji strony umawiają się iż ich oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych, albo że mają powodować inne, aniżeli te które powinny wynikać z treści oświadczenia.

Błąd (error) polega na tym, że składający oświadczenie woli jest w błędzie co do jego treści albo co do wyobrażenia o istniejącej rzeczywistości.
Error in negatio występuje w czynnościach dwustronnych, jeżeli każda ze stron swym oświadczeniem woli zamierza wywołać różne skutki prawne.
Error in persona występuje, gdy ktoś składa oświadczenie woli wobec odbiorcy, którego błędnie wziął za kogoś innego.
Error in corpore występował, gdy strony różniły się w zakresie swego wyobrażenia o samym przedmiocie czynności prawnej.
Error in qualitate to błędne wyobrażenie o jakości przedmiotu czynności prawnej.

Metus to obawa wywołana groźbą, pod której wpływem podjęto działanie powodujące szkodę majątkową.

Dolus to podstęp.

Pojęcie i podział rzeczy.

Rzeczą (res) jest jakiekolwiek dobro, nawet niedostępne dla zmysłów.

Res corporales (przedmioty materialne) - res incorporales (przedmioty niematerialne)

Res in commercio -res extra commercium. Jeśli jakaś rzecz dopuszczona była do obrotu gospodarczego, nosiła miano res in commercio (albo res in patrimonio), jeśli natomiast była z niego wyłączona, określano ją jako res extra commercium (albo extra patrimonium).

Res mancipi -res nec mancipi Do res mancipi zaliczali Rzymianie grunty italskie, niewolników, czworonożne zwierzęta juczne i pociągowe oraz najstarsze służebności gruntów wiejskich. Wszystkie inne rzeczy to res nec mancipi. Przenoszenie własności na res mancipi wymagało formy uznanej przez ius civile, a więc mancipatio, albo in iure cessio.

Rzeczy ruchome –nieruchomości Nieruchomościami są, jak sama nazwa wskazuje, rzeczy. których nie można przenosić z jednego miejsca na drugie.

Rzeczy zamienne -rzeczy niezamienne.

Rzeczy zużywalne -rzeczy niezużywalne. Rzeczami zużywalnymi są takie przedmioty, których byt fizyczny ulega unicestwieniu w wyniku jednorazowego ich użycia, np. środki spożywcze. Do rzeczy zużywalnych należą również pieniądze, bowiem i one przestają istnieć dla tego, kto je wydaje.

Rzeczy podzielne - rzeczy niepodzielne. Rzeczy, które można podzielić na więcej części bez uszczerbku dla ich wartości i przeznaczenia społeczno-ekonomicznego są rzeczami podzielnymi. Inne rzeczy to rzeczy niepodzielne (np. koń).

Universitas rerum distantium -universitas rerum coherentium. Universitas rerum distantium to rzecz zbiorowa składająca się z wielu rzeczy pojedynczych, które w swej całości służą temu samemu celowi społeczno-gospodarczemu (biblioteka). Universitas rerum coherentium – rzecz złożona, na którą składa się kilka pojedynczych elementów, połączonych ze sobą w sposób trwały, tak że tworzą jedną rzecz (wóz).

Pożytki. Pożytkiem albo owocem (fructus) w prawie zwie się przychód uzyskiwany okresowo z rzeczy, w wyniku gospodarczego oddziaływania na nią (pożytki naturalne -fructus naturales), albo na podstawie jakiegoś stosunku prawnego (pożytki cywilne – fructus civiles).

Actiones in rem – mogły być wnoszone przeciw komukolwiek, kto narusza cudze prawo rzeczowe.

Władztwo faktyczne nad rzeczą
Posiadanie i dzierżenie.

Posiadanie (possessio) jest władztwem faktycznym nad rzeczą, z zamiarem zachowania jej dla siebie.
W skład posiadania wchodzą zatem dwa elementy
- pierwszy to władztwo faktyczne zwane corpus. Polega ono na możliwości robienia z rzeczą tego, co się władającemu podoba.
- drugi, to zamiar zachowania danej rzeczy dla siebie, z wykluczeniem osób trzecich, czyli animus. Ten drugi element, czyli animus odróżnia posiadanie od zwykłej detencji, czyli dzierżenia.

Rodzaje possessio:
- possessio interdyktowe – występowało w przypadku faktycznego władztwa nad rzeczą.
Elementy:
Posiadacz rzecz dzierży (corpore).
Posiadacz faktycznie rzeczą włada jak swoją (animus suo nomine – zamiar władania jak swoim).
- possessio ex iusta causa (possessio ciwilis)
Obejmuje:
Corpore
Animus
Iusta causa possessions – słuszna przyczyna posiadania.

Dzierżenie (detentio) to takie władztwo faktyczne, w którym występuje jedynie corpus, a władca nie ma zamiaru zachowania rzeczy dla siebie, lecz wykonuje władztwo w cudzym imieniu.

Własność.

Rodzaje własności:
Własność kwirytarna (dominium ex iure Quiritium). Własność tę chroniło rzymskie ius civile i dlatego zwie się ją również własnością cywilną. Do nabycia własności na res mancipi ius civile wymagało zachowania formy albo mancypacji, albo in iure cessio. Pozostałe rzeczy (res nec mancipi) można było nabywać na własność także w sposób nieformalny tj. przez zwykłe wydanie danej rzeczy, czyli tradycję.
Wraz z rozwojem obrotu towarowego, zwłaszcza w związku z napływem do Rzymu dużej liczby niewolników, zdarzało się często, że przy zbyciu res mancipi unikano formalnych czynności, jakimi była mancypacja i in iure cessio, a ograniczono się do nieformalnej tradycji. W takim przypadku jednak, wobec niezachowania wymaganej formy, nabywca nie uzyskiwał na res marlcipi własności kwirytarnej, lecz jedynie posiadanie, które dopiero z upływem wymaganego czasu, wskutek zasiedzenia, mogło doprowadzić do własności kwirytarnej.
Zanim to jednak nastąpiło, własność kwirytarna pozostawała przy zbywcy. Pierwotnie, w czasie biegu terminu niezbędnego do zasiedzenia, jeżeli rzecz została nabywcy zabrana, albo jej wydania domagał się sam właściciel kwirytarny, posiadaczowi nie przysługiwały żadne środki ochrony. Dopiero w ślad za pretorem Publicjuszem zaczęto pozbawionemu takiego posiadania udzielać powództwa przeciw każdemu, w czyim władaniu rzecz się znajdowała. Formułka tego powództwa, zwanego actio Publiciana, zawierała fikcję że powód posiadał sporną rzecz przez czas niezbędny do zasiedzenia. Władztwo to określa się jako własność bonitarną, albo po prostu jako własność pretorską.

Własność peregrynów chroniona była, w myśl zasady personalności, przez ich własne systemy prawa (ius peregrinorum). W pewnych przypadkach, zwłaszcza gdy istniała kolizja interesów peregryna i obywatela rzymskiego, pretor peregrynów albo namiestnik prowincjonalny mógł chronić peregryna w jego prawie przez umieszczenie w formułce procesowej fikcji, jakoby peregryn był obywatelem rzymskim.

Własność prywatna to rzeczowe i autonomiczne prawo jednostki do władania rzeczą materialną, w treści swej nieograniczone, o ile nie narusza to obowiązującego porządku prawnego.

Treść prawa własności i jej ograniczenia.
Wśród najważniejszych uprawnień właściciela, składających się na treść prawa własności, traktowanej jako prawo podmiotowe jednolite, wymienia się:
l) ius utendi et fruend – oznacza, że właściciel może rzeczy używać i pobierać z niej pożytki. Może rzecz także zużyć bądź zniszczyć (ius abutendi). Pożytki z rzeczy stają się jego własnością w momencie oddzielenia od rzeczy macierzystej (separatio).
2) ius possidendi – to prawo do posiadania rzeczy, nie zaś fakt władania, nią, Właściciel pozbawiony władztwa faktycznego (np, okradziony) nie traci swego prawa własności.
3) ius disponendi - to możliwość prawnego dysponowania rzeczą (prawo sprzedaży, obciążenia zastawem itp.).

Wśród ograniczeń własności na gruntach wymienić należy postanowienia wprowadzone w interesie stosunków dobrosąsiedzkich, bądź w interesie publicznym.
l) Właściciel gruntu nie mógł zakazać sąsiadowi wejścia co drugi dzień na jego grunt w celu pozbierania tam owoców, jakie opadły z drzew sąsiada
2) Właścicielowi gruntu położonego wyżej nie wolno było zmieniać naturalnego biegu wody przepływającej przez jego grunt.
3) Właściciel musiał znosić szkodliwe wpływy ciał lotnych i stałych z gruntu sąsiedniego (immissiones), jeśli nie były one kierowane w celu szykany.
4) Właściciel gruntu, na którym znajdował się grób, musiał umożliwić dostęp do niego osobom zainteresowanym.
5) Liczne były też ograniczenia uprawnień właścicieli w zakresie prawa budowlanego, dotyczące wysokości budynków, ich odległości od gruntu sąsiada itp.
6) Do ograniczeń w sferze ius disponendi należał np. wprowadzony na mocy lex Iulia de fundo dotali zakaz zbycia gruntów italskich przez męża, który je otrzymał tytułem posagu.

Nabycie własności

Spośród sposobów nabycia własności te są najważniejsze.

Do sposobów pochodnych nabycia własności należały:

1) mancypacja (mancipatio) - Była ona pierwotnie forma1nym aktem kupna-sprzedaży, dokonywanym w obecności 5 świadków, pełnoprawnych obywateli rzymskich oraz trzymającego wagę (libripens), który odważał kruszec (głównie miedź), będący wówczas środkiem płatniczym. Z chwilą pojawienia się pieniądza bitego, wymiana towaru za pieniądz odbywała się poza aktem mancypacyjnym. Ale przedmioty res mancipi nadal wymagają mancypacji. W kompilacji Justyniańskiej znika definitywnie.

2) in iure cessio – był to pozorny proces windykacyjny, w którym zbywca występował w roli pozwanego, a nabywca w roli powoda. Powód w obecności pretora (w pierwszej fazie procesu – in iure) dotykał laską przedmiotu zbycuia, twierdząc, że stanowi jego własność. Pozwany albo milczał, albo zgadzał się z twierdzeniem powoda, wobec czego na zasadzie confussio in iure przegrywał proces. Efektem tego było nabycie własności rzekomo spornego przedmiotu przez powoda-nabywcę.

3) tradycja (traditio)- Było to zwykłe wydanie albo po prostu wręczenie rzeczy. Przez tradycję można było oddać rzecz nabywcy w jakiekolwiek władanie. Na skutek wręczenia rzeczy w celu oddania jej na przechowanie przechowawca stawał się zwykłym detentorem rzeczy. Tradycja służyła oddaniu rzeczy we władanie faktyczne. Własność w drodze tradycji można było przenieść tylko na res nec mancipi.
Aby wskutek tradycji nastąpiło przeniesienie prawa własności, prawo rzymskie wymagało spełnienia 3 wymogów:
a) Nastąpić musiało rzeczywiste wręczenie rzeczy
b) Towarzyszyć temu musiała wola przeniesienia własności po stronie zbywcy i wola przyjęcia rzeczy na własność po stronie nabywcy
c) Musiała istnieć słusznej przyczyny prawnej (causa) dla której dokonywano tradycji.




Do pierwotnych sposobów nabycia własności należały:

l) zasiedzenie (usucapio) – była nabyciem własności w wyniku posiadania rzeczy, przy spełnieniu warunków wymaganych przez prawo.
Wymogi warunkujące zasiedzenie:
a) Res habilis. Chodzi tu o przedmiot, na którym można nabyć własność przez zasiedzenie Bowiem nie na wszystkich rzeczach można było dokonać zasiedzenia Wyjęte spod zasiedzenia były zwłaszcza rzeczy niedostępne w obrocie gospodarczym, pochodzące z kradzieży, nabyte gwałtem, należące do fiskusa i Kościoła.
b) Titulus. Tytułem słusznym była czynność leżąca u podstawy wejścia w posiadanie rzeczy, a więc umowa kupna-sprzedaży, darowizny, posagu, zapis itp.
c) Fides. Jest to dobra wiara (bona fides) posiadacza
d) Possessio. Tylko posiadanie cywilne prowadzi do zasiedzenia
e) Tempus. Zgodnie z ustawą XII tablic okres posiadania potrzebny do zasiedzenia wynosi jeden rok dla ruchomości, a dwa lata dla nieruchomości

2) zawłaszczenie (occupatio)- polegała na objęciu w posiadanie rzeczy niczyjej (res nullius). W rozwiniętym prawie Rzymskim do kategorii res nullius należały:
a) dzikie zwierzęta (ferae bestiae).
b) insula in mari nata, czyli wyspa, która wyłoniła się z dna morskiego oraz wszystkie inne wartościowe przedmioty wydobyte z morza,
c) res hostiles, czyli rzeczy znajdujące się na terytorium Rzymu, a należące do obywatela, z którego państwem rozpoczął Rzym działania wojenne
d) res derelictae, czyli rzeczy porzucone.
e) thesaurus, czyli skarb, to przedmioty wartościowe tak dawno ukryte, że zatarła się już pamięć o ich właścicielu

3) przetworzenie (specificatio) – była sposobem nabycia własności w wyniku gruntownego przetworzenia cudzej rzeczy i wytworzenia w ten sposób nowego przedmiotu

4) połączenie i zmieszanie (accessio, confusio, commixtio) – Accessio prowadziła do nabycia własności na rzeczy ubocznej, która w sposób trwały została złączona z rzeczągłówną, stając się pod względem gospodarczym jej częścią składową.
Połączyć się mogły:
a) dwie nieruchomości
b) rzecz ruchoma z nieruchomością
c) dwie rzeczy ruchome

5) nabycie owoców - Pożytki (fructus) nabywał w sposób pierwotny na własność właściciel rzeczy macierzystej, jej posiadacz w dobrej wierze oraz emfiteuta. Nabycie takie następowało w momencie separatio, tj. odłączenia się pożytku od rzeczy macierzystej.

