Synteza epoki Antyku.

SYNTEZA - ANTYK

Antyk jest pierwszą epoką w dziejach kultury i zarazem epoką najdłuższą. Pierwotnie twórczość literacka miała charakter ustny i była związana ze śpiewem i wierzeniami. W jaskiniach Europy odkryto malowidła pochodzące sprzed ponad 20 tys. lat. Przedstawiają one sceny polować. Można podejrzewać, że oprócz sztuk plastycznych istniała również ustna twórczość literacka, która nie miała jednak możliwości zachować się do naszych czasów. Pismo, czyli sposób utrwalania mowy, zostało wynalezione na Bliskim Wschodzie ok. 3,5 tysiąca lat p.n.e. Tam też rozwijała się literatura pisana, której przykładem jest epos o Gilgameszu. Pismo greckie powstało na bazie pisma fenickiego ok. VIII w. p.n.e. Z tego czasu pochodzą dwa arcydzieła literatury nie tylko greckiej, ale również światowej, czyli Iliada oraz Odyseja. Powstanie tak długich i skomplikowanych utworów świadczy, że istniała wcześniej w Grecji bogata literatura ustna. Dzieje literatury greckiej można podzielić na okresy panowania epiki (VIII w. p.n.e., Homer), liryki (VII-VI w. p.n.e., Safona, Tyrtajos), dramatu (V w. p.n.e., Sofokles, Eurypides) oraz epigramatu (III wiek p.n.e.) . Literatura rzymska zaczęła się bujnie rozwijać od II w. p.n.e. Schyłek starożytności wiąże się z upadkiem zachodniej części cesarstwa rzymskiego pod koniec V w. n.e. W czasach antyku uformowały się kanony literatury, sztuki i kultury europejskiej, do których odwoływały się wszystkie kolejne epoki.

BIBLIA POWSTANIE
Poszczególne księgi Starego Testamentu powstawały na Bliskim Wschodzie stopniowo od XIII do I w. p.n.e., zaś Nowy Testament został napisany w drugiej połowie I w. n.e. Najpóźniej powstała Apokalipsa św. Jana. Większość ksiąg Starego Testamentu zapisano w języku hebrajskim (oprócz ksiąg Mądrości i obu ksiąg Machabejskich napisanych greką). Grecki był również językiem Nowego Testamentu (tylko Ewangelia św. Mateusza powstała prawdopodobnie po aramejsku). Prawie żadna księga Starego Testamentu nie została napisana przez jednego autora.

NAZWA I PODZIAŁ
Słowo "testament" pochodzi od łacińskiego wyrazu testamentum, oznaczającego przymierze. Wyraz "biblia" pochodzi od greckiej nazwy papirusu biblios. Słowo to oznaczało również zwój papirusu - ówczesną książkę.
Biblia dzieli się na Stary i Nowy Testament. Judaizm uznaje tylko Stary Testament, chrześcijaństwo również Nowy Testament. Stary Testament składa się z 46 ksiąg, wśród których można wyróżnić kilka typów:
- księgi historyczne (np. Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb),
- księgi dydaktyczne (np. Hioba, Psalmów, Przypowieści, Eklezjasta),
- księgi prorockie (np. Izajasza, Jeremiasza, Jonasza).
W skład Nowego Testamentu wchodzi 27 ksiąg, a wśród nich:
- 4 ewangelie (opisują życie, nauczanie, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa),
- Dzieje Apostolskie (opisują działalność apostołów po zmartwychwstaniu i wniebowstąpieniu Jezusa),
- listy (zawierają wskazówki dla nowopowstających wspólnot chrześcijańskich),
- Apokalipsa św. Jana.

MOTYWY BIBLIJNE
Biblia jest dla wielu najważniejszą księgą. Jest to jedno z najstarszych źródeł kultury - sięga XII w. p.n.e. Biblia jest uznanym arcydziełem literatury i stanowi natchnienie dla artystów i pisarzy.
Trójjęzyczną pierwotnie Biblię (teksty Starego Testamentu pisane były w języku hebrajskim, aramejskim i greckim) tłumacze przełożyli na języki narodowe. Na język łaciński przetłumaczył Biblię św. Hieronim - powstała tzw. Wulgata.
W Polsce było wiele tłumaczeń tej ważnej księgi np.:
1. Psałterz królowej Zofii, znany także pod nazwą Biblii szaroszpatackiej (nazwa pochodzi od miasta Sarosz-Patak na Węgrzech, gdzie w XV wieku odnaleziono część tego dzieła),
2. Biblia Jana Leopolity z 1561 roku (inaczej: Biblia Szarffenbergowska),
3. Biblia brzeska z roku 1563 (inaczej: Biblia radziwiłłowska),
4. Biblia nieświeska z roku 1593 (inaczej: Biblia Szymona Budnego),
5. Biblia gdańska z roku 1632,
6. Biblia Jakuba Wujka z roku 1593,
7. Biblia Tysiąclecia z roku 1965, która tłumaczona była z języków oryginalnych.
W Biblii znajdują się rozliczne formy literackie: motywy religijne, kazania, komentacje, listy, wyrocznie, zbiory praw, apokalipsa, saga rodowa, kroniki, opowiadania historyczne, poemat epicki, nowela dydaktyczna, dialogi i monologi filozoficzne, przypowieści, pieśni, psalmy, przysłowia i aforyzmy. Wszystkie gatunki literackie występujące w Biblii stały się motywami, które powtarzają się w utworach różnych epok.
(Motyw to element utworu, który wpływa na jego formę lub treść. Czasem są to tylko epizody lub sceny, zmieniające sytuację, ale konsekwentnie realizujące zamysł autora. Niektóre motywy są tak wymowne, że pisarze różnych epok posługują się nimi dla uwypuklenia idei, myśli przewodniej swojego utworu np. motyw Prometeusza).
Każda z Ksiąg Biblii zawiera głębokie treści, a choć brak w niej wyraźnego podziału na prozę i poezję, piękno języka, styl i symbolika stanowi o wartości artystycznej dzieła
"Biblia" jest źródłem kultury europejskiej. Najpierw w sferze religijno-moralnej ( przykazania biblijnego dekalogu stanowią podstawę stosunków międzyludzkich nie zależnie od wyznania i światopoglądu), potem w sferze kulturowej ( "Pismo święte" jest natchnieniem pisarzy, myślicieli i artystów; inspiracją dla literatury, malarstwa, muzyki i rzeźby). "Biblia" stała się niewyczerpalnym skarbcem wzorców osobowych i postaw, a także fabuł i anegdot, wątków i motywów, symboliki i metaforyki, frazeologii i stylistyki. W naszej pamięci mamy zachowane liczne obrazy i wersety biblijne. Prowadzi to do tego, że stanowią one wspólny repertuar środków wyrazu, które po przez literaturę wchodzą w skład języka potocznego ( np. " Sodoma i Gomora", " trąby jerychońskie", " hiobowe wieści", " salomonowa mądrość", itp.). Szczególną rolę odegrało "Pismo święte" w rozwoju piśmiennictwa staropolskiego. W tym samym czasie bowiem Europa stanowiła jednolitą wspólnotę kulturową, w której "Biblia" była niepodważalnym autorytetem.
Inspiracje i nawiązania biblijne nie ograniczają się tylko do początków piśmiennictwa polskiego. Cała nasz literatura jest głęboko zakorzeniona w tradycjach chrześcijańskich- od "Bogurodzicy" do pisarzy i poetów nam współczesnych. "Pismo święte" to dobro powszechne. Jest to kulturowe dziedzictwo literatury ogólnoświatowej wszechczasów. Wystarczy w tym miejscu przypomnieć tylko niektóre tytuły arcydzieł jak np. "Pamiętniki Adama i Ewy"- Marka Twaina, "Józef i jego bracia"- Tomasza Manna, czy też "Zmartwychwstanie"- Lwa Tołstoja. Kolejnym fenomenem "Biblii" jest jej trójjęzyczność.
"Stary Testament" został napisany w języku hebrajskim, niektóre zaś fragmenty napisano w językach : aramejskim, greckim. Teksty Nowego Testamentu powstały w języku greckim, z wyjątkiem "Ewangelii wg. Św. Mateusza" napisanej prawdopodobnie po aramejsku. O "Biblii" mówi się nie kiedy zwyczajnie, jak o innych wielkich zdobyczach ludzkości, że jest arcydziełem literatury powszechnej. O głębi i urodzie tekstu biblijnego decyduje bogactwo treści i sposób przekazu- język i styl biblijny jest nasycony wieloznaczną symboliką, metaforą i alegorią, a jednocześnie cechuje go niezwykła prostota i jasność. To również sprawia, że Pismo święte bez wahania można nazwać "księgą nad księgami". "Biblie" możemy czytać też jako księgę spraw człowieczych, która po przeczytaniu skłania nas do zadawania sobie pytań o naszą godność i sens ludzkiej egzystencji. W kulturze jednak księga ta funkcjonuje jako zbiór ksiąg "Starego i Nowego Testamentu", które są pełne bożych tajemnic.
W licznych nawiązaniach do "Biblii", pisarze wszystkich epok i o różnych światopoglądach nigdy nie wygasa pamięć o sakralnym charakterze tekstów biblijnych. Aby sobie to uświadomić, wystarczy porównać obecność w kulturze odniesień do literatury antycznej i do "księgi nad księgami". Jeżeli postacie mitologiczne takie jak: Zeus, Herkules, Syzyf, Ikar czy Prometeusz istnieją obecnie w literaturze jako znaki pewnych idei humanistycznych lub estetycznych, to postacie biblijne np. Jezusa, Abrahama, Dawida, Łazarza, Judasza, nigdy nie tracą łączności z Księgą: zawsze wskazują na Sacrum, wartości religijne lub etyczne nawet wtedy, jeżeli zostały użyte w trakcie polemiki lub w celu bluźnierczym.
Symbol religijny wskazuje zawsze na pewną hierarchię wartości (np. moralnych, duchowych, spośród których wartością podstawową i najważniejszą jest świętość).
Dlatego w prezentacji "Biblii" jako tekstu, czynionej w obliczu edukacji literackiej, nie można ograniczać się tylko do wymiaru literackiego "Pisma świętego", gdyż symbolika biblijna pozbawiona religijnych znaczeń, nie jest odpowiednia wobec biblijnych odniesień w utworach literackich. Pismo święte tak przedstawiane i poznawane, nie spełniałoby swojej podstawowej funkcji czyli kontekstu literatury i sztuki.
Wyrażając zdanie " Biblia jest arcydziełem literatury powszechnej" wyrażamy więc tylko nie pełną prawdę.
Co sprawia. że "Pismo święte" zajmuje tak niezwykłe miejsce w dziejach i kulturze ludzkości?
W pierwszym rzędzie świętość "Pisma" uznawana przez judaizm i liczne wyznania literackie: wiara w objawione Słowo Boże; w wypadku postawy laickiej- uznanie głębi humanistycznej refleksji i uznanie wartości moralnych zawartych w księgach biblijnych.
"Biblia" jest przede wszystkim "Księgą"- księgą ludzkiego losu, księgą mądrości, księgą sakralną, świętą. I w tym znaczeniu stosowany jest w literaturze i kulturze symbol księgi.

PSALM
Pierwotnie był to utwór wykonywany przy akompaniamencie liry. Greckie słowo psalmos oznaczało śpiew i grę na instrumencie o nazwie psalterion. Później słowem "psalm" zaczęto oznaczać zbiór hymnów pochwalnych. Obecnie tym mianem określa się utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymnicznym. Księga Psalmów Starego Testamentu zawiera 150 utworów. Dawniej autorstwo wszystkich utworów przypisywano królowi Dawidowi. Obecnie przyjmuje się, że psalmy powstawały stopniowo od XI w. p.n.e., zaś ich ostateczna wersja uformowała się między IV a II w. p.n.e. Dawid był prawdopodobnie autorem 73 z nich. Psalmy mają zróżnicowany charakter. Są wśród nich utwory dziękczynne, pochwalne, błagalne, patriotyczne, mądrościowe. Psałterz to nazwa zbioru psalmów. Najstarszymi polskimi przekładami psalmów są tłumaczenia znane pod nazwami "Psałterz floriański" (z przełomu XIV i XV wieku), oraz "Psałterz puławski" (XV w.). Psalmy tłumaczyli również najwybitniejsi polscy poeci różnych epok: Mikołaj Rej i Jan Kochanowski (renesansu), Mikołaj Sęp Szarzyński (barok), Franciszek Karpiński (oświecenie), a w XX wieku: Leopold Staff, Roman Brandstaetter i Czesław Miłosz.