Ochrona własności

Rei vindicatio (powództwo windykacyjne) to powództwo nieposiadającego właściciela, przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi o wydanie rzeczy.
W procesie legisakcyjnym pozwanym mógł być tylko ten, kto twierdził, że jemu przysługuje na rzeczy spornej prawo własności. Jeżeli tego nie uczynił, powód wchodził w posiadanie rzeczy bez procesu.
Powództwo windykacyjne w procesie formułkowym należało do powództw arbitralnych. Oznacza to, że sędzia po ustaleniu, iż rzecz należy się powodowi, wzywał pozwanego do dobrowolnej restytucji rzeczy, a w wypadku odmowy, zasądzał go na kwotę pieniężną, z uwzględnieniem oszacowania dokonanego przez powoda. Poza wydaniem samej rzeczy winien pozwany zwrócić powodowi pobrane z niej pożytki (fructus). Posiadacz w dobrej wierze zwracał tylko pożytki zebrane po litis contestatio, natomiast posiadacz w złej wierze zwracał wszelkie owoce (nawet te których nie pobrał z własnej winy). powód miał obowiązek zwrócić pozwanemu nakłady na rzeczy. Prawo rzymskie odróżnia trzy rodzaje nakładów. Takie, które trzeba poczynić, by rzecz w ogóle istniała albo znacznie się nie pogorszyła, to nakłady konieczne (impensae necessariae). Te, które tylko podnosiły wartość rzeczy, to nakłady użyteczne (impensae utiles). Poczynione natomiast dla ozdoby, zwały się nakładami zbytkownymi (impensae voluptuariae).

Actio negatoria (powództwo negatoryjne) przysługiwała właścicielowi, który wprawdzie nie został pozbawiony posiadania rzeczy, ale prawo jego zostało naruszone w inny sposób.
Powództwo negatoryjne służyło właścicielowi do położenia kresu dalszemu naruszaniu jego prawa do wyłącznego korzystania z rzeczy. Powód winien tylko udowodnić swoje prawo do rzeczy oraz fakt jego naruszenia przez pozwanego (złośliwe kierowanie przykrych wyziewów na grunt sąsiada).

Powództwo publicjańskie. Posiadacz rzeczy, który nie nabył jeszcze własności kwirytarnej, lecz znajdował się w stanie prowadzącym do jej nabycia przez zasiedzenie, utraciwszy swe władztwo, mógł się domagać jego przywrócenia za pomocą powództwa publicjańskiego (actio publiciana). Powództwo to wzorowane było na rei vindicatio, a jej formułka zawierała fikcję, że w odniesieniu do powoda upłynął już czas potrzebny do nabycia własności przez zasiedzenie rzeczy.

Służebności

Służebność jest ograniczonym prawem rzeczowym, które upoważnia uprawnionego do korzystania z rzeczy cudzej w pewien określony sposób.

Służebności gruntowe wymagają do swego powstania dwóch gruntów. Przy służebnościach gruntowych podmiotami tymi są, z jednej strony - każdorazowy właściciel gruntu panującego, a z drugiej - każdorazowy właściciel gruntu służebnego.

Przy służebnościach osobistych sytuacja wyglądała nieco inaczej - przysługiwały zawsze tylko jakiejś osobie. Osobisty charakter takiej służebności oznaczał, że była ona prawem podmiotowym niezbywalnym i kończyła się z zasady najpóźniej wraz ze śmiercią osoby uprawnionej.

Do służebności gruntów wiejskich należały w szczególności:
Servitus itineris -prawo do przekraczania cudzego gruntu pieszo, na koniu albo w lektyce. Były to prawa drogi.
Servitus actus - służebność przechodu przez cudzy grunt łącznie z pojazdami, pojedynczymi zwierzętami i trzodą. Były to prawa drogi.
Servitus viae -służebność drogi –obejmowała zakres uprawnień dwóch pozostałych służebności drogowych: servitus itineris i servitus actus.
Servitus aquaeductus - prawo przysługujące właścicielowi gruntu władnącego do przeprowadzenia przez cudzy grunt wody pitnej, albo w celach irygacji, albo też w celu odprowadzania wody.
Należały one do kategorii res mancipi.

Servitus aquae haustus - prawo do wchodzenia na cudzy grunt w celu czerpania wody.
Servitus pecoris pascendi -prawo wypasania bydła na cudzym gruncie.
Do służebności gruntów miejskich należały w szczególności:
Servitus altius non tollendi -obowiązujący właściciela gruntu służebnego zakaz budowy ponad określoną wysokość.
Servitus prospiciendi -zakaz wznoszenia na gruncie służebnym konstrukcji, które zasłaniałyby widok właścicielowi gruntu panującego.
Servitus protegendi vel proiciendi -prawo do wejścia konstrukcją budowlaną w słup powietrza nad gruntem sąsiada.
Servitus tigni immittendi -prawo do wpuszczenia belki w mur sąsiada.
Servitus oneris ferendi -prawo do oparcia konstrukcji budynku o budynek wzniesiony na gruncie sąsiada.
Servitus stillicidii -prawo do odprowadzenia wody deszczowej na grunt sąsiada.
Servitus fumi immittendi -prawo skierowywania dymu i nieprzyjemnych wyziewów na grunt sąsiada.

1) służebność nie nakładała na osobę obciążoną tym prawem obowiązku pozytywnego działania, lecz najwyżej zobowiązywała ją do znoszenia czegoś albo do nieczynienia.
2) nie można było mieć służebności na rzeczy własnej.
3) służebność mogła istnieć tylko na rzeczy, a nie na prawie i dlatego na służebności nie można było ustanawiać innej służebności
4) ze służebności korzystać należało przy maksymalnym poszanowaniu prawa własności gruntu obciążonego służebnością.

Służebności osobiste

Ususfructus nazywali Rzymianie rzeczowe prawo do używania cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków, z obowiązkiem zachowania jej substancji.

Usus polega jedynie na prawie używania rzeczy cudzej bez możliwości pobierania z niej pożytków.

Zastaw

Dzisiaj zastawem nazywamy prawo rzeczowe, przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności, i to z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami.

Fiducia. Przy fiducji dłużnik w celu zabezpieczenia wierzytelności przenosił na wierzyciela za pomocą mancypacji, albo in iure cessio, jakiś przedmiot na własność, z tym zastrzeżeniem, że po wypełnieniu zobowiązania wierzyciel własność tą przeniesie z powrotem na dłużnika.

Pignus. Aby ten stan zmienić, prawo rzymskie już w okresie przedklasycznym wykształciło nową postać zastawu, zwanego Pignus, czyli tzw. zastaw ręczny. Zastawca przy tej postaci zastawu przekazywał zastawnikowi przedmiot zastawu, ale nie na własność, lecz tylko we władanie faktyczne.
Pignus jako zastaw ręczny wymagał wydania przedmiotu zastawu wierzycielowi, dlatego w pewnych okolicznościach nie odpowiadał potrzebom gospodarczym. Chodziło głównie o stosunki rolne, w których wielcy właściciele ziemscy udzielali kredytów drobnym dzierżawcom ich gruntów.
Hypotheca, czyli tzw. zastaw umowny. Dłużnik jako zastawca nie wręczał tu zastawnikowi przedmiotu zastawu. Nadal był jego właścicielem i posiadaczem, a tylko umawiał się, że dopiero w przypadku niespłacenia zaciągniętego długu wierzyciel zaspokoi swą pretensję przez sprzedaż przedmiotu obciążonego hipoteką.

Emfiteuza i superficies

Emfiteuza polegała na dziedzicznym i zbywalnym uprawnieniu emfiteuty do eksploatacji cudzego gruntu, z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu.

Emfiteuta, jako dzierżawca wieczysty, miał stanowisko prawne zbliżone do właściciela. Użytkował grunt, nabywał wszelkie pożytki na własność już w momencie separacji. Mógł w sposób nieograniczony ulepszać go, a także zmieniać jego przeznaczenie. Miał prawo ustanowić na gruncie służebność na rzecz osoby trzeciej lub korzystać ze służebności, jeśli grunt jego był gruntem władnącym. Mógł' też obciążać grunt zastawem, a nawet oddać go w dalszą dzierżawę wieczystą.
W celu ochrony swego prawa korzystał emfiteuta z wszelkich powództw, przysługujących właścicielowi do ochrony prawa własności (skutecznych erga omnes).

Właściciel gruntu miał prawo do pobierania czynszu dzierżawnego. Zaleganie z jego zapłatą przez okres trzech lat dawało właścicielowi prawo do odwołania emfiteuzy.

Superficies
Było to prawo powierzchni, dziedziczne i zbywalne, polegające na możliwości pełnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie. Miało na celu ułatwienie – a tym samym rozwój budownictwa mieszkaniowego.

Pojęcie zobowiązania

Zobowiązaniem – obligatio, nazywamy stosunek pomiędzy dwiema stronami, z których jedna – zwana wierzycielem (creditor, ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej, ta zaś – zwana dłużnikiem (debitor), ma obowiązek świadczenie to spełnić.

Źródła zobowiązań

Kontraktem było zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej osób, zmierzające do osiągnięcia celu, jakim była ochrona procesowa interesu społeczno-gospodarczego, który zamierzały realizować umawiające się strony.
Kontraktami nazywali Rzymianie umowy, które ze względu na ich podstawę (causa) były zaskarżalne. Zaskarżalne były tylko te umowy, które wchodziły w uznany przez rzymski porządek prawny krąg kontraktów rodzących obligatio.
Każdy kontrakt opierał się na dwóch zasadach:
1) porozumienie stron
2) causa civilis- przyczyna prawna.
Kontrakty dzieliły się w prawie rzymskim na cztery rodzaje (w zależności od tego co stanowiło podstawę ich zaskarżalności; ta zaś zależała od tego w jaki sposób kontrakt został zawarty):

Kontrakty realne dochodziły do skutku w wyniku porozumienia miedzy stronami, któremu towarzyszyć musiało wręczenie rzeczy (res).
Były to:

Mutuum – pożyczka.
Stara pożyczka rzymskiego ius civile to nexum, dochodząca do skutku przy zastosowaniu spiżu i wagi. Dłużnik, który po upływie umówionego terminu nie oddał zaciągniętego długu podlegał bez sądu egzekucji osobistej.
Muttum była kontraktem realnym, który polegał na tym, iż udzielający pożyczki (mutui dans) oddawał na własność biorącego pożyczkę (mutui accioiens) pewną ilość rzeczy zamiennych, z obowiązkiem zwrotu takich samych rzeczy, w tej samej ilości i takiej samej jakości.

Pożyczka nie mogła dojść do skutku z samego tylko poruzumienia stron, aby stała się zaskarżalna nieodzowne było wręczenie przedmiotu pożyczki.

Pożyczka jako jedyny z kontraktów realnych należała do kategorii zobowiązań stricti iuris (dłużnik miał zwrócić tylko to co było przedmiotem kontraktu, nie miał obowiązku płacić odsetek).

Commodatum – użyczenie
Polegało na oddaniu przez jedną osobę (komodant) pewnej rzeczy niezużywalnej osobie drugiej (komodatariusz) w bezpłatne, czasowe lub rodzajowo określone używanie.

Komodatariusz otrzymywał rzecz tylko w dzierżenie i nie miał prawa pobierać z niej pożytków. Miał używać jej zgodnie z przeznaczeniem i zwrócić po upływie czasu na jaki kontrakt zawarto, albo po osiągnięciu celu do którego realizacji rzecz wziął w użyczenie. Commodatum było kontraktem bonea fidei.
Dłużnik zobowiązany był zwrócić tą samą rzecz.

Depositum - przechowanie
Polegało na oddaniu przez jedną osobę – zwaną deponentem, osobie drugiej – zwanej depozytariuszem, jakiejś rzeczy ruchomej w bezpłatne przechowanie z obowiązkiem jej zwrotu na każde wezwanie.
Depozytariusz nie mógł rzeczy używać.

Depozyt należał do kontraktów bonea fidei.

- Depozyt nieprawidłowy – przedmiotem przechowania były rzeczy określone gatunkowo. Depozytariusz stawał się wówczas właścicielem rzeczy i zobowiązany był po skończonym przechowaniu zwrócić nie te same, ale takie same rzeczy.
- Depozyt konieczny – występował wówczas gdy oddający rzecz w przechowanie znajdował się w sytuacji przymusowej, w obliczu grożącego niebezpieczeństwa (pożar, powódź).
- Depozyt sekwestrowy – gdy przedmiot sporu sądowego oddawano osobie trzeciej, z obowiązkiem wydania go stronie wygrywającej proces.

Fiducia - kontrakt powierniczy
W celu zabezpieczenia wierzytelności dłużnik przekazywał wierzycielowi na własność, w drodze mancypacji albo in iure cessio, jakąś rzecz, zastrzegając obowiązek jej zwrotu po zaspokojeniu wierzyciela.
Na jej podstawie z mocy porozumienia przyjmujący własność rzeczy (fiducjariusz) zobowiązany był do określonego postępowania z rzeczą i do zwrotu jej własności po zrealizowaniu zamierzonego przez strony celu.

Contractus pigneraticius - Kontrakt zastawniczy
Z mocy kontraktu zastawu oddający rzecz w zastaw (zastawca) swemu wierzycielowi w dzierżenie, w celu zabezpieczenia wierzytelności, ma prawo domagać się od niego zwrotu rzeczy po wygaśnięciu wierzytelności tym zastawem zabezpieczonej.

Kontrakt werbalny zawiązywał się przez porozumienie między stronami wyrażone przy użyciu ściśle określonych słów.
Były to:

Stypulacja – stipulatio – przyrzeczenie
Dochodziła do skutku w ten sposób, że wierzyciel (stipulator) przy użyciu określonych słów pytał dłużnika (promissor), czy przyrzeka spełnić jakieś świadczenie, a dłużnik na pytanie to odpowiadał twierdząco.

Stypulacja dochodziła do skutku przez wymianę pytań i odpowiedzi. Dlatego nie mogły jej zawierać osoby pozbawione mowy lub słuchu.

Zastosowanie tego kontraktu było rozległe i różnorakie.

Podstawę każdej stypulacji stanowi porozumienie (consensus) stron, które jednak w tym przypadku, w odróżnieniu od kontraktu konsensualnego, musi być wyrażone przy użyciu określonych słów.
- stypulacja kary umownej albo kary konwencjonalnej była przyrzeczeniem ze strony dłużnika zapłacenia wierzycielowi pewnej kwoty pieniężnej tytułem kary, w przypadku niewykonania zobowiązania.
- Poręczenie (adpromissio) to stypulacja zawarta między wierzycielem a osobą trzecią (poręczyciel – adpromissor), na podstawie której poręczyciel przyjmował odpowiedzialność za cudze długi.
Najstarszą formą poręczenia była sponsio. Służyła ona do zabezpieczenia zobowiązania werbalnego i dostępna była wyłącznie dla obywateli rzymskich. Obok niej pojawia się nieco później fidepromissio, dostępna również dla peregrynów, ale podobnie jak ta pierwsza i ona służyła do zabezpieczenia zobowiązań powstałych verbis. Obie te formy zniknęły dopiero w ustawodawstwie Justyniana. Była też trzecia forma poręczenia – najbardziej rozwinięta. Nazwana fideiussio - korzystać mogli z niej tak Rzymianie, jak i peregryni, a stosowana była do zabezpieczenia wszelkich zobowiązań powstałych z czynów dozwolonych.

Kontraktem literalnym było porozumienie między stronami, ugruntowane za pomocą pisma.
W dawnym prawie rzymskim zobowiązanie powstawało również w wyniku porozumienia między stronami, ugruntowanego następnie odpowiednio dokonanymi wpisem fikcyjnych dochodów i wypłat (nomina transcripticia) w domowej księdze rachunkowej wierzyciela (codex accepti et expensi).
Wpis taki (expensilatio) był podstawą zobowiązania powstałego litteris i służył w zasadzie do przekształcenia, w porozumieniu z dłużnikiem, jakiegokolwiek istniejącego zobowiązania w zobowiązanie literalne o charakterze abstrakcyjnym. Przez taki wpis zmienić można było np. podstawę prawną zobowiązania (np. zobowiązanie z tytułu kupna zamienić na zobowiązanie literalne) albo też zmienić osobę dłużnika lub wierzyciela. Praktyka taka wyszła stosunkowo szybko z użycia i nie wywarła większego wpływu na rozwój zobowiązań.

Inaczej rzecz się miała ze zobowiązaniami literalnymi (także o charakterze abstrakcyjnym) wykształconymi w praktyce peregrynów.
Tam dłużnik wystawiał skrypt dłużny albo w jednym egzemplarzu (chiraphum) – były to dokumenty dwustronnej czynności dokonanej rzeczywiście, albo w dwóch egzemplarzach (syngraphae) – zawierały pisemne deklaracje któ®e wcale nie doszły do skutku.

Kontrakty konsensualne to takie, które zawierano przez samo porozumienie stron wyrażone w jakiejkolwiek formie.
Były to:

Kupno-sprzedaż – emptio-venditio
Był to kontrakt konsensualny, na którego podstawie jedna strona, zwana sprzedawcą (venditor), zobowiązywała się do przeniesienia i zapewnienia spokojnego posiadania jakiejś rzeczy na drugą stronę, zwaną kupującym (emptor), ta zaś zobowiązywała się wzajemnie do przeniesienia na własność sprzedawcy pewnej kwoty pieniężnej tytułem ceny (pretium).

Strony mogły się porozumieć w jakikolwiek sposób -ustnie, pisemnie, gestem, itp. Przy tej okazji mógł kupujący wręczyć sprzedawcy zadatek (arrha), czyli jakiś wartościowy przedmiot albo pewna sumę pieniędzy.
Towarem mogła być rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego (res in commercio)- zarówno materialna, jak i niematerialna.
Cena musiała być oznaczona (certa) i wyrażona w kwocie pieniężnej.
Ryzyko przypadkowej utraty (bez winy sprzedawcy) lub pogorszenia towaru przy kupnie rzeczy oznaczonej indywidualnie ponosi kupujący. Oznacza to, że spowodowana taką utratą rzeczy niemożliwość świadczenia po stronie zbywcy zwalnia go z zobowiązania, a na kupującym ciąży mimo to obowiązek uiszczenia ceny.

Zbywca na ogół sprzedawał rzecz własną i wtedy, gdy była to res mancipi, po upływie terminu potrzebnego do zasiedzenia nabywca uzyskiwał na niej własność kwirytarną, jeśli przedtem strony nie dokonały mancipatio lub in iure cessio. Przed upływem tego okresu nabywca korzystał też z ochrony poprzez actio Publiciana. Na pozostałych rzeczach (res nec mancipi) nabywca uzyskiwał własność z chwilą tradycji, jeśli tylko zbywca był ich właścicielem.
Sprzedawca zbywając rzecz cudzą nie mógł przenieść na nabywcę prawa własności, a zatem rzecz dotknięta była wadą prawną, za którą odpowiadał sprzedawca (rękojmia). Właściciel rzeczy mógł na podstawie przysługującej mu rei vindicatio w każdej chwili żądać, jej wydania od kupującego. Realizacja takiego prawa to tzw. ewikcja (evictio).

Rzecz sprzedana może również nie posiadać właściwości fizycznych, które powinna mieć zgodnie z jej przeznaczeniem. Mówimy wtedy, że towar ma wady fizyczne. Odpowiedzialność za nie ponosi w zasadzie sprzedawca.
Sprzedawca nie odpowiadał za wady jawne, tj. takie, które kupujący mógł z łatwością zauważyć. Odpowiedzialność za wady fizyczne istniała zatem w prawie rzymskim tylko w takich wypadkach, gdy wady te były ukryte i dotyczyły rzeczy określonych in specie.
Przy mancypacji gruntu sprzedawca składający fałszywe zapewnienie co do jego obszaru odpowiadał za pomocą actio de modo agri w podwójnej wartości brakującej powierzchni.

Najem – locatio-conductio
Na jego podstawie jedna osoba była zobowiązana oddać pewną rzecz w używanie, albo świadczyć pewne usługi, bądź też wykonać jakieś dzieło, za co druga osoba była zobowiązana do pienięznego wynagrodzenia.

Istotne elementy:
* Oddanie rzeczy w używanie, albo praca ludzka, albo rzecz która ma być poddana określonej obróbce.
* zapłata za używanie cudzej rzeczy, albo za świadczoną pracę, albo za wykonanie dzieła
* porozumienie stron co do elementów wymienionych w punkcie 1-2.

Na podstawie najmu rzeczy (locatio-conductio rei) jedna strona (locator) była zobowiązana wydać drugiej stronie (conductor) określoną rzecz do czasowego używania w zamian za wynagrodzenie pieniężne.
Wynajmujący (locator) zobowiązany był przekazać najemcy rzecz w dzierżenie i utrzymać ją w stanie zdatnym do używania. Winien zwrócić najemcy koszt nakładów koniecznych i pożytecznych, poczynionych na rzeczy. Odpowiadał też za wady fizyczne i prawne rzeczy.
Najemca (conductor) powinien płacić czynsz określony w kontrakcie i wyrażony w pieniądzu.

Na podstawie najmu usług (locatio-conductio operarum) jedna strona (locator) była zobowiązana świadczyć pewne usługi (operae) na rzecz drugiej strony (conductor) za wynagrodzeniem pieniężnym.
Przedmiotem tej postaci najmu były tzw. Operae illiberales, czyli praca prosta nie wymagająca szczególnych kwalifikacji.
Pracownik zobowiązany był wykonywać pracę osobiście w określonym czasie, według życzenia pracodawcy.
Pracodawca zobowiązany był do uiszczenia wynagrodzenia po wykonaniu pracy, oraz za czas w którym pracownik gotów był do pracy ale nie mógł jej wykonać z przyczyn od niego niezależnych.

Na podstawie najmu dzieła (locatio-conductio operis) jedna strona (conductor) była zobowiązana wykonać oznaczone dzieło dla drugiej strony (locator) za wynagrodzeniem pieniężnym.

Zlecenie – mandatum
Na jego podstawie zleceniobiorca (mandatariusz) zobowiązywał się wobec zleceniodawcy (mandant) do bezpłatnego wykonania określonych czynności w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej.

Istotne elementy:
* porozumienie stron
* działania mandatariusza
* interes mandanta lub osoby trzeciej

Zlecenie było bezpłatną usługą gdyż żądanie zapłaty stało w kolizji z dobrymi obyczajami. Było w zwyczaju, że wdzięczny mandant pamiętał o swoim mandtariuszu przy sporządzaniu testamentu.

Spółka – societas
Była kontraktem konsensualnym, na którego podstawie dwie lub więcej osób, zwanych wspólnikami (socii), zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego.

Istotne elementy:
* porozumienie stron
* wspólne świadczenia wnoszone do spółki (rzecz albo praca).
* wspólny cel gospodarczy wszystkich wspólników

Spółka nie miała osobowości prawnej.

Kontrakty nienazwane
Dochodziły do skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmiotem było przeważnie świadczenie dwustronne, przy czym jedna ze stron świadczenie swoje już spełniła, oczekując wzajemnego świadczenia od strony drugiej.

Istotne elementy
* porozumienie którego przedmiotem było świadczenie dwustronne
* wykonanie tego świadczenia przez jedną ze stron

Były one niezaskarżalne. Jednakże na drodze z rozwoju kontraktów nienazwanych pierwszym krokiem było przyznanie skargi o zwrot świadczenia tej stronie, która ją spełniła. Następnym krokiem było przyznanie przez pretora actio in factum za pomocą której można był domagać się wyrównania szkody powstałej w wyniku niewykonania wzajemnego świadczenia. Ostatnim krokiem było przyznanie stronie oczekującej na pełnienie świadczenia powództwa zwanego actio praescriptis verbis. Miała ona na celu wymuszenie spełnienia świadczenia przyrzeczonego.

W kompilacji justyniańskiej sformułowano cztery typowe schematy pod które podciągano wszystkie kontrakty nienazwane:
1) do ut des – przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie własności rzeczy innej.
2) do ut facias – przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś
3) facio ut des – czynię coś w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności
4) facio ut facias - czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś dla mnie.

Kontrakt estymatoryjny
Polegał na oddaniu osobie trzecie rzeczy oszacowanej w celu jej odsprzedaży. Odbiorca zobowiązywał się albo zwrócić samą rzecz albo uiścić sumę szacunkową.

Zamiana – polegała na przeniesieniu przez jedną osobę własności jakiejś rzeczy na osobę drugą w zamian za przyrzeczenie z jej strony przeniesienia własności innej rzeczy.

Ugoda była to umowa, w której obie strony wzajemnie rezygnowały z dochodzenia spornych lub niepewnych roszczeń, regulując wątpliwe kwestie albo sporny stosunek, nie rozstrzygnięty definitywnie na drodze sądowej.


Precarium był to taki stosunek, w którym jedna osoba oddawała osobie drugiej na jej prośbę, jakąś rzecz lub prawo w bezpłatne używanie, z zastrzeżeniem zwrotu na każdorazowe wezwanie.