PRZYPOWIEŚĆ
Przypowieść, inaczej parabola, to gatunek literatury moralistycznej. Charakteryzuje się schematyczną fabułą. Bohaterowie i zdarzenia służą ukazaniu uniwersalnych prawd moralnych. Opisywanych zdarzeń nie należy traktować dosłownie. Właściwy sens tego typu utworów jest symboliczny i wymaga dokonania interpretacji. Przypowieść ma za zadanie kształtować wzorce osobowe. Wszystkie elementy przypowieści są znaczące i trzeba je wyjaśniać w powiązaniu z całością. Przypowieści często występują w Ewangeliach, np. przypowieść o siewcy, synu marnotrawnym, miłosiernym Samarytaninie. Duża część nauk Jezusa ma formę przypowieści.

STWORZENIE ŚWIATA
Bóg stwarzał świat przez 6 dni. Pierwszego dnia stworzył niebo (wszechświat) i ziemię, oraz dzień i noc. Drugiego dnia stworzył nieboskłon. Trzeciego dnia oddzielił wodę od suchej powierzchni, stwarzając morza i lądy, a także powołał do istnienia rośliny: trawy i drzewa owocowe. Czwartego dnia stworzył ciała niebieskie: słońce, księżyc i gwiazdy. Piątego dnia - zwierzęta morskie i ptaki, zaś szóstego - zwierzęta lądowe i człowieka, który miał panować nad wszystkimi innymi stworzeniami. Siódmego dnia Bóg odpoczął i uczynił ten dzień świętym. Dniem tym była sobota, nie zaś niedziela.

KAIN I ABEL
Kain i Abel byli dziećmi Adama i Ewy, urodzonymi po wygnaniu z raju. Kain uprawiał rolę, zaś Abel hodował trzodę. Obaj składali Bogu ofiary - Abel ze zwierząt, Kain z roślin. Bóg przyjął jednak tylko ofiarę Abla, co zasmuciło Kaina. Wywabił więc Abla na pole i zamordował go. Bóg ukarał Kaina wypędzając go z jego ziemi i skazując na tułaczkę. By kara była długa i dotkliwa, sprawił, że żaden człowiek nie mógł zabić Kaina i skrócić jego cierpień.

POTOP
Ludzie coraz bardziej grzeszyli, więc Bóg postanowił zgładzić ich zsyłając potop. Jedynie Noe wyróżniał się nieskazitelnością. Bóg kazał zbudować mu arkę (duży okręt), która miała uchronić go przed zagładą. Do arki Bóg nakazał zabrać całą rodzinę Noego, duże zapasy jedzenia i wody oraz po jednej parze (samiec i samica) wszystkich żyjących na ziemi zwierząt. Gdy Noe zrobił to wszystko i wszedł na arkę, zaczęły padać ogromne deszcze trwające czterdzieści dni i nocy. Wody było tyle, że przykryła nawet najwyższe góry, zabijając wszystkich ludzi i zwierzęta. Woda podnosiła się jeszcze przez sto pięćdziesiąt dni, aż w końcu zaczęła powoli opadać. Wtedy Noe wypuścił z arki kruka, ale ten zaraz wrócił. Następnie wypuścił gołębicę, która również nie znalazła żadnego suchego miejsca, na którym mogłaby usiąść. Dopiero za drugim razem gołębica przyniosła świeży listek z drzewa oliwnego. Gdy woda opadła zupełnie Noe wyprowadził z arki wszystkie zwierzęta, by rozmnażały się i zasiedliły na nowo całą ziemię. Synowie Noego: Sem, Cham i Jafet dali początek całej nowej ludzkości po potopie.


WIEŻA BABEL
Wszyscy mieszkańcy ziemi po potopie mówili jednym językiem. Na równinie, na której zamieszkiwali, postanowili zbudować miasto i ogromną wieżę, której wierzchołek sięgałby nieba. Wieża miała być znakiem, by ludzie nie rozproszyli się po całej ziemi. Gdy Bóg ujrzał to, postanowił pomieszać ludziom języki, by nie mogli porozumiewać się i ukończyć budowy. Ludzie rozproszyli się wtedy po całej ziemi. Opowieść o wieży Babel ma wyjaśniać, skąd wzięły się zróżnicowane języki. Pokazuje również, że pycha ludzka, chęć dorównania Bogu i zbytnia wiara we własne możliwości może zostać przez Boga ukarana.

KSIĘGA HIOBA
Hiob był sprawiedliwym i bogobojnym człowiekiem. Miał siedmiu synów i trzy córki, a także wielki majątek. Szatan powiedział jednak Bogu, że gdyby Hiob stracił majątek, wtedy zacząłby złorzeczyć Bogu. Bóg postanowił sprawdzić Hioba. Pozwolił, by wrogowie zagarnęli jego dobra i zabili dzieci. Jednak Hiob nie zwrócił się przeciw Bogu i nie oskarżał go o nieszczęścia. Wtedy szatan powiedział, że Hiob na pewno przeklinałby Boga, gdyby ciężko zachorował. Wtedy Hiob zapadł na trąd. Nadal jednak nie złorzeczył Bogu. Po tej próbie Bóg przywrócił Hiobowi dawny stan, oddał majątek w dwójnasób i obdarzył siedmioma synami i trzema córkami.
Księga ta jest przykładem teodycei biblijnej. Teodycea to koncepcja filozoficzna usiłująca tłumaczyć pochodzenie zła w świecie stworzonym przez doskonałego i dobrego Boga. Przyjaciele, z którymi Hiob dyskutuje, uznają, że cierpienie człowieka jest karą za grzechy. Nawet wtedy, gdy jest to trudne do zrozumienia, bo człowiek żył z pozoru pobożnie. Hiob nie uznaje takiego stanowiska. według niego cierpieć mogą również niewinni ludzie, gdyż plany Boże są trudne do odgadnięcia. Dobre czyny są nagradzane, a złe karane nie w życiu doczesnym, ale dopiero po śmierci. Cierpienie może ukształtować człowieka. Hiob jest symbolem wiary w sprawiedliwość Boga nawet w najtrudniejszym położeniu.

KSIĘGA KOHELETA (EKLEZJASTESA)
Nazwa księgi pochodzi od hebrajskiego słowa kohelet, oznaczającego mędrca przemawiającego na zebraniu. Eklezjastes to grecki odpowiednik tego terminu. Treścią księgi są rozważania nad sensem życia. Autor próbuje znaleźć drogę do szczęścia, dochodzi jednak do wniosku, że wszystko na ziemi jest niewiele warte. Mówi o tym słynna sekwencja "vanitas vanitatum et omnia vanitas", co oznacza "marność nad marnościami i wszystko marność". Życie jest pełne trudów i utrapień, na świecie panuje niesprawiedliwość, a wszystkich ludzi czeka śmierć. Szczęścia nie zapewni ani mądrość, ani majątek. Radość można jednak uzyskać korzystając rozsądnie z darów Boga, czyli wszystkiego, co stworzył. Ze wszystkich swoich czynów będzie trzeba jednak rozliczyć się przed Bogiem.
Tradycja przypisywała autorstwo tej księgi Salomonowi. Obecnie przyjmuje się, że powstała ona na przełomie III i II w. p.n.e., zaś król Salomon był wymieniany, by nadać księdze wyższą rangę.

PRZYPOWIEŚĆ O SIEWCY
Oto siewca wyszedł siać. A gdy siał, niektóre ziarna padły na drogę, nadleciały ptaki i wydziobały je. Inne padły na miejsca skaliste, gdzie niewiele miały ziemi; i wnet powschodziły, bo gleba nie była głęboka. Lecz gdy słońce wzeszło, przypaliły się i uschły, bo nie miały korzenia. Inne znowu padły między ciernie, a ciernie wybujały i zagłuszyły je. Inne w końcu padły na ziemię żyzną i plon wydały, jedno stokrotny, drugie sześćdziesięciokrotny, a inne trzydziestokrotny. (Ewangelia wg św. Mateusza)
Wyjaśnienie tej przypowieści znajduje się w Piśmie Świętym. Ziarno rzucone na drodze oznacza człowieka, który słucha słowa Bożego, jednak go nie rozumie. Szatan łatwo może opanować takiego człowieka. Ziarno zasiane na skale symbolizuje człowieka, który natychmiast z radością przyjmuje Słowo. Nie ma jednak mocnych podstaw i załamuje się przy pierwszych przeciwnościach losu. Ziarno zasiane między cierniami oznacza człowieka, który słucha słowa, jednak ważniejsza jest dla niego troska o dobra doczesne. Wreszcie ziarno zasiane na żyznej ziemi oznacza człowieka, który kieruje się w życiu usłyszanymi przykazaniami bożymi.

PRZYPOWIEŚĆ O MIŁOSIERNYM SAMARYTANINIE
Pewien człowiek został na drodze napadnięty, ograbiony, pobity i zostawiony. Ani kapłan, ani lewita nie udzielili poszkodowanemu pomocy. Uczynił to dopiero Samarytanin. Opatrzył rany, pielęgnował w gospodzie i zostawił gospodarzowi pieniądze, by ten dalej opiekował się chorym. Lewita to nazwa godności religijnej niższej niż kapłan. Lewici dokonywali ofiar kadzenia i całopalenia, byli też strażnikami w świątyni. Samarytanin to mieszkaniec Samarii. Żydzi unikali z nimi kontaktu. Przypowieść pokazuje, że najważniejsze są dobre uczynki. Kapłan i lewita, przedstawiciele narodu wybranego, którzy służą Bogu i powinni być przykładem do naśladowania, nie udzielili potrzebującemu pomocy. Miłosierdzie okazał dopiero przybysz z obcej ziemi. Zbawieni mogą być nie tylko Żydzi, ale również poganie. Bóg kieruje przykazania do wszystkich ludzi na ziemi.

PRZYPOWIEŚĆ O SYNU MARNOTRAWNYM
Pewien człowiek miał dwóch synów. Młodszy z nich wziął swoją część majątku i opuścił dom. Szybko roztrwonił jednak posiadane środki. Musiał więc nająć się do pasienia świń. Cierpiał przy tym głód. Postanowił w końcu wrócić do domu, ponieważ nawet słudzy jego ojca żyli o wiele lepiej niż on teraz. Uświadomił sobie, że zgrzeszył rozrzutnością, więc nie liczył, że ojciec przyjmie go z radością. Chciał tylko pracować u niego. Ojciec jednak ucieszył się, że syn zrozumiał swoje błędy i wydał na jego cześć ucztę. Drugi syn rozgniewał się, że ojciec świętuje powrót syna, który stracił cały majątek, a nigdy nie wyprawiał uroczystości na cześć syna, który z nim został. Ojciec wytłumaczył jednak, że jest on z nim codziennie i wszystko do niego należy. Trzeba się cieszyć z powrotu syna, który zbłądził. Przypowieść mówi o tym, że nigdy nie jest za późno na nawrócenie się. Bóg przyjmie do królestwa niebieskiego każdego skruszonego grzesznika.

APOKALIPSA ŚW. JANA
Autorem tej księgi jest św. Jan Ewangelista. Nazwa pochodzi od greckiego słowa apokalipsis - odsłonięcie, objawienie. Została napisana na wyspie Patmos, gdzie św. Jan został zesłany w 95 r. n.e. Apokalipsa powstawała stopniowo, prawdopodobnie w trzech etapach. Poszczególne części zostały połączone w jedną całość na początku II w. n.e. Skierowana była do chrześcijan zamieszkujących Azję Mniejszą, którzy byli prześladowani zarówno przez Rzymian, jak i Żydów. Jednym z zadań Apokalipsy było podtrzymanie ich na duchu.
Apokalipsa jest utworem, który odsłania tajemnice Boga i przekazuje objawienie, którego doznał św. Jan. Opisuje przyszłe losy Kościoła, koniec świata, a także wyjaśnia sens dziejów. Rozwija ona wizje końca świata i sądu ostatecznego zawarte w Starym Testamencie w Księdze Daniela. Zawiera również napomnienia, groźby i pocieszenia. Język Apokalipsy jest wieloznaczny i pełen symboli. Księga składa się z wielu wizji. Głównym pouczeniem jest prawda, że Kościół po wielu trudach zwycięży, zatem należy być wiernym Chrystusowi i jego przykazaniom. symbol potęgi ziemskiej i nierządu, spłonie. Te klęski przetrwają tylko ludzie, którzy nie wyparli się Boga. Nastąpi tysiącletnie panowanie Chrystusa na ziemi. Potem jeszcze raz Szatan zostanie uwolniony, by omamić ludzi. Zostanie jednak w końcu strącony do Piekła. Odbędzie się sąd, na którym staną wszyscy umarli. Zbawieni zamieszkają z Bogiem w Świętym Mieście.

FILOZOFIA STAROŻYTNYCH GREKÓW I RZYMIAN – WSTĘP
Filozofia to nauka, która ma za zadanie wyjść poza częściowe rozważania nauk szczegółowych i dać pogląd na świat. Jej zakres jej ze wszystkich nauk najobszerniejszy, a jej pojęcia najogólniejsze. Filozofia narodziła się w Grecji i w starożytności nie była uprawiana w żadnych innych krajach. Jedynie Rzymianie kontynuowali osiągnięcia Greków. Sami nie dodali jednak istotnych nowości. W Grecji rozważania filozoficzne rozpoczęły się w VII w. p.n.e., a rozkwit przypadł na IV w. p.n.e. Pierwotnie filozofowie zajmowali się zagadnieniami przyrodniczymi. Później skierowali się ku zagadnieniom humanistycznym i etycznym. Jednym z ważniejszych problemów filozofii greckiej z punktu widzenia historii literatury jest próba ustalenia czym jest dobro, cnota, szczęście oraz odpowiedź na pytanie, jak ludzie powinni żyć, by uzyskać te wartości.
FILOZOFOWIE
MILET VI w. p.n.e. - TALES Z MILETU
Od najdawniejszych czasów ludzie zadawali sobie pytania o sens życia, początki świata, prawa rządzące przyrodą itd. Odpowiedzi szukali w magii, a także w ideach religijnych. W VI wieku p.n.e. w Grecji pojawili się jednak myśliciele, którzy - jako pierwsi w dziejach ludzkości - próbowali odpowiedzieć na te pytania bez odwołania do religii, jedynie drogą racjonalnego rozumowania. Takie dążenie do racjonalnego wyjaśnienia najbardziej podstawowych problemów życia ludzkiego i świata nazywamy filozofią. Możemy więc powiedzieć, że filozofia narodziła się w Grecji w VI wieku p.n.e. Najstarszy z greckich filozofów - Tales z miasta Miletu, greckiej kolonii w Azji Mniejszej (pocz. VI w. p.n.e.), starał się odszukać podstawowy pierwiastek, od którego pochodzą wszystkie inne, i uznał wodę za źródło świata i życia. Nieco młodszy odeń był Heraklit z Efezu (także w Azji Mniejszej), którego nauka, podkreślająca sprzeczności i zmienność zjawisk i pojęć, wywarła wielki wpływ na późniejszych myślicieli. U najdawniejszych filozofów greckich najważniejsze są nie tyle ich konkretne poglądy (które mogą zdawać się nam naiwne), ile samo postawienie pewnych problemów rozważanych potem aż po dziś dzień.

SAMOS VI w. p.n.e. - PITAGORAS
Pitagoras żył w VI w. p.n.e.; pochodził z Jonii, jednak jako dorosły człowiek przeniósł się do południowej Italii, gdzie kwitły wówczas liczne bogate kolonie greckie (region ten zwano Wielką Grecją). Dał on początek szkole swych zwolenników, zwanych pitagorejczykami. Żadne jego pisma nie zachowały się i obecnie nie sposób odróżnić, co z dorobku szkoły pochodzi od samego Pitagorasa, a co od jego następców. Pitagorejczycy byli w zasadzie sektą religijną, wierzyli w reinkarnację i łączyli elementy religijności Wschodu z religią grecką. Ich wielkie znaczenie dla historii kultury polega jednak na tym, że drogi do doskonałości duchowej szukali w badaniach naukowych - przede wszystkim matematycznych. Obok arytmetyki i geometrii (twierdzenie Pitagorasa) jedno z głównych pól ich zainteresowań stanowiła muzyka, w której odkryli prawa rządzące harmonią dźwięków.

ABDERA V w. p.n.e. - DEMOKRYT Z ABDERY
Demokryt z Abdery (przeł. V i IV wieku p.n.e.) sądził, że materia składa się z małych niepodzielnych elementów, które nazwał atomami (po grecku -tomos - niepodzielny). Dążył do wytłumaczenia wszystkich zjawisk wszechświata właściwościami materii - mówimy, że jego system filozoficzny był materialistyczny. Cieszył się sławą wybitnego i głębokiego myśliciela, jednak później jego idee zostały przyćmione sławą Platona i Arystotelesa, a wszystkie jego pisma zaginęły; poglądy Demokryta musimy rekonstruować na podstawie wzmianek w dziełach późniejszych filozofów.

HALIKARNAS V w. p.n.e. – HERODOT
Z Halikarnasu, miasta położonego na granicy świata greckiego i perskiego, pochodził Herodot (V w. p.n.e.), pierwszy grecki historyk. Sławę zdobył dzięki swojemu dziełu - opisowi wojen grecko-perskich. Po grecku słowo "historia" oznacza dociekanie, toteż Herodot nie dawał wiary każdej z zasłyszanych opowieści. Gdy były sprzeczne, spisywał je wszystkie, zaznaczając, która z nich wydaje mu się najbardziej prawdopodobna. Walkę Greków z Persami przedstawił jako starcie pomiędzy przedstawicielami dwóch różnych kultur: ceniącymi wolność Hellenami i przywykłymi do ślepego posłuszeństwa wobec władcy barbarzyńcami.

KOS V w. p.n.e. – HIPOKRATES
Hipokrates z wyspy Kos żył na przełomie V i IV wieku p.n.e. Na wyspie Kos znajdowała się sławna świątynia Asklepiosa - boga lekarzy. Przy tej świątyni rozwinęła się najlepsza w Grecji szkoła medyczna, zaś najwybitniejszym z tamtejszych lekarzy był właśnie Hipokrates, zwany ojcem medycyny, który oparł swą wiedzę na racjonalnych podstawach: dokładnej obserwacji stanu chorego i logicznym wyciąganiu wniosków. Hipokrates jako pierwszy szczegółowo opisał niektóre choroby. Odegrał także wielką rolę w tworzeniu moralnych zasad postępowania lekarzy. Najważniejsza z tych zasad brzmiała "przede wszystkim nie szkodzić" (w wersji łacińskiej "primum non nocere"). Podstawy etyki lekarskiej zawarł Hipokrates w ułożonej przez siebie przysiędze składanej przez lekarzy.

STAGIRA IV w. p.n.e. – ARYSTOTELES
Arystoteles urodził się w 384 r. p.n.e. w Stagirze (dlatego zwany jest czasami również Stagirytą). Był przez pewien czas wychowawcą Aleksandra Wielkiego, nauczał także filozofii w Atenach w kierowanej przez siebie szkole zwanej Likejonem (Liceum). Zmarł w 322 r. p.n.e.
Był jednym z najwybitniejszych myślicieli w dziejach ludzkości, niezwykle wszechstronnie uzdolnionym. Pisał o fizyce, astronomii, biologii, psychologii, życiu społecznym i polityce, a także logice i filozofii - by wymienić tylko najważniejsze dziedziny. Właściwie spośród różnych nauk tylko historia i matematyka nie biorą swego początku z dzieł Arystotelesa. Historię opisywali już przed nim Herodot i Tukidydes, a podstawy matematyki są dziełem Pitagorasa i jego szkoły.
Arystoteles był uczniem Platona, lecz zwalczał jego naukę o ideach. Odmiennie niż mistrz, starał się obserwować rzeczywistość i wyciągać z niej wnioski. Aby ustrzec się błędów w rozumowaniu, wiele uwagi poświęcił zasadom prawidłowego myślenia, tworząc rozbudowany system logiki formalnej.
Chodziło mu bowiem o to, aby stworzyć schematy wnioskowania, które potem można będzie stosować w różnych konkretnych przypadkach. Schematy takie noszą nazwę sylogizmów. "Wszyscy ludzie są śmiertelni. Sokrates jest człowiekiem. Zatem: Sokrates jest śmiertelny" - oto jeden z często cytowanych przykładów rozumowania sylogistycznego. Arystoteles zajmował się też etyką, za najważniejszą z cnót uważając złoty środek między skrajnościami. Stosownie do tego przekonania sądził, że w ustroju politycznym państwa najważniejsze miejsce powinna zajmować klasa średnia: ani zbyt bogata, ani zbyt biedna, wtedy państwo może uniknąć zarówno despotyzmu, jak i anarchii.
Znaczenie Arystotelesa dla rozwoju nauki i filozofii było tak ogromne, że trudno je ująć w kilku słowach. Niemal w każdej dziedzinie wiedzy utworzył podstawy, na których przez wiele wieków opierał się dalszy rozwój nauki. W średniowieczu i długo potem wystarczało powiedzieć "filozof", by każdy wiedział, że chodzi o Arystotelesa.

SOKRATES
Żył w latach 469-399 p.n.e. w Atenach, gdzie działał głównie jako nauczyciel. Pod koniec życia został oskarżony o bezbożnictwo i demoralizację młodzieży. W więzieniu popełnił samobójstwo. Nie zostawił po sobie żadnych pism, ponieważ twierdził, że jedynie w rozmowie można przekazywać wiedzę. Jego poglądy są znane głównie dzięki przekazom jego ucznia Platona.
Według Sokratesa cnota jest najwyższym dobrem. Cnota to wartości moralne, takie jak: sprawiedliwość, odwaga, panowanie nad sobą. Prawa moralne mają charakter uniwersalny i nie zostały ustanowione przez ludzi. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem, ponieważ najszczęśliwszy jest ten, który posiada największe dobro, czyli cnotę. Ludzie, jeśli postępują źle, to dlatego, że nie wiedzą, co jest dobre. Wiedza jest więc podstawą cnoty. Cnoty można się nauczyć poprzez zdobywanie informacji o tym, co jest dobre.

Sokrates stosował dwie metody dyskusji:
1. Metoda zbijania. Fałszywą tezę przeciwnika przyjmował za prawdziwą i kolejnymi pytaniami doprowadzał do stwierdzenia sprzecznego z pierwotnym. Celem tego zabiegu było zdemaskowanie fałszywej wiedzy.
2. Metoda maieutyczna. Sokrates uważał, że każdy człowiek nosi w sobie prawdziwą intuicyjną wiedzę o dobru. Jeśli więc uzna, że jego dotychczasowa wiedza jest fałszywa (słynne stwierdzenie: "Wiem, że nic nie wiem"), wtedy przy pomocy kolejnych pytań można człowiekowi pomóc odkryć tę wiedzę.

PLATON
Żył w latach 427-347 p.n.e., głównie w Atenach. Był uczniem Sokratesa. W gaju Akademosa założył szkołę, nazwaną później Akademią. Swoje nauki wyłożył w 35 dialogach. Wybrał tę formę, by jak najbardziej upodobnić przekaz pisany do rozmowy ustnej, którą cenił najwyżej.
Cnota dla Platona była harmonijnym połączeniem mądrości, męstwa, panowania nad sobą i sprawiedliwości. Dobro dzielił na idealne, stojące wyżej w hierarchii, i realne. Dobra realne, np. piękno ciało, są jednak konieczne jako szczebel do uzyskania dóbr idealnych. Piękno fizyczne prowadzi do świadomości piękna duszy. Sensem teorii miłości jest twierdzenie, że poprzez realne, doczesne cele można osiągnąć cele wieczne, idealne.

Platon stworzył również projekt idealnego państwa.
1. Ustrój nie powinien ulegać zmianom. Poeci, jako ludzie ulegający często zmiennym uczuciom, zostali wykluczeni z idealnego państwa.
2. Obywatele nie mogą dążyć do dobra na własną rękę, lecz działać wspólne. Każdy ma swoją rolę do spełnienia.
3. Państwo musi być oparte na wiedzy, ponieważ żeby czynić dobro, trzeba je znać. Dlatego na tronie powinni zasiadać mędrcy i filozofowie, którzy mają największą wiedzę.
4. Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są mu przydatni. Oprócz filozofów potrzebni są żołnierze i rzemieślnicy, zorganizowani w oddzielne grupy. Państwo powinno być stanowe i hierarchiczne.
5. Celem państwa nie jest zapewnienie obywatelom przyjemności ani dóbr doczesnych, ale dążenie do idealnego celu, czyli dobra. Wśród filozofów i wojskowych powinna zostać zniesiona własność prywatna.