Obligationes quasi ex contractu (zobowiązania jak gdyby z kontraktu) - zaliczono tu stany faktyczne zbliżone do traktów, które jednak kontraktami nie były. (wyszczególniono je w prawie justyniańskim)

Negotiorum gestio – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia
Negotiorum gestio zachodziło wtedy, gdy pewna osoba bez żadnego obowiązku podejmowała się z własnej inicjatywy prowadzenia jednej albo wielu spraw w interesie innej osoby.

Wymogi jakie musiał spełniać ten stosunek prawny:
* działanie gestora musiało być skierowane na prowadzenie spraw cudzych
* gestor winien mieć zamiar prowadzenia spraw cudzych
* działanie gestora winno zmierzać do osiągnięcia pozytywnego celu

Z podjętego w ten sposób działania powstawało zobowiązanie gestora do prowadzenia podjętych spraw aż do końca.
Ponadto gestor zobowiązany był wobec dominus negotii (osoby w imieniu której działał) do zdania rachunku i przeniesienia na niego wszystkich uzyskanych korzyści.
Ze swej strony dominus negotii zobowiązany był pokryć wszystkie wydatki poniesione przez gestora, nawet wówczas gdy działanie gestora nie przyniosło pozytywnego efektu.
Przy negotiorum gestio brak jest consensusu (porozumienia stron).

Bezpodstawne wzbogacenie
Można domagać się od kogoś zwrotu tego co znalazło się u niego z niesłusznej przyczyny.
Powództwo to nosi nazwę condictio.

Condictio indebiti była uzasadniona gdy ktoś spełnił świadczenie w błędnym przekonaniu o istnieniu długu.
Trzy wymogi skuteczności powództwa:
1) świadczenie polegające na dare musiało mieć na celu zaspokojenie wyimaginowanego długu (tym różniło się od pożyczki).
2) spełniający świadczenie musiał działać pod wpływem błędy co do istnienia zobowiązania (w przeciwnym razie była to darowizna).
3) przyjmujący świadczenie musiał być w dobrej wierze co do tego że mu ono przysługuje (świadczenie przyjęte w złej wierze było traktowane jako kradzież).
Condictio causa data causa non secuta zachodziła wówczas, gdy ktoś przeniósł na drugą osobę własność jakiejś rzeczy w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia albo zdarzenia, które jednak nie nastąpiło.
Condictio ob turpem causam miała na celu zwrot przysporzenia dokonanego w celu powstrzymania kogoś od działania zakazanego przez prawo albo w celu skłonienia kogoś do wykonania jego obowiązku.
Condictio ob iniustam causam wnoszono przeciw osobie która uzyskała przysporzenie majątkowe w wyniku czynności przez prawo zakazanej, ale mimo to w pełni skutecznej. (gdy ktoś spełnił świadczenie które przyrzekł w drodze wymuszonej stypulacji).
Condictio sine causa uzasadniona była wówczas, gdy zachodziły jakieś inne bezpodstawne wzbogacenia, a brak było podstawy do żądania ich restytucji. (przypadki gdy dawano komuś jakąś rzecz by osiągnął cel którego nie da się osiągnąć - wyzwolił osobę już wolną)
Communio inidens – przypadkowa wspólność majątkowa
Gdy współwłasność powstawała bez udziału współwłaścicieli, z mocy zdarzeń od nich niezależnych.
Jak długo trwa współwłasność, uczestniczący w niej zobowiązani są do umożliwiania sobie nawzajem korzystania z rzeczy, ponoszenia wydatków i pobierania pożytków proporcjonalnie do udziałów.

Tutela – opieka
Opieka nie powstawała z mocy umowy między opiekunem a pupilem (tym bardziej, że pupil był też ograniczony w zdolności do czynności prawnych).

Legatum – zapis testamentowy

Wszystkie inne umowy, które nie były kontraktami, określano jako pacta – cechą charakterystyczną takich umów było ich niezaskarżalność (z biegiem czasu zasada ta ustąpiła pod naporem potrzeb obrotu gospodarczego).

Pacta pretorskie
Pretor chroni także niektóre umowy, które w świetle ius civile nie rodziły obligatio. Czynił to wtedy, gdy doszedł do wniosku, iż wymaga tego zasada słuszności oraz dobrze pojęty interes społeczno-gospodarczy.

Actiones in factum – skargi opartej na fakcie udzielał pretor dla ochrony niektórych paktów (zwanych pacta pretoria):
* constitutum debiti to nieformalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym terminie zobowiązania już istniejącego. Przyrzec to mógł sam dłużnik, albo osoba trzecia.
* receptutum argentarii to przyrzeczenie bankiera wobec osób trzecich że pokryje cudzy dług istniejący albo mający powstać w przyszłości.
* receptum nautarum, cauponum, stbulariorum to przejęcie przez właścicieli statków, zajazdów i stajen zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy umieszczone u nich przez podróżnych.

Pacta legitima
Umowy te uzyskały ochronę procesową dopiero w okresie dominatu (na podstawie konstytucji cesarskich).

Najbardziej typowe to:
Pactum dotale to nieformalna umowa o ustanowieniu posagu.
Kompromis (compromissum) to umowa, w której strony powierzały prywatnemu sędziemu rozstrzygnięcie istniejącego między nimi sporu.
Darowizna (donatio) to nieformalna umowa, na podstawie której jedna osoba (darczyńca) zobowiązywała się za zgodą drugiej osoby (obdarowanego) dokonać na jej rzecz przysporzenia pewnej korzyści majątkowej kosztem swego majątku.

Darowizna w prawie rzymskim nie była popierana.
W 204 r.p.n.e uchwalono lex Cincia, która zabraniała darowizn ponad pewną (nieznaną dzisiaj) wysokość, na rzecz osób obcych.
Zakazem objęte były też darowizny między małżonkami.

Deliktami nazywano przestępstwa rodzące odpowiedzialność majątkową sprawcy z mocy prawa prywatnego.
Liczba deliktów ściganych w drodze procesu cywilnego była zamknięta.
Z mocy prawa cywilnego ścigane były:

Furtum - kradzież
Kradzież to jakiekolwiek zachowanie się sprawcy, mające na celu pozbawienie właściciela możliwości władania rzeczą ruchomą.

Złodzieja schwytanego na gorącym uczynku nocą albo z bronią w ręku można było zabić na miejscu po uprzednim wezwaniu świadków.
W pozostałych przypadkach furtum manifestum (złapania złodzieja na gorącym uczynku) złodzieja doprowadzano przed pretora. Podlegał on karze chłosty i jeśli był osobą wolną, przysądzano go w niewolę okradzionemu, a jeśli był niewolnikiem po ukaraniu chłostą strącano ze Skały Tarpejskiej.
Tej samej karze podlegał złodziej u którego skradzioną rzecz znaleziono w wyniku rewizji przeprowadzonej prze poszkodowanego.
Przewidziane ustawą XII tablic sankcje za furtum manifestum uznane zostały z biegiem czasu za zbyt surowe.
Dlatego pretor wprowadził również karę pieniężną, odpowiadającą czterokrotnej wartości rzeczy skradzionej.

Na kradzież składają się elementy:
* zabór rzeczy, albo jej używanie, albo posiadanie (element obiektywny)
* zły zamiar (fraus) który musiał towarzyszyć aktowi zaboru (element subiektywny)
* pobudka – polegała na tym, ze przestępstwo popełniono z chęci zysku

Rapina - rabunek
Była to postać kradzieży kwalifikowanej, polegająca na zagarnięciu rzeczy, najczęściej prze zorganizowaną grupę, przy użyciu gwałtu.

Iniuria - zniewaga (dosłownie – działanie niezgodne z prawem).
1) membrum puptum – ciężkie okaleczenie połączone z utratą części ciała. W takich przypadkach sprawca podlegał karze talionu (chyba że strony uzgodniły odszkodowanie).
2) os fractum – złamanie kości. Karą było odszkodowanie w wysokości 300 asów gdy poszkodowany był osoba wolną, oraz 150 asów gdy był niewolnikiem.
3) czynne naruszenie nietykalności cielesnej - - zagrożone karą w wysokości 25 asów.

Później pretor sprecyzował pojęcie iniurii:
Iniuria to zamierzone i sprzeczne z prawem nieuszanowanie cudzej osobowości za pomocą czynów lub słów.

Rozpatrywano ją przed sądem kolegialnym.

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy - damnunum iniuria datum

Z mocy prawa pretorskiego ścigane były:
Podstęp, Groźba, działanie na szkodę wierzycieli, gorszenie cudzego niewolnika.
Obligationes quasi ex delicto (zobowiązania jak gdyby z deliktów) - tworzyły ją stany faktyczne zbliżone do deliktów, które jednak deliktami nie były. (wyszczególniono je w prawie justyniańskim)
Do quasi-deliktów należały:

Iudex qui litem suam fecit - odpowiedzialność sędziego
Sędzia, który przy rozstrzyganiu sporu naruszył swoje obowiązki, narażając w ten sposób jedną ze stron na szkodę majątkową, czynił spór niejako swoim własnym Powództwo, które z takiego quasi-deliktu przysługiwało którejkolwiek ze stron miało na celu wynagrodzenie szkody. Sędzia odpowiadał nie tylko wówczas, gdy udowodniono mu zły zamiar (dolus), lecz także wtedy, gdy w postępowaniu sądowym wykazał brak roztropności (imprudentia).

Effuaum vel deiectum - wylanie lub wyrzucenie czegoś z budynku
Szkoda wyrządzona wylaniem albo wyrzuceniem czegoś przez okno stanowiła podstawę do odpowiedzialności z lex Aquilia.
W warunkach miejskich, w otoczeniu wielopiętrowych budynków czynszowych, trudno było ustalić sprawcę szkody. Dlatego pretor przyznał poszkodowanemu actio de effusis vel deiectis przeciwko osobie zajmującej mieszkanie (habitator). w którym sprawca przebywał.

Positum aut suspensum - zagrożenie bezpieczeństwa ruchu na ulicach
Spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa na drogach publicznych przez wystawienie lub wywieszenie czegoś na budynku.

Odpowiedzialność właścicieli statków, oberży i stajen za szkody wyrządzone przez personel tam zatrudniony.
Właściciel oberży, statku lub stajni, niezależnie od ryzyka, jakie ponosił (na podstawie receptum) za przypadkową utratę rzeczy, odpowiadał na podstawie pretorskiej actio in factum z tytułu uszkodzenia lub kradzieży rzeczy klienta dokonanej przez własnych pracowników.
Skarga opiewała na podwójną wartość rzeczy skradzionej bądź celowo uszkodzonej.

Przedmiot zobowiązania

Treścią każdego zobowiązania jest jakieś świadczenie w przyszłości, a jego przedmiot określali rzymianie jako dare, facere i praestare.

Obowiązek dłużnika (pożyczkobiorcy, kupującego) polegał na dare – jeśli był on zobowiązany do przeniesienia na własność wierzyciela jakiejś rzeczy.

Dłużnik był zobowiązany do facere jeśli miał coś uczynić dla wierzyciela.

Prastare najczęściej oznaczał obowiązek dłużnika do uiszczenia odszkodowania w wypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

Wyrok zasądzający w procesie formułkowym mógł opiewać tylko na kwotę pieniężną.
Tak więc świadczenie przez dłużnika pewnej kwoty pieniężnej na rzecz wierzyciela z mocy wyroku sądowego jest sankcją za niewykonanie ciążącej na dłużniku obligatio, nie zaś świadczeniem wynikającym z tejże obligatio.

W procesie kognicyjnym wyrok mógł opiewać nie tylko na kwotę pieniężną, lecz także na wydanie przedmiotu sporu, a także zobowiązywać dłużnika do czynienia lub nieczynienia czegoś.

Jeżeli w jednym stosunku obligacyjnym dłużnik zobowiązany był alternatywnie do kilku świadczeń, a spełnienie jednego z nich uwalniało dłużnika od zobowiązania, powstawało zobowiązanie zwane przemiennym (obligatio alternativa). Wybór przedmiotu świadczenia, jeżeli strony nie umówiły się inaczej, należał do
dłużnika. Przypadkowe zniszczenie jednego z tych kilku przedmiotów nie powodowało jeszcze umorzenia zobowiązania, dłużnik bowiem zobowiązany był świadczyć jeden z pozostałych przedmiotów.

Od zobowiązania przemiennego (alternatywnego) odróżnić należy upoważnienie przemienne (facultas alternativa). Występowało ono w wypadku, gdy dłużnik zobowiązany był do spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela, ale mógł uwolnić się od zobowiązania również przez świadczenie czegoś innego.

Zobowiązanie jest podzielne, jeżeli świadczenie może być spełnione w częściach, w różnym czasie i bez wpływu na jego istotę lub wartość.
W przeciwnym razie jest ono niepodzielne. Podzie1ne będzie np. każde zobowiązanie opiewające na kwotę pieniężną, niepodzielne -np. zobowiązanie sprzedawcy do dostarczenia konia

Podział zobowiązań

Zobowiązania są w zasadzie zaskarżalne.
W prawie rzymskim okresu klasycznego zaczęto wyodrębniać pewną grupę zobowiązań niezaskarżalnych, określając je mianem naturalnych (obligationes naturales). Wówczas to przeciwstawiano zobowiązania naturalne zobowiązaniom zaskarżalnym, określając te ostatnie jako cywilne (obligationes civiles).