FILOZOFIA STOICYZM
Kierunek ten został zapoczątkowany przez Zenona z Kition ok. 300 r. p.n.e. Stoicy głosili, że jest tylko jeden byt - materia. Zatem dusza, jeśli istnieje, również jest materialna. Zaprzeczali tym samym istnieniu świata niematerialnego, duchowego. Świat jest celowy i racjonalny, można go więc poznawać rozumowo. Ulega ciągłym przemianom. Najpierw rozwija się, później ginie, potem znów odradza się i rozwija.
Największym dobrem i szczęściem jest cnota. Żeby ją zdobyć, trzeba uniezależnić się od zmieniającego się świata i wszystkich okoliczności, które mogłyby zniszczyć szczęście, oraz wyrzec się wszelkich dóbr. Życie cnotliwe i szczęśliwe powinno być zgodne z rozumem. Cnota jest jedynym dobrem, zatem do szczęścia nie są potrzebne bogactwo, siła, uroda, zaszczyty, nawet zdrowie. Mędrzec powinien je ignorować - ani nie pożądać, ani nie nienawidzić. Można jednak robić z nich dobry lub zły użytek. Niektóre z nich są więc godne wyboru (talent, bystrość umysłu, miłość, rodzina, umiarkowana majętność), inne godne odrzucenia. Złem jest życie wbrew naturze i rozumowi, czyli uleganie afektom, takim jak: zawiść, pożądliwość, zabieganie o dobra, smutek, obawa. Prawdziwego mędrca cechuje apatia, czyli beznamiętność, wyzbycie się afektów. Etykę stoików cechowała powaga i rozsądek, ale również optymizm, bo pokazywali, że możliwe jest jednak osiągnięcie szczęścia w życiu.

EPIKUREIZM
Założycielem tej szkoły był Epikur z Samos (341-270). Celem życia według epikurejczyków jest osiągnięcie szczęścia, które polega na doznawaniu przyjemności (hedonizm). Do szczęścia wystarcza brak cierpienia. Przyjemność może być wewnętrzna (odczuwanie radości z życia pozbawionego cierpień) i zewnętrzna (zaspokajanie różnych potrzeb). Ważniejsza i łatwiejsza do uzyskania jest przyjemność wewnętrzna. W przypadku przyjemności zewnętrznych istnieje niebezpieczeństwo, że nasze potrzeby nie zostaną zaspokojone. Przyjemności zewnętrzne dzielą się na fizyczne (np. dobre jedzenie) i duchowe (np. przyjaźń). Przyjemności fizyczne nie muszą być wcale kosztowne. Lepsze są te skromne, gdyż łatwiej je uzyskać. Cnota i rozum nie są szczęściem (jak u stoików), lecz tylko sposobem uzyskania szczęścia, czyli przyjemności. Rozum ma za zadanie trafnie wybierać przyjemności. Człowiek może być egoistą, byle nie naruszał prawa i nie czynił krzywdy innym ludziom.

SCEPTYCYZM
Twórcą tego nurtu był Pirron, żyjący na przełomie IV i III w. p.n.e. Stwierdził on, że człowiek nie jest zdolny do rozstrzygania kwestii filozoficznych. Szczęście i spokój ducha może mu zapewnić tylko powściągliwość i powstrzymanie się od wygłaszania sądów. Sceptycy odrzucali sądy naukowe. Przyjmowali tylko stwierdzenia zjawisk (np. jem coś słodkiego, słyszę dźwięk). Przyczyny tych zjawisk pozostaną nieznane. Wszystkie spostrzeżenia są względne, nie można im ufać. Te same rzeczy są odmienne postrzegane przez różne osoby, zależnie od cech poznającego, jego nastawienia, chwili i miejsca przeprowadzania obserwacji. Nie da się ustalić obiektywnych zewnętrznych kryteriów poznawania świata.
CYNICY
Założycielem szkoły był Antystenes z Aten, a najsłynniejszym przedstawicielem Diogenes z Synopy. Najważniejszym celem w życiu jest cnota. Wszystko inne, również wiedza, jest obojętne. Dzięki cnocie można uzyskać szczęście. Dobra materialne nie są do tego potrzebne. Jeśli człowiek będzie obojętnym w stosunku do nich, wtedy uzyska mądrość, wolność i niezależność. Teoretyczne twierdzenia tej szkoły wcielił w życie Diogenes. Wyzbył się wszelkich dóbr i żył bez domu i własności. Legenda przypisuje mu mieszkanie w wielkiej beczce. Cynicy wygłaszali drastyczne i często grubiańskie sądy o współczesnym sobie świecie. Naigrywanie się z opinii, kultury i powszechnie cenionych dóbr nazwano więc cynizmem.
ARCHITEKTURA
Architektura starożytnej Grecji dzieli się na 3 okresy:
1. Archaiczny - do roku 500 p.n.e. (do najazdu Persów). Powstały wtedy pierwsze świątynie murowane.
2. Klasyczny - od 500 r. p.n.e. do 336 r. p.n.e. (do podboju Grecji przez Aleksandra Wielkiego). Wykształciły się wzory architektury greckiej.
3. Hellenistyczny - od 336 r. p.n.e. do 146 r. p.n.e. (wcielenie Grecji do Imperium Rzymskiego). Na skutek podbojów Aleksandra architektura grecka rozprzestrzeniła się na cały Bliski Wschód.

ŚWIĄTYNIE
Ściany wznoszono z gładkich kamieni łączonych bez zaprawy. Na kolumnach umieszczano belki podtrzymujące dwuspadowy dach. Nad wejściem do świątyni między kolumnami a dachem znajdował się tympanon, czyli trójkąt ozdobiony rzeźbami. Świątynie miały najczęściej kształt prostokątny z wejściem od krótszego boku. Kolumny składały się z 3 części: górnej - głowicy, środkowej - trzonu i dolnej - podstawy (bazy). Trzony kolumn lekko zwężały się ku górze, a w środkowej części były wybrzuszone.

PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE
W Grecji wytworzyły się 3 style architektoniczne zwane porządkami:
· Porządek doryckiNajstarszy ze stylów. Masywne kolumny były pozbawione podstawy. Ozdoby trzonu i głowicy ograniczono do minimum. Głowica miała kształt kwadratowej płytki.· Porządek korynckiBył jeszcze bardziej dekoracyjny niż joński. Głowica miała kształt kielicha złożonego z liści wychylających się na zewnątrz ku górze · Porządek jońskiKolumny były smuklejsze i mniej zwężające się ku górze niż w porządku doryckim. Trzon ustawiono na bogato profilowanej podstawie. Głowica uformowana była w kształcie spirali (baranich rogów). Gzyms bogato zdobiono.

MIT
Mit jest to opowieść o bogach, bohaterach i wydarzeniach z nimi związanych. Stanowi on próbę wyjaśnienia nieznanych zagadnień bytu, życia, śmierci człowieka, zjawisk przyrodniczych. Mit przedstawia wierzenia danej społeczności. Istniał jako opowieść ustna o stałej fabule. Przekazywany ustnie przybierał różne warianty. W formie pisanej stracił związek z religią i stał się częścią literatury.
Mity pełniły różne funkcje:
- poznawczą - umożliwiały interpretację zjawisk przyrody, zawierały obraz świata,
- światopoglądową - stanowiły podstawę wierzeń religijnych,
- sakralną - były związane z kultem i obrzędami rytualnymi.

Podstawowe typy mitów:
- kosmogoniczne - ukazują powstawanie świata,
- teogoniczne - przedstawiają narodziny bogów,
- antropogeniczne - pokazują powstanie człowieka,
- genealogiczne - opisują powstawanie rodów ludzkich.

MIT O SYZYFIE
Syzyf był królem Koryntu i ojcem Odyseusza. Zasłynął z przebiegłości. Jego sąsiad, który posiadał magiczne zdolności, podkradał mu bydło i zmieniał jego płeć oraz ubarwienie. Syzyf nie mógł się więc zorientować, gdzie przepadają jego zwierzęta. Kazał wreszcie wypalić na ich kopytach swoje inicjały. Wtedy dowiedział się, kto jest złodziejem. W tym czasie Zeus porwał córkę boga rzecznego Asoposa. Syzyf wiedział o tym i zdradził Asoposowi, gdzie jest jego córka. W zamian bóg sprawił, że w Koryncie wybiło źródło wody. Zeus o mało co nie padł ofiarą zemsty Asoposa. Postanowił więc ukarać Syzyfa. Wysłał do niego Hadesa, boga umarłych, by zabrał go do zaświatów w Tartarze i ukarał. Syzyf zakuł jednak podstępem Hadesa w kajdany i przetrzymywał w niewoli. W tym czasie ludzie na ziemi nie umierali. W końcu Hades została uwolniony przez Aresa, a Syzyf wtrącony do Tartaru. Przed śmiercią rozkazał jednak swojej żonie, by nie chowała jego zwłok. W zaświatach Syzyf poskarżył się królowej Persefonie na żonę, która rzekomo nie spełniła obowiązków wobec zmarłego męża. Królowa pozwoliła udać się Syzyfowi na ziemię, by mógł zemścić się za "zlekceważenie" i dopilnować pogrzebu. Syzyf nie miał jednak zamiaru wracać do Tartaru. Sprowadził go dopiero Hermes. Sędziowie umarłych wybrali dla niego za karę wielki głaz i kazali wtaczać na górę. Blisko szczytu głaz wymykał się Syzyfowi i musiał on od nowa zaczynać pracę.

MIT O DEDALU I IKARZE
Dedal był bardzo utalentowanym wynalazcą. Razem z synem Ikarem przebywał na wyspie Krecie. Chciał wrócić do swojej ojczyzny Grecji, na co nie zezwalał jednak władca Krety. Wtedy Dedal skonstruował skrzydła, by mogli uciec drogą powietrzną. Nakazał swojemu synowi, by nie leciał zbyt nisko nad wodą, bo wtedy pióra namokną i zrobią się ciężkie. Przestrzegł go również, by nie wzlatywał za wysoko, bo wtedy słońce roztopi wosk, którym pióra są połączone. Ikar nie posłuchał jednak rad ojca. Wzbił się zbyt wysoko i słońce roztopiło skrzydła. Ikar spadł do morza i utonął.

MIT O PROMETEUSZU
Prometeusz był jednym z tytanów. Jego bracia zbuntowali się przeciw Zeusowi i ponieśli klęskę. Prometeusz nie przyłączył się jednak do nich. Atena nauczyła go różnych przydatnych umiejętności, m.in. architektury, astronomii, matematyki, nawigacji, medycyny, metalurgii. Premeteusz zaś przekazał tę wiedzę ludziom. Ubłagał też Zeusa, by ten nie zniszczył ludzkości. Zeusowi nie podobało się, że ludzie jest coraz więcej i zdobywają kolejne umiejętności. Pewnego razu bogowie poprosili Prometeusza, żeby rozstrzygnął, którą część ofiarnego byka należy przeznaczyć dla nich, a którą zachować dla ludzi. Prometeusz zastosował podstęp. Uszył ze skóry dwa worki. W jednym pod nieatrakcyjnym żołądkiem byka schował dobre mięso, zaś w drugim pod tłuszczem - kości. Zeus wybrał worek, w którym na wierzchu znajdował się tłuszcz. Gdy zorientował się, że padł ofiarą podstępu, postanowił nie dawać ludziom ognia, żeby jedli tylko surowe mięso. Prometeusz wykradł jednak ogień z Olimpu i podarował ludziom. Zeus za karę przykuł Prometeusza do słupa w górach Kaukazu. Codziennie przylatywał sęp, który wyżerał mu wątrobę, która odrastała w nocy.

MIT O DEMETER
Demeter była boginią łanów zbożowych. Z Zeusem miała córkę Korę. W Korze zakochał się Hades - bóg umarłych. Poprosił Zeusa o zgodę na ślub. Zeus nie chciał odmawiać bratu, ale wiedział, że Demeter nie zgodzi się na ten związek. Dał więc Hadesowi wolną rękę. Hades uprowadził wtedy Korę do Tartaru, gdzie pod imieniem Persefona została królową. Demeter bezskutecznie poszukiwała zaginionej córki. Dowiedziała się tylko, że ktoś ją porwał. Dopiero po jakimś czasie usłyszała, że był to Hades. Z zemsty zakazała drzewom rodzić owoce, a ziołom rosnąć. Przysięgła również, że ziemia pozostanie jałowa, póki Demeter nie odzyska córki. Zeus bał się, że ludzie zginą z głodu. Obiecał więc, że Kora wróci do matki, jeśli w Tartarze nie zjadła żadnej strawy. Okazało się jednak, że Kora spróbowała owocu granatu. Demeter zgodziła się więc, żeby Kora przez trzy miesiące panowała w Tartarze jako królowa, a przez dziewięć miesięcy przebywała z matką.