Zobowiązania dzieliły się ze względu na naturę stosunku obligacyjnego na:
Jednostronne było zobowiązanie, w którym jedna strona była wyłącznie zobowiązana, a druga -wyłącznie uprawniona (np. pożyczka, stypulacja, delikt).
Dwustronne zobowiązanie mogło być albo zupełne, albo niezupełne.
Zobowiązanie dwustronne zupełne to takie, w którym już w momencie powstania zobowiązania obie strony występowały w podwójnej roli, dłużnika i wierzyciela, istniały tu bowiem dwa węzły obligacyjne, a wynikające z nich świadczenia były ekwiwalentne (np. kontrakt kupna-sprzedaży, gdzie kupujący był dłużnikiem z tytułu ceny i wierzycielem z tytułu towaru, a sprzedawca -dłużnikiem z tytułu towaru i wierzycielem z tytułu ceny).
Zobowiązanie dwustronne zupełne charakteryzowało się tym, że w momencie jego powstania istniał tylko jeden węzeł obligacyjny, ale sam stosunek był tak ukształtowany, że w pewnych okolicznościach mogło powstać drugie zobowiązanie, w którym role stron odwracały się.

Zobowiązania dzieliły się ze względu na zakres ochrony procesowej na:
Zobowiązania stricti iuris zobowiązania ścisłego prawa wywodzące się z dawnego ius civile. Wiązały one strony dokładnie według treści stosunku prawnego.
Zobowiązania bonae fidei – w zobowiązaniach tych powstawał natomiast obowiązek świadczenia tego, czego oczekiwać można było od uczciwego kontrahenta.

Zmiana podmiotów zobowiązania

W dawnym prawie rzymskim zobowiązanie miało charakter tak dalece osobisty, iż zmiana wierzyciela lub dłużnika w danym stosunku obligacyjnym w drodze nieformalnej umowy, przy zachowaniu tożsamości węzła obligacyjnego, była zupełnie niemożliwa.

Dłużnik mógł za pomocą stypulacji przyrzec nowemu wierzycielowi to, co winien świadczyć wierzycielowi dotychczasowemu. Akt ten zwany nowacją (novatio) nie powodował jednak przejścia wierzytelności z jednej osoby na drugą, ale umorzenie dotychczasowego zobowiązania i powołanie do życia nowego stosunku obligacyjnego.

Drugim sposobem było wykorzystanie zastępstwa procesowego. Wierzyciel mianował drugą osobę swym kognitorem albo prokuratorem i upoważniał go do zatrzymania dla siebie wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia (stąd jego nazwa cognitor albo procurator in rem suam). Zastępca procesowy posługiwał się tu formułką z przestawionymi podmiotami i był jedynie realizatorem prawa podmiotowego swego mocodawcy - zastępca działał w cudzym imieniu (alieno nomine) nawet bez zgody dłużnika.

Sytuacja zmienia się radykalnie w momencie przyznania cesjonariuszowi, przez Antoninusa Piusa actio utilis suo nomine.
Służyła ona do realizacji wierzytelności, które cesjonariusz nabył przez kupno spadku, w którym one się znajdowały.
Wnosząc przeciw dłużnikom spadkowym powództwo suo nomine (we własnym imieniu) nie był on już realizatorem cudzej (dziedzica) wierzytelności, ale zmierzał do zaspokojenia własnego prawa podmiotowego.

Zmiana dłużnika w prawie rzymskim dokonywać się mogła tylko przez nowację.
Nowy dłużnik przyrzekał w drodze stypulacji wierzycielowi świadczyć to, co winien dotychczasowy. W ten sposób gasło dawne zobowiązanie, a zamiast niego powstawało nowe.
Była to zatem zmiana dłużnika, a nie przejęcie długu.
Nie mogła ona nastąpić bez zgody wierzyciela, dla którego nie było obojętne, kto jest dłużnikiem. Mogła natomiast nastąpić bez zgody starego dłużnika, a w takim wypadku nosiła miano expromissio.

Umorzenie zobowiązania

Zwolnienie z zobowiązania.
W najdawniejszym prawie rzymskim samo wykonanie świadczenia (solutio) nie powodowało umorzenia zobowiązania. Dłużnik był odpowiedzialny tak długo, dopóki nie przedsięwzięto, w formie przepisanej, czynności będącej odwrotnym aktem (contrarius actus) w stosunku do tego, który spowodował powstanie odpowiedzialności dłużnika.
Zobowiązania powstałe z kontraktów werbalnych umarzano za pomocą acceptilatio. Polegała ona na wymianie pytań i odpowiedzi miedzy dłużnikiem i wierzycielem.

Wykonanie zobowiązania. (solutio)
Pod wpływem ius gentium, samo świadczenie - z pominięciem contrarius actus, zaczęto uznawać za podstawę do uwolnienia dłużnika od odpowiedzialności. Wykonanie zobowiązania przez dłużnika to solutio zwane przy długach pieniężnych zapłatą.
Dłużnik winien świadczenie spełnić do rąk wierzyciela w miejscu umówionym, ale mógł też wykonać zobowiązanie do rąk osoby przez wierzyciela upoważnionej do przyjęcia świadczenia (solutionis causa adiectus').

Nowacja.
Umorzenie stosunku obligacyjnego następowało również wskutek nowacji (novatio) – polegała ona na zastąpieniu jednego zobowiązania nowym stosunkiem obligacyjnym, który wstępował w miejsce poprzedniego.
Nowację przeprowadzano albo w celu modyfikacji zobowiązania (novatio inter easdem personas -nowacja między tymi samymi osobami), albo w celu zmiany jego podmiotów (novatio inter novas personas -nowacja między nowymi osobami).

Inne przypadki zgaśnięcia zobowiązania.
Wśród innych zdarzeń powodujących umorzenie zobowiązania wymienić należy: śmierć - śmierć jako podstawa umorzenia zobowiązania jest zjawiskiem wyjątkowym, albowiem zasadą jest, iż zarówno długi, jak i wierzytelności wchodzą w skład spadku i w wyniku sukcesji uniwersalnej przechodzą na dziedzica.
Zobowiązanie gasło również wówczas, gdy dług i wierzytelność zlały się (confusio) w jednej osobie (np. dłużnik stał się spadkobiercą wierzyciela i odwrotnie).

Pactum de non petendo
Była to nieformalna umowa, w której wierzyciel przyrzekał dłużnikowi, że albo w ogóle, albo przez pewien czas nie będzie pozywał go do sądu o należne świadczenie.

Kompensacja
Przez potracenie (compensatio) rozumiemy w prawie dzisiejszym umorzenie wierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej wierzytelności ze strony dłużnika.

Prawo familijne
Małżeństwo

Małżeństwo jest to uznany przez prawo związek mężczyzny z kobietą zawierany w celu trwałego pożycia.
Zawarcie małżeństwa może być poprzedzone przyrzeczeniem dokonania tego aktu w przyszłości. Takie przyrzeczenie to zaręczyny (w Rzymie nie wiązały stron w sposób bezwzględny).

Od zawarcia małżeństwa odróżniali Rzymianie wyraźnie akt włączenia żony do agnacyjnej familii męża, połączony z wejściem małżonki pod jego władzę (conventio in manum mariti). Następowało ono w wyniku jednego z trzech następujących zdarzeń prawnych:
Conferreatio to sakralna forma wejścia żony pod władzę męża. Przy akcie tym obecnych było 10 świadków i 2 najwyższych kapłanów.
Coemptio to forma niejako uroczystego „kupna” żony. Wykorzystywano w tym celu abstrakcyjną mancypację.
Usus to nabycie przez męża władzy nad żoną z mocy samego prawa w wyniku jednorocznego, nieprzerwanego pożycia małżeńskiego (zasiedzenie).


Żona która znajdowała się pod władzą męża (manus), podlegała jego władzy na prawach córki. W stosunku do swoich dzieci była agnacyjną siostrą.
Jeśli jej mąż podlegał władzy swego ojca, ona podlegała mu także, i to na prawach wnuczki. Kobieta, która przy boku męża zajmowała tylko stanowisko żony, bez zmiany swej dotychczasowej przynależności rodzinnej, z punktu widzenia przynależności agnacyjnej pozostawała osobą obcą nawet w stosunku do własnych dzieci. Rozwój małżeństwa rzymskiego szedł jednak w kierunku równouprawnienia małżonków i dlatego już pod koniec republiki mąż na ogół nie miał władzy nad żoną, a w okresie cesarstwa manus wychodzi całkowicie z użycia.

Affectio maritalis – to consensus obojga małżonków – czyli wola wzajemnego pożycia w związku, przy którym brak jest przeszkód do tego, by mężczyzna występował w nim w roli męża a kobieta w roli żony.

Prawo rzymskie nie wymagało żadnej szczególnej formy zawarcia małżeństwa.
Consensus jako element twórczy małżeństwa wyrażał się w samym akcie pożycia obojga małżonków. Do bytu małżeństwa nie było również nieodzowne spełnienie małżeństwa.
Przy zawarciu małżeństwa pewne znaczenie prawne miało, pochodzące ze zwyczajów rytuału zaślubin, wprowadzenie żony do domu męża, które było zewnętrznym wyrazem zawarcia związku małżeńskiego.

Przesłanki ważności małżeństwa:
1) conubim to zdolność każdego z nupturientów do wstąpienia w związek małżeński uznany przez prawo, oraz brak przeszkód małżeńskich
Małżonkowie nie mogli być spokrewnieni w linii prostej.
W linii bocznej przeszkodę małżeńską stanowiło pokrewieństwo do trzeciego stopnia.
Małżonkowie nie mogli być spowinowaceni, ponadto nie mogli żyć w innym nie rozwiązanym związku małżeńskim.
2) dojrzałość fizyczna
3) consensus małżonków (lub zwierzchnika familijnego)

Skutki prawne małżeństwa
Zawarciem małżeństwa pociągało za sobą doniosłe skutki zarówno w sferze stosunków osobistych, jak i majątkowych obojga małżonków.
Dzieci zrodzone w małżeństwie uchodziły za prawe i korzystały w pełni z wynikających stąd praw. Żona uzyskiwała pozycję społeczną męża.
Małżonkowie zobowiązani byli do wzajemnego szacunku.
Mąż miał obowiązek utrzymywania żony, ale miał, też prawo do decydowania o miejscu jej zamieszkania i o sposobie wychowania dzieci.
Z małżeństwem mogła być połączona manus (władza) męża nad żoną.

Posagiem (dos) zwano majątek wnoszony mężowi w związku z zawarciem małżeństwa. Jego przeznaczeniem było ułatwienie ponoszenia kosztów związanych z utrzymaniem małżeństwa. Posag mógł być ustanowiony przez ojca niewiasty (dos profecticia) albo przez inne osoby lub samą żonę (dos adventicia).

Jednym ze skutków małżeństwa był zakaz darowizn między małżonkami. Nic jednak, nie stało na przeszkodzie, by darowizny takie czynić przed zawarciem małżeństwa (donatio ante nuptias).

Prawo familijne
Władza ojcowska

Władza ojcowska (patria potestas) odgrywała w przypadku prawa rzymskiego szczególną rolę.
Tylko ten kto podlegał władzy ojcowskiej, wchodził do jego rodziny, a jako taki po śmierci ojca nabywał ustawowe prawo do spadku po nim.

Ojciec przede wszystkim decydował o tym, czy urodzone w jego małżeństwie dziecko ma podlegać jego władzy.
Zakres jej był nieomal nieograniczony, jako że formalnie obejmował prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis) nad podległymi osobami.
Ojciec mógł dziecko sprzedać, wyrażał zgodę na zawarcie małżeństwa, mógł także małżeństwo w pewnych okolicznościach rozwiązać.
Ojciec mógł wydać dziecko, które wyrządziło czynem niedozwolonym szkodę w cudzym majątku, w celu odpracowania jej.
Prawo przyznawało mu także środki procesowe służące wydostaniu dziecka od osób trzecich.

Mimo ogromnych praw, jakie miał ojciec wobec własnych dzieci, miał on też wobec nich określone obowiązki, takie jak utrzymanie i wychowanie, opieka, obowiązek wyposażenia córki w związku z jej małżeństwem itp.
Ukształtowana w początkach państwa rzymskiego patria potestas jako władza niemalże absolutna, z upływem czasu podlegała permanentnemu ograniczaniu przez prawo zwyczajowe i ustawodawstwo cesarskie, przekształcając się w prawie poklasycznym z władztwa absolutnego w zwykłą władzę wychowawczą, z prawem do karcenia.

Pod władzę ojcowską, w sposób naturalny, wchodziły przede wszystkim dzieci zrodzone w prawnym małżeństwie.
Macierzyństwo było zawsze pewne (mater semper certa est) za ojca natomiast uchodził mąż matki. Jest to tzw. domniemanie ojcostwa.