GENEZIS
Początkowo istniał chaos (nieskończona otchłań, wypełniona bezkształtną masą, mieszaniną powietrza, ziemi, wody i ognia). Z chaosu powstał dzień, a wraz z nim Jasność i wszelka radość. Wyłoniła się Ziemia (Gaja) i otaczający ją Eter. Powstało niebo (Uranos). Gaja i Uranos to pierwsze bóstwa świata. Uranos dał deszcz, a Gaja wszelką roślinność. Ziemia wypełniła się żywymi istotami. Pojawiły się dalekie gwiazdy i blade słońce. Z chaosu zrodzony został też bóg miłości Eros. Dzięki niemu świat się nieustannie odradzał i odnawiał. Eros łączył ludzkie serca. Uranos i Gaja spłodzili dzieci Olbrzymy. Po nich przyszli na świat Cyklopi -bustwa związane z piorunami, błyskawicami i grzmotami (Arges, Steropes i Brontes). Gaja i Uranos wydali także na świat sześć Tytanów (Okeanos, Kojos, Krion, Hyperion, Jarpet, Kronos) i sześć Tytanid (Teja, Rea, Temida, Mnemosyna, Tojbe, Tetys). Uranos bał się tytanów więc strącił ich do podziemnego świata Tartaru. Gaja zbuntowała za to najmłodszego syna przeciwko ojcu. Kronos ugodził ojca mieczem, a jego krew (ojca) zapłodniła Gaję ponownie. Wówczas przyszły na świat boginie zemsty Erynie. Pojawiły się też nowe pokolenia Gigantów i Nimf. Tytani uwolnili swoich braci z Tartaru i pozbyli władzy Uranosa. Rządzący Kronos obawiał się o swoje panowanie, więc pozbył się cyklopów i Gaja zbuntowała się przeciwko niemu. Żoną Kronosa była Rea, z którą miał potomstwo. Kronos przypomniał sobie słowa Uranosa, że jego własny potomek pozbawi go władzy, więc połykał swoje dzieci. Rea uciekła na Kretę i tam urodziła Zeusa. Cyklopi zbudowali mu pałac na Olimpie, gdzie zamieszkali bogowie. Wokół stołu Zeusa zasiadała jego rodzina: żona Hera, ich syn Ares (bóg wojny), siostra Zeusa Afrodyta Bogini miłości, Hefajstos (bóg ognia), boski posłaniec Hermes, bogini urodzaju Demeter, brat Zeusa Posejdon (bóg morza), czwórka dzieci władcy nieba: Atena (bogini mądrości), Apollon (bóg światła i muzyki), Atrenida (bogini lasów, łowów i pól), Dionizos (bóg winorośli, nigdy nie opuszczający pucharu z ręki). W kuchni panowała opiekunka ogniska domowego Hestia. W królestwie podziemi przebywał bóg ciemności Hades z żoną Persefoną. Wszyscy bogowie starali się uporządkować świat, aby Ziemia stała się rajem. Chociaż między bogami toczyły się zacięte boje ludzie byli wolni od zła. Nie znali starości, nie musieli pracować bo ziemia sama rodziła. Odżywiali się dzikimi owocami: warzywami, mlekiem, miodem, który spływał z drzew. Była to "epoka złota". W "epoce srebrnej" ludzie zmienili się. Pojawili się prostacy i barbarzyńcy. Zeus postanowił za nieposłuszeństwo zgładzić całą ludzkość. Nastąpiła "epoka brązowa", ale i ci ludzie pozabijali się nawzajem, a ich dusze trafiły do Hadesu. Pozostały tylko zwierzęta, ptaki i ryby. Bogowie stworzyli więc bohaterów. W "epoce bohaterów" zdarzały się wielkie czyny znane z opowieści o "Złotym panie", czy o zdobyciu Troi. Bogowie pomagali ludziom. Demeter nauczyła ich uprawy ziemi. Zeus poprosił Prometeusza aby uformował człowieka z czerwonej gliny i łez. Został on stworzony na podobieństwo bogów. Zeus tchnął życie w pierwszych ludzi, a Prometeusz pomagał im we wszystkim. Wykradł nawet z Olimpu ogień i dał człowiekowi. Zeus ukarał go za to przykuwając łańcuchami do skał Kaukazu. Sęp wydziobywał mu wątrobę, która co noc odrastała.

BOGOWIE GRECCY
Afrodyta - bogini miłości i piękna, atrybuty: gołąb, róże, mirt
Apollo - bóg muzyki, poezji, wyroczni i wróżb, atrybuty: łuk, lira, laur, łabędź
Ares - bóg krwawej i okrutnej wojny, atrybuty: wilk, sęp, pies
Artemida - bogoni łowów, urodzin, nagłej śmierci, atrybuty: łuk i strzały
Atena - bogini mądrości, roztropności, chmur, piorunów i wojny, atrybuty: włócznia, tarcza, zbroja
Demeter - bogini ziarna, zasiewów, ziemi uprawnej, życia osiadłego i ładu społecznego
Dionizos (Bachus) - bóg wina i odradzającej się natury, atrybuty: winna latorośl
Hades - bóg świata zmarłych, atrybuty: cyprys, narcyz
Hefajstos - bóg ognia, opiekun kowali, rękodzielników, atrybuty: młot, obcęgi
Hera - bogini małżeństwa, opiekunka kobiet zamężnych, atrybuty: paw, kukułka
Hermes - posłaniec bogów, odprowadzał dusze do Hadesu, opiekun złodziei, kupców, atrybuty: kaduceusz - laska herolda opleciona dwoma wężami
Hestia - bogini ogniska domowego, rodziny
Posejdon - bóg morza, opiekun żeglarzy, rybaków, atrybut: trójząb
Zeus (Dzeus) - bóg zjawisk atmosferycznych i nieba, ojciec bogów, atrybuty: piorun, orzeł, dąb

INNE ISTOTY WYSTEPUJĄCE W MITOLOGII
Argos - stuoki olbrzym pilnujący sadu Hesperyd; po zabiciu go przez Hermesa, Hera umieściła jego oczy na ogonie pawia
centaury - dziwne istoty zamieszkujące szczyty gór w Tesalii, pół konie, pół ludzie, oddawali sie pijaństwu, porywali kobiety, polowali na zwierzynę
Charybda - potwór wciągający statki w wiry
Chimera - ziejący ogniem potwór w postaci lwa, z łbem kozy na grzbiecie i wężami zamiast ogona
cyklopi - plemię olbrzymów z jednym okiem na czole, zajmowali się pasterstwem
driady - nimfy zamieszkujące drzewa i lasy
Gorgony - potwory mające wielkie skrzydła, szpony, węże zamiast włosów, spojrzenie zamieniające w kamień
harpie - bóstwa wichury, pół kobiety, pół ptaki o mocnych szponach
Hydra - potwór o dziewięciu głowach, zabity przez Heraklesa
Minotaur - potwór, syn Pazyfae, żony Minosa, półczłowiek, półbyk zamieszkujący labirynt
najady - nimfy zamieszkujące rzeki
nereidy - nimfy zamieszkujące morza
Parki (Mojry) - boginie losu, urodzin i zgonu; Kloto przędła nić ludzkiego losu, Lachesis czuwała nad jej długością, Atropos przecinała
Pegaz - biały skrzydlaty rumak ze związku Meduzy Gorgony z Posejdonem
Sfinks - potwór w postaci uskrzydlonego lwa o piersiach kobiety, zadający zagadki
Tyfon - potwór, syn Gai i Tantalosa, olbrzym zamiast nóg miał węże, zamiast palców sto głów smoczych, oczy ciskające ogień, paszcza smołę
tytani - bogowie greccy, dzieci Gai i Uranosa, wtrąceni przez ojca do Tartaru
MUZY
Erato (Umiłowana) - muza pieśni miłosnej (mała cytra)
Euterpe (Radosna) - muza liryki (flet)
Kalliope (Pięknolica) - muza pieśni bohaterskiej
Klio (Głosząca sławę) - muza historii (zwój pergaminu)
Melpomene (Śpiewająca) - muza tragedii (smutna maska)
Polihymnia (Pełna hymnów) - muza pieśni chóralnej
Taleja (Rozkoszna) - muza komedii (maska komiczna)
Terpsychora (Kochająca taniec) - muza tańca (lira)
Urania (Niebiańska) - muza astronomii (globus astralny)

TROJA
Zmagania Greków z Trojanami zapoczątkował spór pomiędzy trzema boginiami - Herą, Ateną i Afrodytą - o to, która z nich jest najpiękniejsza. Żadna z bogiń nie chciała przyznać palmy pierwszeństwa dwu pozostałym, poprosiły więc o opinię Parysa, najprzystojniejszego ze śmiertelnych. Wygrała Afrodyta, gdyż obiecała Parysowi miłość dowolnie wybranej przez niego kobiety. Jego wybór padł na Helenę, żonę króla Sparty Menelaosa. Dzięki pomocy Afrodyty Parys umknął ze swą nagrodą do Troi, miasta na wybrzeżu Azji Mniejszej, odległego od Sparty o około 480 kilometrów. Nie był to wybór przypadkowy, Parys bowiem, choć wychowany jako pasterz, był w istocie księciem, jednym z synów rządzącego tym miastem króla Priama. Król Menelaos poprzysiągł zemstę. Potężna flota Greków wyruszyła przeciw Troi. Warowne miasto było oblegane przez 10 lat, lecz nie poddawało się. Nie mogąc zwyciężyć siłą, Grecy uciekli się do podstępu, który 3000 lat później tak bardzo oczarował Henryka Schliemanna. Zbudowali z drewna ogromnego konia, po czym - ukrywszy w jego wnętrzu grupę wojowników - zostawili pod bramami Troi, aby mieszkańcy wwieźli go, jako trofeum, w obręb murów miasta. Pozostali Grecy wsiedli na okręty i ostentacyjnie odpłynęli, choć w istocie zniknęli tylko z oczu mieszkańcom Troi. Nocą greccy wojownicy wymknęli się z konia i wpuścili do miasta swą armię, która wróciła pod Troję pod osłoną ciemności. Większość mężczyzn z Troi, łącznie z Parysem, zostało zabitych, kobiety zaś wzięto do niewoli. Helena, której uroda stała się przyczyną zgromadzenia liczącej 1000 okrętów floty, pojednała się ze zwycięskim Menelaosem. Miasto, leżące dziś 15 kilometrów od brzegu morza, zostało spalone, a na jego gruzach powstawały kolejne osiedla. W końcu one też zniknęły i nikt nie miał ich oglądać aż do chwili, gdy Schliemann, podążając za dziecięcym marzeniem, zdmuchnął z nich pył zapomnienia.

MOTYWY MITOLOGICZNE - ARCHETYP
Pojęcie to zostało wprowadzone w XX wieku przez psychologa Carla Gustawa Junga. Archetyp jest to wzór zachowania i postawy człowieka wspólny dla całej ludzkości. Pojawia się on w mitach, wierzeniach i dziełach sztuki różnych kultur.
Archetyp Prometeusza ukazuje jednostkę, która buntuje się przeciw bogom w imię dobra ludzkości (typ społecznika). Bohater taki często jest samotny i cierpiący.
Archetyp Ikara prezentuje człowieka dążącego do realizacji marzeń. Chce on wznieść się ponad przeciętność, dokonać niezwykłych czynów, osiągnąć własne szczęście. Jest przy tym jednak lekkomyślny i nieposłuszny przestrogom.
Mit o Orfeuszu i Eurydyce to archetyp miłości dozgonnej, na śmierć i życie, wierności małżeńskiej.
Mit o Nike to archetyp zwycięstwa.
Mit o Narcyzie to archetyp miłości nieodwzajemnionej, własnej; archetyp poszukiwania ideału.
Mit o Erosie i Psyche to archetyp miłości zmysłowej, cielesnej.
Mit o labiryncie to archetyp zagadki, zawiłości ludzkich myśli, rozumu, życia.