Pod władzę ojcowską w sposób sztuczny wchodziło się poprzez:
1) Przysposobienie - przysposobić można było dziecko alieni iuris, czyli znajdujące się pod władzą innej osoby, za jej zgodą. Ten typ przysposobienia to adopcja (adoptio). Można też było przysposobić osobę sui iuris. Akt ten ze względu na swoją wagę dokonywany był przed zgromadzeniu ludowym i zwał się arogacją (arrogatio).
2) Legitimatymację – legitimatio była nadaniem dziecku zrodzonemu w konkubinacie stanowiska dziecka pochodzącego z prawego małżeństwa. Następowało to albo w wyniku przekształcenia konkubinatu w prawne małżeństwo, albo poprzez reskrypt cesarski.

Ojciec mógł osobę znajdującą się pod jego władzą wyzwolić z niej w drodze czynności prawnej – zwanej emancypacją (emancipato).
Dochodziła ona do skutku przez trzykrotną pozorną sprzedaż syna (córki i wnuków – jednokrotną) osobie zaufanej, w wyniku czego ojciec tracił nad synem władzę.

Prawo familijne
Opieka i kuratela

Osoby sui iuris, pozbawione zdolności do czynności prawnych albo w niej ograniczone, podlegały opiece (tutela) bądź kurateli (cura).

Opiekę sprawowano nad niedojrzałymi (tutela impuberum) i nad kobietami (tutela mulierum).
Kurateli natomiast podlegali chorzy umysłowo (cura furiosi) i marnotrawcy (cura prodigi).

Powołanie opieki następowało z mocy testamentu (tutela testamentaria).
Jeśli nie było opiekuna testamentowego, opiekę z mocy ustawy sprawował najbliższy krewny agnacyjny, ewentualnie współrodowcy (czyli gentyle).
W braku opieki testamentowej i ustawowej opiekuna wyznaczał pretor (tutela dativa).

Nad chorym umysłowo pieczę (cura furiosi) sprawował najbliższy agnat lub gentyl. Zawierał on czynności w zastępstwie obłąkanego.
W braku kuratora ustawowego funkcję tę powierzał pretor osobie obcej według swego uznania.
Cura furiosi gasła z chwilą wyzdrowienia obłąkanego.

Kuratela nad marnotrawcami (cura prodigi) powołano kuratora tak samo, jak w przypadku kurateli nad chorym umysłowo.
Początkowo pretor, uznając dekretem kogoś za marnotrawcę pozbawiał go całkowicie zdolności do czynności prawnych, później jednak marnotrawcy przyznano zdolność do zawierania czynności o charakterze przysparzającym.
W zawieraniu pozostałych czynności wyręczał go kurator.

Z pomocy kuratora mogli korzystać również dojrzali w wieku od 14 do 25 lat (cura minorum).
Z końcem IIIw.n.e. minor posiadający kuratora był też ograniczony w zdolności do czynności prawnych i w przypadku niektórych oświadczeń woli (z wyjątkiem sporządzenia testamentu i zawarcia małżeństwa) musiał mieć jego przyzwolenie (consensus).

W okresie późniejszym z pomocy kuratora mogli korzystać także starcy i osoby niedołężne, a w poszczególnych sprawach również osoby nieobecne, czy płód w łonie matki.

Prawo spadkowe

Spadkobranie jest niczym innym jak wejściem w ogół praw, które posiadał zmarły.

Od czasów najdawniejszych Rzymskie prawo spadkowe hołdowało zasadzie sukcesji uniwersalnej - oznacza to że dziedzic (heres) abo dziedzice (heredes) wstępowali w ogół stosunków prawno-majątkowych po zmarłym i to z mocy jednorazowego aktu, jakim było spadkobranie.

Spadkobranie rzymskie regulowały pierwotnie wyłącznie normy prawa cywilnego (ius civile). Uzyskany w ten sposób spadek nosił miano hereditas. W czasach późniejszych wykształca się drugi rodzaj dziedziczenia opartego na prawie pretorskim - spadek ten zwie się bonorum possessio (pretor udzielał gdy brak było dzidzica z ius civile).

Następowało zlanie się w jedną całość dwóch majątków: spadkodawcy i spadkobiercy. Spadkobierca stawał się przez to kontynuatorem osobowości prawnej zmarłego. W związku z tym zarówno prawa, jak i obowiązki zmarłego przechodziły na dziedzica.
Były jednak pewne prawa, również o charakterze majątkowym, które do spadku nie wchodziły.
Wraz ze śmiercią osoby uprawnionej gasły służebności osobiste, oraz inne prawa majątkowe o takim samym charakterze, czyli związane z osobą uprawnionego lub zobowiązanego.
Na dziedzica nie przechodziły również zobowiązania spadkodawcy do uiszczenia kary z tytułu pełnionego przestępstwa.

Dziedzicem mógł stać się tylko ten, kto:
a) zostanie powołany do spadku (delatio hereditatis)
b) spadek ten nabędzie (acquisitio hereditatis').
Samo powołanie, jest tylko, formą zaofiarowania spadku, z czego osoba powołana skorzystać może, ale nie musi.

Prawo rzymskie znało trzy sposoby powołania do spadku:

testamentowe – secundum tabulas
Dziedziczenie testamentowe miało pierwszeństwo przed dziedziczeniem beztestamentowym, a oba te sposoby powołania wzajemnie się wykluczały. Nie można było częściowo dziedziczyć z mocy testamentu, a częściowo na podstawie porządku beztestamentowego.

Testamentem według prawa rzymskiego było jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, ustanawiające dziedzica.
Testament nie wymagał oświadczenia woli dziedzica.

Najważniejszym elementem testamentu było ustanowienie dziedzica, który jako sukcesor uniwersalny miał wejść w ogół stosunków prawno-majątkowych po spadkodawcy.

Kordacyl był listowną prośbą skierowaną przez spadkodawcę do dziedzica o wypełnienie jakichś rozporządzeń.
Mógł zawierać wszelkie rozporządzenia, które na ogół stanowiły treść testamentu, z wyjątkiem ustanowienia dziedzica, i wydziedziczeń (te ostatnie mogły być uregulowane wyłącznie w testamencie).

Najstarszy testament rzymski miał charakter publiczny i ustny sporządzano go na zgromadzeniu ludowym, a żołnierz mógł swą ostatnią wolę oświadczyć bez jakiejkolwiek szczególnej formy, w szyku bojowym.
Obydwa te testamenty nie odpowiadały jednak potrzebą społecznym.

Pojawił się pierwszy testament prywatny. Był to tzw. testament mancypacyjny, mancypacja tym razem wykorzystana została w celu rozporządzeń ostatniej woli na wypadek śmierci. W obecności 5 świadków i trzymającego wagę testator sprzedawał cały swój majątek powiernikowi, który brał na siebie obowiązek spełnienia rozporządzeń nałożonych na niego przez testatora w formule ustnej(nuncupatio)dołączonej do samej mancypacji. Te ustne oświadczenia testatora mogły być zastąpione postanowieniami spisanymi na tabliczkach woskowych, które były natychmiast pieczętowane przez osoby uczestniczące w mancypacji.

Pod koniec republiki mancypacja stała się zwykłą formalnością, punkt ciężkości przesunął się właściwie na same woskowe tabliczki. Testator przedkładał 7 świadkom tabliczki oznajmiając, że jest to jego ostatnia wola. Domagał się tylko ich opieczętowania. Treść takiego testamentu mogła pozostać nie znana osobom uczestniczącym w tej końcowej fazie jego sporządzania. – był to testament prawa pretorskiego.

Testament holograficzny (wprowadzony w 446r).
Jedynym wymogiem było to, aby testator sporządził testament własnoręcznie. Nie było tu potrzeby przywoływania jakichkolwiek świadków,

W okresie poklasycznym wykształciły się nowe, publiczne formy testamentu.
Były to:
testamentum apud acta conditum, czyli oświadczenie ostatniej woli dyktowane do protokołu sądowego,
testamentum principi oblatum, czyli oświadczenie ostatniej woli wręczane cesarzowi.

Testamenti factio passiva (prawo bycia dziedzicem) miał każdy obywatel rzymski, sui iuris. W pewnym okresie nie miały jej niewiasty. Osoby alieni iuris mogły być w testamencie powołane, do spadku, jeśli ich zwierzchnik familijny miał testamenti factio passiva. To samo dotyczyło cudzego niewolnika -jego właściciel musiał mieć testamenti factio passiva. Niewolnika własnego można było ustanowić dziedzicem jeśli w testamencie dokonało się jego wyzwolenia.

beztestamentowe - ab intestato
Dziedziczenie beztestamentowe miało miejsce tylko wtedy gdy zmarły nie pozostawił testamentu albo testament został unieważniony.

Ustawa XII tablic wymienia trzy klasy dziedziców:
a) sui heredes, - to wszystkie te osoby, które znajdowały się pod władzą zmarłego i w momencie jego śmierci stawały się osobami sui iuris. Spadek dzielono miedzy dziedziców in capita, czyli w częściach równych, z tym że w miejsce zmarłego syna wchodzili jego zstępni agnacyjni.
b) proximi agnati - klasę tę tworzą najbliżsi krewni agnacyjni, którym spadek przypadał w częściach równych (in capita), Dziedziczyli oni tylko wówczas, gdy brak było dziedziców powołanych w klasie pierwszej.
c) gentilies - W braku dziedziców wymienionych w klasie pierwszej i drugiej, do spadku powoływani byli współrodowcy zmarłego (noszący wraz z nim wspólne nazwisko – gentyle).

Spadek odrzucony przez dziedzica powołanego w pierwszej kolejności, według ius civile nie przechodził na osoby powołane w dalszej kolejności, lecz uchodził za spadek leżący. Jako taki mógł być objęty w posiadanie przez kogokolwiek a po upływie roku nabyty w wyniku specjalnego zasiedzenia.

System pretorski znał cztery klasy dziedziców:
a) unde liberi, - W klasie tej do dziedziczenia powołane były dzieci spadkodawcy, niezależnie od tego czy znajdowały się pod jego władzą w momencie śmierci.
b) unde legitimi - Klasę tą stanowili wszyscy ci, którzy wymienieni byli w ustawie XII tablic.
c) unde cognati - W klasie tej dziedziczyli krewni kognacyjni aż do VI stopnia w linii bocznej. Krewni bliżsi wykluczali dalszych, a spadek dzielono in capita.
d) unde vir et uxor - W klasie tej dziedziczył mąż po żonie albo żona po mężu, jeśli w momencie śmierci któregoś z nich istniało między iustum matrimonium.

Justynian dziedziców podzielił na 4 klasy:
a) descendenci
b) ascendenci – rodzeni bracia i siostry zmarłego oraz ich zstępni
c) rodzeństwo przyrodnie oraz ich zstępni
d) dalsi krewni kognacyjni

W razie braku dziedziców ustawowych spadek po wojskowym przypadał legionowi, po duchownym -kościołowi, a w większości pozostałych przypadków- fiskusowi.

przeciwtestamentowe – contra tabulas.
Pierwotnie miało charakter czysto formalny (tzw. formalne dziedziczenie przeciwtestamentowe) i polegało na ochronie przed pominięciem w testamencie najbliższych członków wspólnoty familijnej zmarłego.
Z końcem republiki w praktyce sądowej pojawia się nowe dziedziczenie konieczne, polegające na możliwości obalenia testamentu przez najbliższych dziedziców ustawowych, którym w spadku nie pozostawiono chociażby części tego co otrzymaliby na podstawie dziedziczenia beztestamentowego (tzw. zachowku). Było to materialne prawo dziedziczenia koniecznego.

Nabycie spadku i jego skutki.
Ochrona prawna spadkobierców.

W momencie śmierci spadkodawcy powołani do spadku nie stawali się jeszcze dziedzicami.
Spadek dla nich jedynie się otwierał. Moment ten stanowił pierwsze stadium spadkobrania, w nim bowiem następowało powołanie do spadku, delatio hereditatis. Dziedzicem stawał się jednak tylko ten, kto jako powołany, spadek nabył (acquisiitio hereditatis).

W prawie rzymskim istniała jednakowoż kategoria osób, które ze względu na szczególne powiązania ze spadkodawcą stawały się jego dziedzicami już w momencie otwarcia spadku, i to z mocy samego prawa, ipso iure.
Do tej kategorii należeli tzw. heredes domestici, czyli wszyscy ci, którzy wchodzili w skład familii zmarłego, podlegając jego władzy. Należeli tu sui heredes oraz niewolnicy wyzwoleni w testamencie i powołani w nim do spadku. Osoby te stawały się dziedzicami bez dodatkowych oświadczeń woli. Mogły więc nabyć spadek również wbrew swojej woli. Zwano ich dlatego dziedzicami koniecznymi - heredes necessarii.

Pozostali dziedzice - heredes extranei, nabywali spadek w wyniku oświadczenia woli (voluntas) i dlatego tez zwali się heredes voluntarii. Nabycie spadku przez takie oświadczenie woli to aditio hereditatis. Najstarszą formą oświadczenia woli o nabyciu spadku był formalny akt, zwany cretio.
W pozostałych przypadkach dziedzic mógł swą wolę nabycia spadku objawić przez czynności dorozumiane, zachowując się tak jak w normalnych warunkach postępuje dziedzic. Zachowanie takie zwało się pro herede gestio. Z pełnym skutkiem prawnym nabycie spadku następowało także przez nieformalne oświadczenie woli - nuda voluntas.

Moment powołania do spadku i moment nabycia z reguły rozchodzą się w czasie.

Prawo do nabycia spadku miało pierwotnie charakter osobisty i nie przechodziło na dziedziców powołanego.

Jeżeli prawo do spadku miało więcej osób, przyjmowano, że każdy z dziedziców powołany był do całości spadku, a otrzymywał określony udział wyrażony w ułamku tylko dlatego, że jego prawo konkurowało z prawem do spadku pozostałych dziedziców.
Na rzeczach należących do spadku nabytego przez kilku dziedziców powstawała współwłasność. Wierzytelności spadkowe przypadały poszczególnym dziedzicom proporcjonalnie do ich udziału w spadku, w takim samym stopniu odpowiadali oni za długi spadkowe.

Legaty i fideikomisy.

Zapisem jest przysporzenie komuś z mocy rozporządzenia ostatniej woli pewnej korzyści majątkowej kosztem przychodów uzyskanych ze spadku.

Aż do czasów Augusta w prawie rzymskim znana była jedna postać zapisu. Był to pochodzący z ius civile zapis formalny zwany legatem. Legat obciążał tylko dziedzica testamentowego dlatego musiał być umieszczony w testamencie; później również w kordacylu potwierdzonym w testamencie.

Legatem windykacyjnym (per vindicalionem) przenosił testator na legatariusza (zapisobiercę) własność kwirytarną zapisanej rzeczy. Legatariusz nabywał tę własność w momencie nabycia spadku przez dziedzica i miał prawo do domagania się wydania przedmiotu zapisu za pomocą rei vindicatio od każdego, w czyim władaniu owa rzecz się znajdowała.

Legat damnacyjny (per damnationem) nie powodował przejścia prawa rzeczowego na zapisobiorcę, który otrzymywał jedynie roszczenie do dziedzica o wypełnienie treści zapisu. Przedmiotem takiego zapisu mogły być rzeczy stanowiące własność nie tylko testatora (jak przy lełgacie windykacyjnym), lecz również rzeczy dziedzica, a nawet osób trzecich. W tym ostatnim przypadku dziedzic miał obowiązek wystarać się o rzecz zapisaną albo zapłacić zapisobiorcy jej równowartość.

Prośby nieformalne zwane fideikomisem, różniły się charakterem od legatu tym, że niekoniecznie musiał być umieszczone w testamencie, mogły być ustne (fideicommissum orale), można było nimi obciążyć nie tylko dziedzica, lecz również legatariusza, a nawet fideikomisariusza, wreszcie fideikomisem nie można było przenieść prawa rzeczowego, jak to miało miejsce w przypadku legatu windykacyjnego.

Treść czynności prawnej

Elementy treści czynności prawnych:

1) elementy przedmiotowo istotne
To takie elementy czynności prawnej co do których musi zostać złożone oświadczenie woli ażeby czynność prawna doszła do skutku. (umowa co do towaru i ceny).

2) elementy podmiotowo istotne
Są to elementy wprowadzone przez strony od których chcą one uzależnić skuteczność czynności prawnej:
- conditio – warunek – zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego strony uzależniają nastąpienie skutków czynności prawnej.
Jeśli jest on niezgodny z prawem lub niewykonalny to nie bierze się go pod uwagę.
- dies – termin – zdarzenie przyszłe i pewne z którym strony wiążą powstanie lub ustanie skutku prawnego.
- modus – polecenie występowało w czynnościach nieodpłatnych. Było to określenie przez darczyńcę postępowania nałożonego na obdarowanego.

3) elementy przedmiotowo nieistotne.
Takie elementy treści czynności prawnej co do których strony nie muszą złożyć oświadczenia woli.
Nie wpływają one na ważność tej czynności.
Bierze się je pod uwagę przy ocenianiu prawidłowości czynności prawnych.

Ustawa XII tablic.

LEX DUADECIM TABULARUM - powstała w latach 451/450pne.
Zawierała szeroki wachlarz praw głównie skupiając się na prawie prywatnym, procesowym i postępowaniu egzekucyjnym w sprawach prywatnych.
Ustawa ta powstała na skutek żądań plebejuszy, co do spisania prawa zwyczajowego, które w owych czasach było przez patrycjat dowolnie interpretowane.
Głównym celem Ustawy XII tablic było uregulowanie konfliktu socjalnego wśród ludzi wolnych, lecz różniących się pozycją majątkową a co za tym idzie społeczną.
W starożytnym Rzymie ustawa ta była otoczona wielkim szacunkiem: była wywieszona na forum Romanum, dzieci uczyły się jej na pamięć.
Była to ustawa bardzo sformalizowana, kazuistyczna i przepojona elementami sakralnymi.

Prawo Rzymskie w Bizancjum.
Stworzony przez Justyniana Corpus iuris civilis był trudno przyswajalny w cesarstwie wschodnim z wielu powodów.
Po pierwsze był on spisany w języku łacińskim mało znanym w kraju, w którym panowała greka, po wtóre zakazy, co do interpretacji i komentowania digestów nie przyczyniły się do jego popularyzowania.
Warunkiem szerszego zastosowania prawa justyniańskiego było jego objaśnienie uproszczenie i spopularyzowanie. W tym właśnie kierunku poszło prawo rzymskie-bizantyjskie. Zaczęto tworzyć wyjaśnienia i przekładać zwłaszcza kodeks i Nowele na język grecki. Pisarze bizantyjscy stworzyli przeróbki prawa justyniańskiego, z których najważniejszymi zostały: Ekloga ogłoszona w 726r. przez cesarza Leona a zawierająca głównie niewielki zbiór przepisów z prawa cywilnego i karnego oraz liczne Bazyliki zawierające materiał zaczerpnięty z bizantyjskich przeróbek digestów i nowel. To właśnie bazyliki są najpełniejszym obrazem prawa rzymskiego-bizantyjskiego. Były one zbiorem jednolitym, lecz miały negatywną cechę polegającą na powtarzaniu przepisów przestarzałych.

Prawo Rzymskie na zachodzie europy.
Upadek cesarstwa rzymskiego nie pociągnął za sobą upadku prawa rzymskiego a nawet wręcz przeciwnie przyczynił się do jego ekspansji na nowo powstałe kraje europejskie.
W germańskich państwach szczepowych, które przyczyniły się do upadku cesarstwa obowiązywała zasada personalności prawa a więc wśród podbitej ludności w dalszym ciągu dominujące znaczenie miały prawa rzymskie (w zwulgaryzowanej postaci).
Władcy germańscy na przełomie V i VI w. ogłosili jako obowiązujące prawa zbiory Leges Romanoe Barbarorum.
Największym sprzymierzeńcem i popularyzatorem prawa rzymskiego okazał się Kościół, który w myśl zasady Ecciesia vivit lege Romana (kościół żyje wg prawa rzymskiego) pomógł przetrwać myśli prawnej rzymian.
Wespół z przemianami społeczno-gospodarczymi w Europie powstała konieczność stworzenia systemu prawnego, który by normował życie ludzi. Prawo germańskie, które wyrosło na gruncie gospodarki naturalnej nie dawało ku temu podstaw.
Po powstaniu uniwersytetu w Bolonii w 1088r. a co za tym idzie powstaniu szkoły glosatorów i komentatorów odrodziło się na nowo prawo rzymskie, które wywarło decydujący wpływ na kodeksy niemal wszystkich krajów europejskich.

Zdolność procesowa

Zdolność procesowa to zdolność do występowania w procesie w ogóle.

Nie każda osoba mogła występować w roli strony procesowej (należało mieć zdolność procesową i legitymację procesową).

Zdolności procesowej nie posiadały: Osoby niedojrzałe, chore umysłowo, niewolnicy, kobiety (do czasów Dioklecjana).

Legitymizacja procesowa

Legitymacja procesowa była uprawnieniem do występowania w konkretnej sprawie w charakterze bądź to powoda (legitymacja czynna) czy też pozwanego (legitymacja bierna).

Senatus consulatium claudianum

W prawie rzymskim w I w. n.e. powstała nowa instytucja która wywoływała utratę wolności przez kobietę.
Instytucja ta była stworzona dla kobiet wolnych które utrzymywały stosunki z niewolnikami.
Kobiety takie jeżeli czyniły to bez zgody właściciela niewolnika same traciły prawa polegające na umowach pomiędzy kobietą wolną a właścicielem niewolnika, a polegające na oddaniu fructus (dzieci) z tego związku jako niewolników podległych właścicielowi ojca. Kobieta natomiast w myśl zawartej umowy pozostawała wolna. Senatus Claudianum claudianum została ostatecznie zniesiona przez Justyniana.