MOTYWY MITOLOGICZNE – ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE, OKREŚLENIA
- amazonka - kobieta uprawiająca jeździectwo albo odważna, waleczna kobieta; mitologiczne Amazonki były wojowniczym plemieniem kobiet.
- ambrozja - nektar, pożywienie bogów.
- argusowe spojrzenie - czujne spojrzenie; Argus był stuokim olbrzymem, któremu Hera, żona Zeusa, kazała strzec kochanki Zeusa nimfy Io.
- cerber - groźny, nieustępliwy stróż; Cerber był trójgłowym psem pilnującym wejścia do Hadesu.
- egida - pod egidą znaczy pod opieką, protektoratem, przewodnictwem.
- eskulap - żartobliwie lekarz; Eskulap (gr. Asklepios) był bogiem lekarzy, mającym postać węża.
- hekatomba - wielka liczba ofiar poświęcona dla jakiejś sprawy; gr. hekatombe to ofiara składana bogom ze stu sztuk bydła.
- ikarowe loty - śmiałe plany, przedsięwzięcia, które mogą skończyć się tragicznie.
- Kasandra - prorokini zwiastująca nieszczęścia, katastrofy; Kassandra była córką Priama, króla Troi, otrzymała dar wieszczenia, jednak nikt nie wierzył jej przepowiedniom.
- kompleks Edypa - w psychoanalizie podświadomy pociąg płciowy do matki i wrogość do ojca występujące u kilkuletnich chłopców; Edyp, król Teb, nieświadomie zabił ojca i poślubił matkę.
- koń trojański - niebezpieczny, złoworogi dar, chytry podstęp. Grekom udało się zburzyć Troję wprowadzając do miasta ogromnego drewnianego konia z żołnierzami w środku.
- koryfeusz - człowiek przodujący w jakiejś dziedzinie; w teatrze greckim koryfeusz był przodownikiem chóru.
- koszula Dejaniry - rzecz niszcząca, której trudno się pozbyć. Dejanira to w mitologii greckiej żona Heraklesa, która za namową Nessosa nasyciła jego krwią koszulę Heraklesa, która przywarła do Herosa, obejmując go palącymi płomieniami.
- krezus - bogacz; Krezus był królem Lidii w VI w. p.n.e. znanym z ogromnych bogactw.
- Ksantypa- złośliwa i kłótliwa żona; Ksantypa była żoną Sokratesa, według plotek zasłynęła ze złego charakteru.
- lakoniczny - oszczędny w słowach, zwięzły; Lakonia - kraina w Grecji, której stolicą była Sparta, Spartanie słynęli ze zwięzłych wypowiedzi.
- list Bellerofonta - list zawierający polecenie zgładzenia doręczyciela; Belerofont został wysłany z listem zawierającym polecenie zabicia oddawcy.
- marsowa mina - wojownicza, sroga mina; Mars - bóg wojny.
- męki Tantala - ogromne cierpienie.
- miecz Damoklesa - niebiezpieczeństwo, z którego człowiek zdaje sobie sprawę.
- narcyz - człowiek zakochany we własnej urodzie; Narcyz był mitologicznym pięknym młodzieńcem, który odrzucił miłość nimfy Echo, za karę zakochał się we własnym odbiciu.
- nić Ariadny - wyjście z trudnej sytuacji; Ariadna podarowała Tezeuszowi kłębek nici, dzięki któremu nie zabłądził on w labiryncie w pałacu Minosa.
- Olimp - przenośnie grupa znakomitych poetów, pisarzy, osób na wysokich stanowiskach (od Olimpu - siedziby bogów greckich).
- paniczny strach - trwoga, lęk (od boga Pana).
- Parnas - środowisko poetów, artystów.
- Penelopa - dozgonnie wierna żona, Penelopa była żoną Odyseusza, oczekiwała powrotu męża, zwodząc zalotników.
- pięta Achillesa - słaby punkt; Achilles był odporny na rany, można było ugodzić go jedynie w piętę.
- płaszcz (koszula) Dejaniry - niezamierzone spowodowanie czyjegoś cierpienia; Dejanira podarowała Heraklesowi koszulę, nie wiedząc, że jest ona zatruta i spowoduje śmierć.
- Pola Elizejskie - mitologiczne miejsce pobytu błogosławionych dusz, również nazwa jednej z głównych ulic Paryża.
- praca Danaid - bezowocna i niekończąca się praca; Danaidy, córki króla Danaosa, zabiły w noc poślubną swoich mężów, za karę musiały napełniać wodą beczkę z dziurawym dnem.
- prometeizm - walka z Bogiem o szczęście człowieka czy narodu (od ojca ludzkości - Prometeusza).
- puszka Pandory - źródło nieszczęść; w puszce bogowie ukryli choroby i liczne nieszczęścia trapiące ludzi, Pandora otworzyła naczynie z ciekawości.
- róg obfitości - źródło powodzenia, szczęścia.
- Scylla i Charybda - stanąć między Scyllą i Charybdą to być narażonym z obu stron na niebezpieczeństwo.
- spartański - pozbawiony wygód, prosty; starożytni Spartanie unikali zbytku.
- stajnia Augiasza - ogromny nieporządek, bałagan, miejsce dawno niesprzątane: jedną z prac Heraklesa było uprzątniecie stajni należących do Augiasza, które były bardzo zaniedbane.
- strzała Amora - być ugodzonym strzałą Amora to zakochać się.
- syzyfowa praca - praca bezowocna, niekończąca się.
- Temida - wymiar sprawiedliwości; Temida - grecka bogini sprawiedliwości i prawa.
- troglodyta - brutal, człowiek prymitywny, nieokrzesany; w gr. troglodyta - jaskiniowiec.
- węzeł gordyjski - przeciąć węzeł gordyjski to rozwiązać trudną sytuację w sposób radykalny.
- wyprawa po złote runo - wyprawa po skarb.

EPIKA GRECKA – HOMER Według tradycji starożytnej autorem Iliady i Odysei był Homer. Jednak już w okresie hellenistycznym powstał spór, czy Homer rzeczywiście istniał i napisał obie epopeje, czy też są one zbiorowym dziełem wielu anonimowych wędrownych śpiewaków. Pod koniec XVIII spór ten zyskał nazwę kwestii homeryckiej. Wedle tradycji Homer był niewidomym wędrownym śpiewakiem (aojdem), pochodzącym z wybrzeży Azji Mniejszej. Czas powstania Iliady i Odysei umieszczany jest między XI a VII w. p.n.e. Najczęściej podawany jest jednak VIII w. p.n.e. Oba utwory łączy wiele podobieństw. Zawierają stałe epitety określające bohaterów, obszerne opisy, oba też napisane są heksametrem daktylicznym, czyli wierszem bohaterskim.

LIRYKA GRECKA - TYRTAJOS
Żył w VII w. p.n.e. w Sparcie. Działał jako wódz i poeta. Uchodził za wzór patrioty. Napisał 5 ksiąg poezji, z których zachowały się fragmenty. Księgi zawierały pieśni wojenne, marszowe oraz elegie o charakterze politycznym. Zagrzewały do walki, promowały wojskowe ideały Sparty, takie jak całkowite oddanie się ojczyźnie, walka i śmierć w jej obronie. W wierszu Rzecz to piękna Tyrtajos mówi, że śmierć za ojczyznę jest o wiele lepszym postępkiem niż ucieczka z kraju. Uciekinier okrywa hańbą swój ród, nie ma majątku, nie budzi współczucia, wszędzie wita go wrogość. Należy zatem walczyć w obronie swojej ziemi i nawet zginąć, by inni nie musieli tułać się po świecie. Tyrtajos apeluje o męstwo w walce i wyzbycie się lęku przed śmiercią.
Tyrtajos był zwolennikiem militarnej dominacji Sparty. Wzywał do zniszczenia walczących o niezależność Messeńczyków. Dla polskich romantyków stał się jednak symbolem walki o wolność. Od jego imienia wywodzi się termin tyrteizm, oznaczający poezję patriotyczną, zagrzewającą do walki.
SAFONA Najwybitniejsza poetka grecka żyła na przełomie VIII i VII w. p.n.e. na wyspie Lesbos. Z jej twórczości zachowało się niewiele. Prowadziła rodzaj szkoły dla dziewcząt arystokratycznego pochodzenia, w której uczyła je m.in. poezji, muzyki i dobrych manier. Pieśni Safony dotyczą głównie jej własnego życia i spraw osobistych. Głównym tematem jest miłość. Poetka podziwia urodę i wdzięk wychowanek, udziela przestróg i porad moralnych. W tzw. Modlitwie do Afrodyty prosi boginię, by ta przybyła i pomogła w zdobyciu miłości ukochanej osoby. Pieśń Zazdrość jest wyznaniem miłosnym dziewczyny skierowanym do przebywającego razem z nią ukochanego. Zawiera ona żywy i realistyczny opis uczuć i doznań zakochanej osoby, która w obecności mężczyzny drży, nie może wydobyć głosu, w uszach słyszy szum, jest bliska utraty przytomności. Safona pisała również o własnej rodzinie i małej córeczce. Zachwycała się jej urodą, ale również martwiła, że nie może zapewnić jej godziwej przyszłości i pięknych strojów.
Safona stała się bohaterką legendy, wedle której po tragicznej miłości do mężczyzny o imieniu Faon rzuciła się ze skały. Od nazwy wyspy Lesbos pochodzi określenie miłości między kobietami, czyli miłości lesbijskiej. Safona obdarzała swoje wychowanice silnym uczuciem.
ANAKREONT Żył na przełomie VI i V w. p.n.e. w mieście Teos w Azji Mniejszej. W wierszach opiewał miłość, uczty i wino. Uczucia traktował jednak z dystansem. W jego twórczości dominował ton żartobliwy i drwiący. Ulubionym tematem byli młodzi chłopcy i dziewczęta oraz gry miłosne uprawiane między nimi. Anakreont zalecał korzystanie z uroków życia. Utwory miały zwykle niewielkie rozmiary. Od jego imienia utwory sławiące uroki życia, opisujące uczty, miłość, zostały nazwane anakreontykami. Pisali je późniejsi poeci greccy odwołujący się do stylu Anakreonta. W Polsce wiersze takie tworzyli między innymi Jan Kochanowski i Jan Andrzej Morsztyn.

TEATR STAROŻYTNEJ GRECJI - WSTĘP
Teatr grecki narodził sie z przedstawień religijnych na cześć boga Dionizosa, organizowanych w czasie świąt zwanych Dionizjami. Pierwotnie podczas Dionizji występował chór satyrów pod przewodnictwem koryfeusza, który intonował pieśń wykonywaną następnie przez śpiewaków. Z czasem koryfeusz wyodrębnił się i zaczął prowadzić dialog z chórem, pełniąc rolę aktora. Wielkie Dionizja organizowano w miastach, w marcu. Z nich powstała tragedia We wrześniu miały miejsce małe Dionizja, odbywające się na wsiach, które zapoczątkowały komedię. Sztuki prezentowano w formie zawodów przedstawień, czyli agony. Do współzawodnictwa stawało zwykle trzech dramatopisarzy. Każdy z nich miał jeden dzień na przedstawienie swojej tetralogii, czyli zestawu czterch dramatów, w skład którego wchodziły trzy tragedie i jedna komedia.
Poszczególni dramatopisarze greccy nie tylko pisali sztuki, ale również mieli zasługi w rozwijaniu formy przedstawień. Tespis w VI w. p.n.e. wprowadził pierwszego aktora i zbudował skene. Ajschylos na przełomie VI i V w. p.n.e. wprowadził drugiego aktora, zastosował prolog, opisy i opowiadania. W V w. p.n.e. Sofokles wprowadził trzeciego aktora, zwiększył obsadę chóru i jednocześnie zmniejszył jego rolę w akcji na rzecz przodownika chóru. Zerwał też z tematycznym związkiem poszczególnych części tetralogii. Również w V w. p.n.e. Eurypides zastosował monolog przedstawiający psychiczne przeżycia bohatera, a także wprowadził postaci kobiece.
Sztuki greckie wystawiano zwykle pod gołym niebem. Teatr składał się z kilku części. Theatron był półkolistym miejscem, gdzie zasiadali widzowie. Kolejne rzędy widowni znajdowały się coraz wyżej. Na środku teatru znajdował się okrągły plac nazywany orchestra, na którym występował chór. Po jego bokach umieszczone były wejścia dla chóru - parodos. Przed orchestrą znajdował się proskenion, czyli podłużne podwyższenie, na którym występowali aktorzy. Za proskenion umieszczone było skene - budynek, który zasłaniał kulisy i pełnił rolę scenografii.