Zwroty łacińskie

1. Imperitia culpae adnumeatur – brak doświadczenia zalicza się do winy
2. Accesio cedit principali – przyrost przypada temu co główne
3. Acquisitio hereditatis – nabycie spadku
4. Actio in factum concepta – skarga oparta na fakcie
5. Actio in ius concepta – skarga oparta na prawie
6. Actio in personam – powództwo osobiste
7. Actio in rem dicitur vindicatio – skarga rzeczowa nazywa się windykacją
8. Actione teneri – nie rodzi zobowiązania, tworzy podstawy do actio
9. Actor sequitur forum rei – powód idzie za sądem pozwanego
10. Actori incumbit probatio – dowód obciąża powoda
11. Aditio hereditatis – przyjęcie spadku
12. Aetas – wiek
13. Ambulatoria est voluntas testatoris usque ad mortem – zmienna jest wolna testatora aż do śmierci
14. Audiatur et altera pars – niechaj będzie wysłuchana i druga strona
15. Aurea mediocritas – złoty środek
16. Aut enim re contrahitur obligatio, aut verbis, aut litteris, aut consensu – zobowiązanie zaciąga się przez wręczenie rzeczy, albo przez słowa, albo przez pismo, albo przez porozumienie
17. Beneficium abstinendi – dobrodziejstwo powstrzymywania się
18. Bis de eadem re ne sit actio – dwa razy w tej samej sprawie skarga nie przysługuje
19. Casum sentit dominus – właściciel ponosi skutki przypadkowego zniszczenia rzeczy
20. Casus a nullo praestarur – za przypadek nikt nie odpowiada
21. Casus nocet domino – przypadek szkodzi właścicielowi
22. Clausula rebus sic stanibus – zastrzeżenie, że umowa obowiązuje tylko w danych warunkach
23. Cogitationis poenam nemo patitur – nikt nie ponosi kary za swoje myśli (za sam zamiar)
24. Cognitio extra ordinem – postępowanie ekstraordynaryjne
25. Commodum eius esse debet, cuius est periculum – korzyść (zysk) powinien być tego kto ponosi ryzyko
26. Compensatio est debiti et crediti inter se contributio – potrącenie jest wzajemnym połączeniem długu i wierzytelności
27. Condemnatio certa – zasądzenie na z góry określoną sumę
28. Condemnatio incerta – zasądzenie na z góry nieokreśloną sumę
29. Condemnatio pecuniaria – zasądzenie pieniężne
30. Cui usus relictus est, uti potest, frui non potest – komu pozostawiono służebność użyczania ten może rzecz używać ale nie pobierać z niej korzyści
31. Culpa in concreto – prowadzi cudze sprawy gorzej niż własne
32. Culpa in faciendo – wina polegająca na działaniu
33. Culpa in non faciendo – wina polegająca na zaniechaniu
34. Culpa lata – ciężkie niedbalstwo
35. Culpa lata dolo aequiparatur – ciężkie niedbalstwo porównywane jest ze świadomym działaniem na szkodę drugiej osoby
36. Culpa levis – lżejsze niedbalstwo
37. Damnum aut casu aut culpa fit – szkoda powstaje albo z przypadku albo z winy
38. Dare – dawać
39. Delatio hereditatis – powołanie do spadku
40. Delatio hereditatis ab intestato – powołanie do spadku beztestamentowe
41. Delatio hereditatis contra tabulas – powołanie do spadku przeciwtestamentowe
42. Delatio hereditatis secundum tabulas – powołanie do spadku na mocy testamentu
43. Derogatio legi – uchylenie ustawy
44. Dies a quo – termin początkowy
45. Dies ad quem – termin końcowy
46. Dies interpellat pro homine – termin wzywa zamiast człowieka
47. Distractio bonorum – egzekucja majątkowa syngularna (sprzedaż części majątku do zaspokojenia żądań wierzycieli)
48. Do ut des – daję abyś dał
49. Do ut facias – daję abyś czynił
50. Dominium non potest esse in pendenti – własność nie może pozostawać w zamierzeniu
51. Dura lex, sed lex – twarde prawo ale prawo
52. Ei incumbit probatio, qui dicit, non ei qui negat – dowód spoczywa na tym kto twierdzi a nie na tym kto neguje
53. Eius est nolle qui potest velle – tylko ten może nie chcieć kto może chcieć
54. Erga omnes – w stosunku do wszystkich
55. Et non facere facere est – zaniechanie działania jest działaniem
56. Ex nuda pacto inter cives Romanos actio nascitur – z samego pactu między obywatelami rzymskimi skarga nie powstaje
57. Excipiendo reus fit actor – w zarzucie pozwany staje się powodem in exceptione
58. Facere – czynić
59. Facio ut des – czynię abyś dał
60. Facio ut facias – czynię abyś czynił
61. Fraus est fraudem celare – ukrywanie oszustwa jest oszustwem
62. Fur semper in mora – złodziej zawsze w zwłoce
63. Furtum est fraudulosa contrectatio rei lucri faciendi gratia – kradzieżą jest nieuczciwe dotknięcie cudzej rzeczy w celu osiągnięcia z tego korzyści
64. Furtum in flagranti – kradzież na gorącym uczynku
65. Furtum manifestum – kradzież jawna, oczywista
66. Furtum nec manifestum – kradzież nie oczywista
67. Furtum possessionis – kradzież posiadania
68. Furtum rei – kradzież rzeczy:
69. Furtum sine affectu furandi non committitur – nie popełnia się kradzieży bez zamiaru jej dokonania
70. Furtum usus – kradzież używania rzeczy
71. Generaliter iniuria dicitur omne quod non iure fit: specialiter contumelia – ogólnie terminem iniuria określa się wszystko co jest czynione niezgodnie z prawem: szczególnie zniewaga
72. Genus perire non censetur – uważa się że gatunek nie ginie
73. Habitatio – uprawnienie do zamieszkania w cudzym budynku
74. Heredes extranei – dziedzic zewnętrzny
75. Heredes necessarii – dziedzic konieczny
76. Heredes sui – dziedzic własny
77. Heredes voluntarii – dziedzic dobrowolny
78. Heredis institutio caput et fundamentum totius testamenti est – ustanowienie dziedzica jest początkiem i podstawą całego testamentu
79. Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius quod defunctus habuerit – spadkobranie nie jest niczym innym jak wejście w ogół praw jakie posiadał zmarły
80. Ignorantia iuris nocet – nieznajomość prawa szkodzi
81. Impossibilium nulla obligatio – nie ma zobowiązania do rzeczy niemożliwych
82. In dubio pro reo – w razie wątpliwości orzekać na korzyść pozwanego
83. In fraudem creditorum – działanie na szkodę wierzycieli
84. In iure cessio – oświadczenie woli w obecności określonego urzędnika
85. In maleficiis voluntas spectatur non exitus – w przestępstwach patrzy się na zamiar nie na wynik
86. In pari causa melior est conditio possidentis – w równej sytuacji lepsza jest pozycja posiadającego
87. Indivisa est causa pignoris – niepodzielna jest podstawa zastawu
88. Infitiando lis crescit ad duplum – sprzeciw w sporze powoduje wzrost zasądzenia na wartość podwójną
89. Infitiatio – bezpodstawne zakwestionowanie zasadności egzekucji
90. Ipso iure – na mocy prawa
91. Is fecit cui prodest – ten uczynił komu przyniosło korzyść
92. Ius disponendi – prawo do dysponowania
93. Ius est ars boni et aequi – prawo jest sztuką stosowania tego co dobre i słuszne
94. Ius possdendi – prawo do posiadania
95. Ius quod ad actiones pertinet – prawo, które dotyczy powództw
96. Ius quod ad personas pertinet – prawo, które dotyczy osób (osobowe)
97. Ius quod ad res pertinet – prawo, które dotyczy rzeczy (rzeczowe)
98. Ius utendi et fruendi – prawo do używania i pobierania pożytków
99. Ius vitae ac necis – prawo życia i śmierci
100. Lex est, quod populus iubet atque constituit – ustawą jest to co lud nakazuje i ustanawia
101. Lex lege tollitur – ustawa znosi ustawę
102. Lex non obligat nisi promulgata – ustawa nie obowiązuje jeżeli nie została ogłoszona
103. Lex retro non agit – prawo nie działa wstecz
104. Libelli, preces, supplicationes – pisemne prośby o rozstrzygnięcie sporu
105. Libera esse debent matrimonia – małżeństwo powinno być wolne (rozwiązywalne)
106. Lis pendens – zawieszenie sporu (litispendencja)
107. Mala fides superveniens non nocet – zła wiara późniejsza nie szkodzi
108. Mancipatio, agere per aes et libram – oświadczenie woli w ściśle określonych gestach, przy użyciu wagi i spiżu
109. Mancipatio–imaginaria quaedam venditio – mancypacja–pozorna sprzedaż
110. Mandatum nisi gratuitum nullum est – zlecenie jeśli nie jest bezpłatne jest nieważne
111. Mater semper certa est, pater quem nuptiae demonstrant – matka zawsze jest pewna, ojciec to ten na którego wskazuje małżeństwo
112. Mora debitoris perpetuat obligationem – zwłoka dłużnika przedłuża zobowiązanie
113. Mora trabit periculum – zwłoka pociąga za sobą ryzyko
114. Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur – dziecko poczęte uważa się za już urodzone ilekroć dotyczy to jego korzyści
115. Ne eat iudex ultra petita partium – niech sędzia nie wychodzi poza żądania strony
116. Necessitas frangit legem – konieczność łamie prawo
117. Neglegentia culpa est – zaniedbanie jest winą
118. Nemini res sua servit – nie można mieć służebności na rzeczy własnej
119. Nemo alterii stipularii potest – nikt nie może stypulować w zastępstwie drugiej osoby
120. Nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet – nikt nie może przenieść więcej prawa na drugą osobę niż sam posiada
121. Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest – nie można umierając zostawić testament co do jednej części majątku a do drugiej nie
122. Nemo prudens punit, quia peccatum est, sed ne peccetur – nikt rozważny nie karze ponieważ popełniono przestępstwo, ale aby nie popełniano
123. Nihil aliud est actio quam ius quod sibi debeatur iudicio persequendi – niczym innym jest actio jak prawem sądowego dochodzenia tego co się komu należy
124. Non concubitus sed consensus facit nuptias – nie fakt współżycia ale porozumienie czyni małżeństwo
125. Novatio est prioris debiti in aliam obligationem transfusio atque translatio – nowacja jest przelaniem i przeniesieniem dawnego długu w inne zobowiązanie
126. Noxa caput sequitur – szkoda postępuje za głową
127. Nuda pactio obligationem non parit, sed parit exceptionem – same pactum nie stwarza zobowiązania ale stwarza podstawę do zarzutu procesowego
128. Nulla poena sine lege – nie ma kary bez ustawy
129. Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy
130. Obligatio est iuris vinculum – zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia czegoś zgodnie z prawem
131. Obligatione teneri – rodzi zobowiązanie
132. Obligationes ex variis causarum figuris – zobowiązania z różnych innych przyczyn
133. Obligationes quasi ex contractu – tak jakby z contractu
134. Obligationes quasi ex delicto – tak jakby z deliktu
135. Occasio facit furem – okazja czyni złodzieja
136. Omnes actiones vel in simplum conceptae sunt, vel in duplum, vel in triplum, vel in quadruplum – wszelkie skargi opiewają na wartość pojedynczą, podwójną, potrójną lub poczwórną
137. Omnes homines aut liberi sunt aut servi – wszyscy ludzie są podzieleni albo na wolnych albo na niewolnych
138. Omnis definitio in iure civili periculosa est – każda definicja w prawie cywilnym jest ryzykowna
139. Omnis enim obligatio vel ex contractu, vel ex delicto nascitur – każde bowiem zobowiązanie albo z kontraktu albo z deliktu powstaje
140. Operae servorum vel animalium – uprawnienie do korzystania z cudzych niewolników i zwierząt
141. Pacta sunt servanda – umów należy dotrzymywać,
142. Pactum de non petendo – umowa o nie pozywanie
143. Periculum est emptoris – ryzyko ponosi kupujący
144. Periculum in mora – niebezpieczeństwo w zwłoce
145. Personae alieni iuris – osoby podlegające władzy naczelnika rodziny
146. Personae sui iuris – osoby nie podlegające władzy naczelnika rodziny
147. Pluris petitio re, tempore, loco, causa – nadmierne żądanie co do rzeczy, czasu, miejsca, causa
148. Possessio res facti, non iuris est – posiadanie jest rzeczą stanu faktycznego nie prawa
149. Praescriptum – przepis
150. Praestare - świadczyć
151. Praestare oportere – świadczenie wraz z rodzajem zachowania, do którego człowiek był zobowiązany
152. Praesumptio iuris – domniemanie prawne
153. Pretium certum esse debet – cena powinna być oznaczona
154. Pretium in numerata pecunia consistere debet – cena powinna być wyrażona w kwocie pieniężnej
155. Prior tempore potior iure – pierwszy w czasie lepszy prawem
156. Privatorum conventio iuri publico non derogat – porozumienie osób prywatnych nie uchyla prawa publicznego
157. Proprietas est plena in re potestas – własność to pełne władztwo nad rzeczą
158. Qui tacet consentire videtur – kto milczy wydaje się, że się zgadza
159. Quod attinet ad ius civile, servi pro nullis habentur – co dotyczy prawa cywilnego, niewolnicy uważani są za nic
160. Quod sine die debetur statim debetur – jeśli nie ma określonego terminu wydania rzeczy możemy żądać w każdej chwili
161. Quot generationes tot gradus – ile urodzeń tyle stopni pokrewieństwa
162. Rei commodatae et possessionem et proprietatem retinemus – w stosunku do rzeczy użyczonej zachowujemy i posiadanie i własność
163. Rei depositae proprietas apud deponentem manet – własność rzeczy zdeponowanej pozostaje przy deponencie
164. Rei vindicatio – (rewindykacja) – powództwo nie posiadającego właściciela przeciwko posiadającemu nie właścicielowi o wydanie rzeczy
165. Res corporales – rzeczy materialne
166. Res in iudicium deducta, lis pendet – sprawa oddana do sądu, spór ulega zawieszeniu
167. Res incorporales – rzeczy niematerialne
168. Res iudicata – sprawa rozstrzygnięta wyrokiem
169. Res nullius cedit primo occupanti – rzecz niczyja przypada pierwszemu kto ją zawłaszczył
170. Rescripta – odpowiedź pisemna
171. Restitutio in integrum – przywrócenie do stanu poprzedniego
172. Revocatio ad duplum – zasądzenie do wartości podwójnej
173. Semel heres semper heres – raz spadkobierca zawsze spadkobierca
174. Separata esse debet possessio a proprietate – posiadanie od własności powinno być oddzielone
175. Servi aut nascuntur aut fiunt – niewolnikiem albo się rodzi albo staje
176. Servile caput nullum ius habet – niewolnik nie posiada żadnego prawa
177. Servitus in faciendo consistere nequit – służebność nie może polegać na działaniu
178. Servitus praedio utilis esse debet – służebność powinna przynosić korzyści gruntowe
179. Servitus servitutis esse non potest – służebność nie może istnieć na służebności
180. Servitutes personarum – służebności osobiste
181. Servitutes praediorum – służebności gruntowe
182. Servitutibus siviliter utendum est – ze służebności należy korzystać w sposób oględny, jak najmniej uciążliwy
183. Servitutis causa debet esse perpetua – podstawa służebności powinna być trwała
184. Si preces veritate nituntur – jeśli sytuacja przedstawiona jest zgodna z prawdą
185. Societas leonina – lwia spółka
186. Solus consensus obligat – samo porozumienie stwarza węzeł obligacyjny
187. Species perit ei cui debetur – rzecz oznaczona indywidualnie przypada temu komu się należy
188. Stipulatio est verboum conceptio, ad quam quis congrue interrogatus respondet – stypulacja jest sformułowaniem słownym, na które ktoś zapytany w wyniku uzgodnienia odpowiada
189. Stipulatio quae verbis fit, nisi habeat consensum, nulla est – stypulacja, która zachodzi przy pomocy słów jest nieważna
190. Stipulatio, acceptilatio – oświadczenie woli w ściśle przypisanych słowach (formułki)
191. Stricto iure – ściśle według prawa
192. Sui heredes aut instituendi aut exheredanti sunt – spadkobierca własny powinien być albo ustanowiony albo wydziedziczony
193. Superficies solo cedit – to co znajduje się na powierzchni gruntu przypada gruntowi
194. Testis unus testis nullus – jeden świadek to żaden świadek
195. Traditionibus et usucapionibus dominia rerum non nudis pactis transferuntur – własność rzeczy przenosi się przez wręczenie i zasiedzenie a nie wskutek samej umowy
196. Tres faciunt collegium – trzy osoby tworzą zespół
197. Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio – gdzie taki sam sens ustawy tam takie samo postanowienie
198. Ultima ratio regum – ostatni argument królów
199. Ultra posse nemo obligatur – nikt nie jest zobowiązany ponad swoje możliwości
200. Usus – używanie
201. Usus fructus est ius alienis rebus utendi fruendi salva rerum substantia – użytkowanie jest prawem używania cudzych rzeczy i pobierania z nich pożytku przy zachowaniu substancji rzeczy
202. Ususfructus – użytkowanie
203. Venditio bonorum – sprzedaż całego majątku dłużnika
204. Vim vi repellere licet – wolno odeprzeć siłę siłą
205. Vis maior, cui humana infirmitas resistere non potest – siła wyższa (zdarzenie), któremu człowiek nie może się przeciwstawić
206. Volenti non fit iniuria – chcącemu nie dzieje się krzywda