TEATR STAROŻYTNEJ GRECJI - "ANTYGONA" SOFOKLESA
Antygona jest przykładem starożytnego gatunku dramatycznego, tragedii. Sofokles żył w latach 496-406 p.n.e. Napisał ponad 120 dramatów, z których do naszych czasów zachowało się w całości 7 tragedii, a wśród nich oparte na mitologii: Antygona, Król Edyp, Elektra. Antygona została wystawiona ok. 442 r. p.n.e.
Treść dzieła Sofokles zaczerpnął z mitologii z tzw. mitów tebańskich. Antygona była córka Edypa, dawnego króla Teb. Jej brat Polinejkes połączył się z wrogami Teb, by w ten sposób przejąć w nich władzę. Drugi brat, Eteokles, bronił miasta. Obaj zginęli walcząc przeciw sobie. Kreon, nowy król Teb, nakazał pochować Eteoklesa z honorami, zaś ciało Polinejkesa, jako zdrajcy, zostawić ptakom na pożarcie. Antygona nie zastosowała się do zakazu i pochowała ciało brata. Została za to skazana na karę śmierci poprzez zamurowanie. Kreon po namyśle cofnął karę. Zrobił to jednak zbyt późno. Antygona zdążyła już popełnić samobójstwo. Samobójstwo popełnił też Hajmon, syn Kreona i narzeczony Antygony, oraz Eurydyka, żona władcy Teb.
Antygona dobrze ukazuje istotę antycznego tragizmu. Nieszczęścia spotykające bohaterów nie są karą za ich złe uczynki, ale wynikają z ciążącego nad nimi przeznaczenia - fatum. Wszelkie okoliczności składają się na splot nieszczęśliwych wypadków, tworzących sytuację bez wyjścia. Bohater nie ma możliwości wyboru dobrego rozwiązania. Wszystkie działania prowadzą do klęski. Jeśli Antygona pochowa brata to skaże się na śmierć, gdyż złamie zakaz wydany przez Kreona. Jeśli nie pochowa, to sprzeniewierzy się dawnym obyczajom i nakazom bogów, zalecających grzebanie umarłych. Konflikt między bohaterami jest starciem równorzędnych racji. Kreon prezentuje dobro państwa, ład społeczny, rozum, które nakazują karanie zdrajców. Nie może darować wyroku Antygonie, gdyż obawia się utraty autorytetu wśród poddanych. Popełnia jednak grzech hybris, gdyż jego działaniami kieruje duma i zuchwałość. Antygona kieruje się zaś wiernością nakazowi grzebania zmarłych i miłością do brata. Bohaterowie nie są wolni w swoich działaniach, gdyż ciąży nad nimi fatum, czyli przeznaczenie. Członkowie rodu, z którego pochodził Edyp, Antygona i jej bracia, zostali przeklęci przez bogów. Losy bohaterów musiały więc być tragiczne. Nie mieli oni możliwości ucieczki od fatalnego przeznaczenia.

TRAGEDIA
Tragedia jest gatunkiem dramatycznym, czyli przeznaczonym do wystawiania w formie sztuki teatralnej. Arystoteles w Poetyce zawarł następującą charakterystykę tragedii:
- Akcja powinna być zawikłana, zaś zdarzenia budzić w widzach uczucia litości i trwogi.
- Nie należy pokazywać ludzi popadających ze szczęścia w nieszczęście, gdyż budzi to smutek, ani triumfów złych ludzi, ponieważ wywołuje to złość.
- Bohaterem powinien być człowiek, który popada w nieszczęście w wyniku zbłądzenia (winy tragicznej).
Wśród innych cech tragedii antycznej można wymienić:
- obecność bohatera tragicznego, pochodzącego z królewskiego rodu,
- temat zaczerpnięty z mitologii,
- zasada trzech jedności, czyli jedność miejsca (akcja rozgrywa się np. w jednym pałacu), jedność czasu (czas trwania akcji nie jest dłuższy niż 24 godziny), jedność akcji (sztuka przedstawia jeden wątek, nie ma wątków pobocznych, dygresji),
- zachowanie zasady dekorum, czyli zgodności treści z formą, podniosłe wydarzenia opisywane są podniosłym językiem,
- brak scen zbiorowych, na scenie występuje najwyżej trzech bohaterów,
- część wydarzeń rozgrywa się poza sceną i jest relacjonowana przez chór lub bohaterów,
- chór nie bierze udziału w akcji, występuje w roli komentatora, snuje refleksje filozoficzne, ocenia postępowanie bohaterów, wprowadza również w kolejne epeisodiony,
- stychomytia, czyli wymiana zdań dwuwersowych, a następnie jednowersowych replik.
Części składowe tragedii antycznej: - prolog - znajduje się na początku utworu, wprowadza w tematykę, - parodos - przedstawia historię poprzedzającą akcję, wykonywany jest przez chór, - epejsodion - część tragedii, w której występują bohaterowie, - stasimon - część tragedii, w której chór wykonuje pieśń, epejsodiony i stasimony przeplatają się nawzajem, - eksodos - końcowa pieśń chóru.
Celem tragedii antycznej było wzbudzenie w widzach katharsis. Tragiczna akcja miała wzbudzać w widzach uczucia litości i trwogi, a następnie oczyszczać ich z tych doznań, a tym samym oczyszczać duszę i w pełni ją wyzwalać.
DRAMAT GRECKI
Geneza dramatu greckiego związana jest przede wszystkim z kultem Dionizosa, boga winnej latorośli, urodzaju i odradzającej się przyrody, rozwijającym się w starożytnej Grecji od ok. VIII w. p. n. e. Ku czci Dionizosa obchodzono święta, tzw. Dionizje. Początkowo były to tylko Dionizje Małe (Wiejskie), rolnicze święto związane z otwieraniem naczyń z młodym winem; obchodzono je na przełomie grudnia i stycznia. W VI w. p. n. e. wprowadzono tzw. Dionizje Wielkie (Miejskie) - święto odradzającej się przyrody, obchodzone na przełomie marca i kwietnia.
W czasie uroczystości śpiewano dytyramby, czyli chóralne pieśni kultowe ku czci Dionizosa. Z czasem z chóru wyodrębnił się koryfeusz, który "wszczynał", tj. intonował pieśń, podchwytywaną następnie przez chór.
Na przełomie VII/VI w. p. n. e. Arion, poeta z Lesbos, stworzył nową odmianę dytyrambu, tzw. dytyramb dramatyczny, w którym chór nie kontynuował pieśni koryfeusza, lecz prowadził z nim dialog. Arion wprowadził również do swego dytyrambu postaci satyrów, na wzór towarzyszy z orszaku Dionizosa. Satyrowie to demony leśne, półludzie półkozły, więc chór Ariona musiał występować w kostiumach i maskach, a jego członkowie byli już nie tylko śpiewakami, ale w pewnym sensie i aktorami. W ten sposób dał Arion początek:
-dramatowi - poprzez zastosowanie dialogów, kostiumów i masek;
-tragedii - tragos = 'kozioł', ode = 'pieśń' (gr.), czyli tragedia to 'pieśń kozłów'.
Treść dytyrambów stanowiły mity związane z osobą Dionizosa; stopniowo jednak dytyramb odszedł od wątków dionizyjskich, zerwał także z chórem satyrów.
W VI w. p. n. e. tyran ateński Pizystrat ustanawia Dionizje Wielkie, a część kilkudniowych uroczystości stanowią zawody (agony) artystyczne, polegające na współzawodnictwie chórów wykonujących dytyramby. Do programu zostaje też wprowadzona zupełna nowość: tragedia. Wystawił ją po raz pierwszy na I Wielkich Dionizjach w 534 r. p. n. e. poeta Tespis. Wynalazek Tespisa polegał na tym, że wprowadził on do tragedii aktora, który nawiązywał dialog z chórem i jego przodownikiem, a nawet przeciwstawiał im się, pozostawał z nimi w konflikcie. Aktorem był sam Tespis i ten zwyczaj (autor = reżyser i aktor) pozostał do końca V w. p. n. e., a może nawet dłużej. Jeden aktor nie oznaczał przy tym jednej postaci dramatu; mógł on występować w kilku rolach, zmieniając kostium i maskę. Osób mogło być więc kilka (oprócz chóru i koryfeusza), ale zjawiały się one kolejno, jedna po drugiej, spotkać się na scenie nie mogły.
Za Tespisa i jego pierwszych następców rola chóru była większa niż rola aktora. Skoro dwie postacie nie mogły spotkać się na scenie, akcja nie rozgrywała się na oczach widzów, lecz jakby "poza sceną" i była "opowiadana" przez aktora, a chór w pieśniach komentował wydarzenia i snuł na ich temat refleksje. Aby dramatyzm w tragedii mógł się rozwijać, aby główne momenty akcji mogły rozgrywać się na scenie, potrzebny był drugi aktor. Reformę tę przeprowadził poeta Ajschylos na początku V w. p. n. e., nadając w ten sposób główne znaczenie dialogowi i ograniczając rolę chóru. Ajschylos wprowadził także związek tetralogiczny i wzbogacił widowisko o efekty sceniczne.
W V w. p. n. e. zreformowano uroczystości Wielkich Dionizjów; zorganizowano je w formie powszechnych zawodów ludowych, na które zjeżdżali nie tylko mieszkańcy Attyki, ale i Grecy z innych państw. W latach osiemdziesiątych V wieku do programu wprowadzono również komedię. Najsławniejszymi jej twórcami byli Arystofanes (Ptaki, Żaby, Chmury) i Menander (Dziewczyna z Samos). Były to czasy Sofoklesa, kolejnego reformatora dramatu antycznego, który wprowadził trzeciego - i ostatniego - aktora, ograniczył rolę chóru i zastosował malowane dekoracje sceniczne.
Wielkie Dionizje trwały 6 dni, a program był następujący: 1.dzień - czynności kultowe, 2.dzień - zawody dytyrambiczne, 3. - zawody komedii, trzy ostatnie dni poświęcone były tragedii. W tych ostatnich uczestniczyło trzech poetów; każdy miał dla siebie jeden dzień, w którym wystawiał swoją tetralogię, tj. cztery sztuki, z których trzy stanowiły trylogię tragiczną (jakby jeden wielki dramat w trzech częściach), a czwartą był dramat satyrowy. Kolegium pięciu sędziów oceniało sztuki i przyznawało nagrody. Należy dodać, że przedstawienie trwało od rana do wieczora.
Fabuła tragedii antycznej zawsze nawiązywała do mitu; zmieniała się jednak interpretacja, stąd u różnych twórców występowała różna problematyka. Na ogół akcja ukazywała losy bohatera bezskutecznie walczącego ze swoim przeznaczeniem (fatum), które powala go bez jego winy i sprowadza na niego klęskę. Sofokles i Eurypides rozwinęli problematykę o walkę charakterów i grę namiętności. Konflikt tragiczny polegał na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, między którymi nie sposób było dokonać wyboru; każde posunięcie bohatera zbliżało go do katastrofy. Widzowie mogli przeżyć katharsis, czyli "oczyszczenie": akcja utworu powinna wywołać u widza (celowo) uczucia litości i trwogi; powinni oni przeżyć psychiczny wstrząs, co da im oczyszczenie.
Ostatnim wielkim tragikiem antycznym był Eurypides.
Pierwotny układ tragedii, utrwalony w V w. p. n. e., był następujący:
-prologos - zapowiedź wygłaszana przez aktora;
-parodos - wejście chóru, pierwsza pieśń chóralna;
-epejsodion - partia recytowana przez aktorów;
-stasimon - pieśń chóru stojącego na scenie; (epejsodiony i stasimony przeplatały się; epejsodiony dały początek nowożytnemu podziałowi na akty);
-exodos - zejście chóru, ostatnia pieśń chóralna.
W związku z tym, że na scenie występowało najwyżej trzech aktorów, akcja była skupiona wokół wątku głównego, wątki poboczne były ograniczone.
W dramacie greckim obowiązywała tzw. zasada trzech jedności:
- jedność czasu - rzecz działa się w ciągu jednego dnia, od 12 do 24 godzin;
- jedność miejsca - rzecz działa się w jednym miejscu, np. przed świątynią;
- jedność akcji - jeden wątek główny, wątki poboczne ograniczone.

EPOS
Epos, inaczej epopeja, to długi utwór wierszowany przedstawiający dzieje bohaterów na tle przełomowych wydarzeń. Wywodzi się on z tradycji ustnej.
Główne cechy eposu to:
- obszerność,
- zastosowanie wiersza bohaterskiego,
- istnienie wszechwiedzącego bohatera, który ujawnia się tylko w inwokacji, czyli w początkowej apostrofie utworu, w której narrator zwraca się do bóstw, muz z prośbą o natchnienie,
- epicki dystans - narrator nie komentuje wydarzeń, lecz jedynie opisuje,
- świat przedstawiony w momencie przełomowym,
- wyidealizowani bohaterowie,
- epicka rozlewność - drobiazgowe opisy, rozbudowane porównania (tzw. homeryckie), w których jeden człon jest bardzo rozwinięty i stanowi odrębny obraz poetycki,
- zachowanie zasady decorum - styl odpowiada przekazywanej treści.
Według Arystotelesa epos powinien obejmować jedną, całą i skończoną akcję. Można przedstawiać w nim zdarzenia cudowne, magiczne, sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem.

PEAN
pean - (pieśń ku czci Apollina), pieśń pochwalna, dziękczynna, czasem zwycięska, pełna patosu; dytyramb - pieśń pochwalna, pierwotnie w starożytnej Grecji śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym (VI - V w. p.n.e.) utwór liryczny, z którego wywodzą się tragedia i komedia antyczna; pieśń - gatunek liryczny, wywodzący się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki; pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów;

EPOPEJA
epopeja - 'Iliada' i 'Odyseja' Homera (epopeje greckie), 'Eneida' Wergiliusza (epopeja rzymska) - utwór epicki, pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu (społeczeństwa) w przełomowym momencie historycznym; charakterystyczne jest wprowadzenie bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie społeczeństwa; anakreontyk - lekki i pogodny w nastroju utwór poetycki głoszący pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki i miłości, uroków mijającej chwili; nazwa wywodzi się od Anakreonta z Teos (VI - V w. p.n.e.);

EPIGRAMAT
epigramat - zwięzły utwór poetycki, na ogół dowcipny, cechujący się aforystycznością ujęcia i wyrazistością pointy, często o charakterze niespodzianki, kontrastu lub paradoksu; hymn - pieśń błagalna lub/i narracyjna, zawierająca pochwałę bóstwa, legendarnych bohaterów, upersonifikowanych zjawisk lub idei, utrzymywana w stylu wzniosłym, na ogół rozwijająca się wg schematu przemówienia, poczynając od apostroficznego zwrotu na początku; autorzy hymnu przemawiają w imieniu pewnej zbiorowości, snują rozważania moralne, niekiedy wyznania osobiste;

TEATR
Wraz z rozwojem dramatu rozwijał się teatr grecki, bowiem widowisko wywodzące się z publicznych obrzędów kultowych musiało być dostępne szerokim masom ludności. Początkowo chór śpiewał i wykonywał ewolucje taneczne na ubitym placu zwanym orchestra. Pośrodku orchestry stał ołtarz boga - thymele. Orchestra miała kształt prostokąta, koła lub elipsy, ostatecznie w teatrze greckim przyjęła się forma kolista. Orchestra usytuowana była u stóp wzgórza, a na jego zboczach zasiadali widzowie; tak zrodził się theatron, czyli widownia, który miał kształt wycinka koła większego od półkola. Gdy w dramacie greckim zaczęto rozbudowywać akcję i do chóru dodano aktorów, z inicjatywy Ajschylosa ok. 465 r. p. n. e. wybudowano pierwszą skene, czyli drewniany barak, usytuowany po przeciwległej od theatronu części orchestry. Skene służyła jako garderoba dla aktorów, ale jednocześnie jej frontową ścianę wykorzystano jako tło dla akcji dramatu (np. świątynia, pałac). Ściana ta posiadała troje drzwi; z czasem ściśle określono, jakie postacie z których drzwi wychodziły na scenę i dokąd każde z nich prowadziły. Aktorzy zeszli wtedy z orchestry i występowali przed skene na tzw. proskenionie; proskenion był na nieco wyższym poziomie niż orchestra. Tak więc częściami późniejszego stałego teatru stały się:
- orchestra - na której w dalszym ciągu występował chór;
- skene - przed którą występowali aktorzy;
- theatron - miejsca dla widzów.
Prymitywną początkowo skene rozbudowywano, dodając z obu stron tzw. parodosy, czyli wejścia dla chóru, następnie dwa wąskie skrzydła, wysunięte ku przodowi, tzw. paraskeniony, zamykające proskenion. Dekoracje wysuwano - były to malowane tablice, tzw. pinakes. Stałe dekoracje wprowadzono późnej, przypisuje się je Sofoklesowi.
Występujący w widowisku aktorzy nosili specjalne kostiumy - pełne powagi, świetności i przepychu, przypominały stroje kapłanów eleuzyńskich (tj. z Eleuzis); nie były one podobne do strojów noszonych w życiu. Od czasów Ajschylosa obowiązywał inny strój dla tragedii, inny dla komedii. Uzupełnieniem kostiumu aktora w obu gatunkach dramatycznych była maska i koturny. Maski - wywodzące się z kultu - dzieliły się na tragiczne i komediowe, męskie i kobiece, dostosowane do wieku i stanu, a z każdym rodzajem maski był związany stały kolor włosów. Maski były skonstruowane tak, że służyły równocześnie jako wzmacniacze głosu; poza tym pozwalały mężczyznom grać role kobiece (kobiety nie mogły występować na scenie). Na głowach aktorzy często nosili przybranie zwane onkos. Koturny to obuwie na bardzo wysokiej podeszwie.
Najbardziej znane, zachowane do dziś teatry greckie to:
-teatr Dionizosa w Atenach z IV w. p. n. e. Na miejscu dawnego drewnianego wybudowano - w latach ok. 425 p. n. e. do ok. 330 p. n. e. - teatr kamienny; szerokość orchestry - 24 m, maksymalna szerokość theatronu - 100 m; theatron składał się z 78 stopni poprzecinanych przejściami dla widzów. Teatr Dionizosa przeznaczony był dla 17 000 widzów, praktycznie mieściło się w nim znacznie więcej. W pierwszym rzędzie znajdował się wspaniały, wykuty w kamieniu fotel dla kapłana Dionizosa, pozostałe miejsca w pierwszych rzędach zajmowali dostojnicy państwowi, kapłani, sędziowie agonów, sieroty po poległych na wojnie.
-teatr Dionizosa w Delfach - IV w. p. n. e.
-teatr w Epidaurze na Peloponezie - IV w. p. n. e.

AKTORZY
Aktorzy w społeczeństwie greckim byli cenieni bardzo wysoko, korzystali nawet z przywilejów - zwolnienia ze służby wojskowej i płacenia podatków. Wielką wagę przywiązywano do poziomu gry aktorskiej - od wykonawców w dużym stopniu zależało wyróżnienie dramatu na agonach i przyznanie nagrody poecie.
Publiczność bardzo żywo reagowała na wszystko, co się działo na scenie. Widzami byli zarówno obywatele, metojkowie, jak i niewolnicy. Źle widziana była jednak obecność kobiet i młodzieży ze względu na nieprzyzwoity często język i gest (w sztukach). Początkowo wstęp był bezpłatny, później wprowadzono bilety w cenie 2 oboli. Perykles, doceniając wychowawczą rolę teatru, wprowadził "zasiłek teatralny" w tej wysokości dla ubogich obywateli.




KULTURA GRECKA - VIII w. p.n.e. OLIMP VIII w. p.n.e. - RELIGIA Starożytni Grecy wierzyli, że góra Olimp (2917 m n.p.m.) stanowi siedzibę bogów. Grecy wyobrażali ich sobie jako istoty potężne i nieśmiertelne, lecz zarazem podobne do ludzi w swych emocjach i namiętnościach. Do najważniejszych mieszkańców Olimpu należeli: Zeus - władca bogów i ludzi, jego małżonka Hera, Atena - bogini mądrości i sztuki wojennej, Ares - bóg wojennego męstwa, Apollo - opiekun sztuk pięknych, Artemida - bogini łowów, Afrodyta - bogini miłości, Hermes - posłaniec bogów, patron kupców i złodziei. Poza Olimpem swoje siedziby mieli bracia Zeusa: Posejdon - bóg mórz, i Hades - władca podziemi.
OLIMPIA VIII w. p.n.e. - OLIMPIADY W roku 776 p.n.e. zapisano po raz pierwszy listę imion zwycięzców w wielkich igrzyskach ku czci Zeusa gromowładnego w Olimpii. Te odbywające się co cztery lata zawody miały dla Greków tak olbrzymie znaczenie, że posługiwano się nimi dla rachuby czasu. Czteroletni okres pomiędzy igrzyskami nazywano olimpiadą. Wydarzenia datowano w ten sposób, że podawano rok danej olimpiady, na przykład Persowie zaatakowali w trzecim roku 72. olimpiady. Zazwyczaj na czas igrzysk skłócone ze sobą i prowadzące wojny liczne miasta-państwa zawierały pokój,
tak aby nic nie zakłócało przebiegu tej najważniejszej, łączącej wszystkich Greków uroczystości. Zawodnicy walczyli w wielu konkurencjach: biegach na różne odległości, skoku w dal, rzucie dyskiem, rzucie oszczepem, zapasach, boksie, wyścigach rydwanów. Walczono nago, ciała nacierając oliwą. Ponieważ kobiety nie uczestniczyły w ogóle w życiu publicznym, walki obserwowali tylko mężczyźni. Jedyną nagrodą dla zawodników był wieniec laurowy. Zwycięzców w rodzinnych polis witano jak bohaterów, obsypywano darami i zaszczytami, na ich cześć układano pieśni.

Rzut oszczepem Rzut dyskiem Wyścig rydwanów
DELFY VIII w. p.n.e. - PYTIA Grecy wierzyli, że ich bogowie - odpowiednio uproszeni - mogą udzielić im wskazówek co do postępowania i przepowiedzieć przyszłość. Z prośbą o rady zwracano się do różnych wyroczni, z których najważniejsza znajdowała się w Delfach, przy sławnej na całą Grecję świątyni Apolla. Zarówno pojedyncze osoby, jak i całe państwa przysyłały do Delf poselstwa. Kapłanka (zwana Pytią) w stanie odurzenia wygłaszała oderwane słowa i zdania, z których obecny przy tym kapłan układał dwuwiersze o możliwie wieloznacznej treści. Kult wyroczni zbliżał do siebie różnorodne państwa greckie; nawet jeśli były ze sobą skłócone, łączyła je cześć dla Apolla delfickiego.
TROJA VIII w. p.n.e. - POEMATY HOMERA Prawdopodobnie w VIII wieku p.n.e. powstały dwa spośród najwybitniejszych dzieł literatury światowej: "Iliada" i "Odyseja". Ich autor podobno nazywał się Homer; niektórzy uczeni wątpią jednak w jego istnienie i sądzą, że każde z dzieł miało osobnego twórcę. "Iliada" przedstawia oblężenie Troi (Ilionu) przez Greków pod wodzą Agamemnona, "Odyseja" zaś przygody jednego z Greków, Odyseusza, który po skończonej wojnie wiele lat błąkał się, usiłując powrócić na rodzinną wyspę Itakę. Walce między Trojanami a Grekami odpowiada spór wśród bogów na Olimpie - jedni z nich popierają Trojan, inni Greków. Bogowie rozmawiają bezpośrednio z bohaterami i udzielają im osobiście pomocy.
Oba poematy wywarły ogromny wpływ na kulturę europejską i służyły jako wzorce dla licznych dzieł w ciągu następnych stuleci. Wielu bohaterów "Iliady", jak na przykład Trojanin Hektor i Grek Achilles, stało się symbolami rycerskiego męstwa, a Odyseusz uznawany był za wzór przebiegłości i wytrwałości.
Grecy, jak wiemy, wierzyli w wielu bogów - taką religię nazywamy politeistyczną w odróżnieniu od wiary w jednego Boga (np. islam i chrześcijaństwo) zwanej monoteizmem. Jeszcze w VII w. p.n.e. możliwe było dodanie do grona bogów olimpijskich nowego, pochodzącego z Tracji boga: Dionizosa - pana dzikiej natury, wina i tańca. Uroczyste przyjęcie Dionizosa w poczet najważniejszych bóstw Grecji odbyło się w Delfach. Kultowi Dionizosa towarzyszyły rozśpiewane korowody i odprawiane ku jego czci tajemnicze, pełne śpiewu i tańca uroczystości - misteria. Obecnie przypuszcza się, że korzenie teatru greckiego wywodzą się z tych nie do końca poznanych uroczystości.
LITERATURA RZYMSKA
HORACY
Żył w latach 65-8 p.n.e. Był jednym z największych liryków rzymskich. Należał do kręgu Mecenasa, zamożnego męża stanu i pisarza, doradcy cesarza Augusta. Mecenas wspierał młodych pisarzy, a jego imię stało się synonimem opiekuna i sponsora artystów. Horacy był autorem Satyr, ośmieszających wady i słabości ludzkie, oraz Epod, atakujących złośliwych krytyków i słabych poetów. Pod koniec życia napisała 2 księgi Listów, skierowanych do różnych osób. Listy zawierały wywody na tematy filozoficzne i literackie. Najsłynniejszy jest list Do Pizonów, poświęcony zagadnieniom literackim, a szczególnie dramatowi. List był wielokrotnie tłumaczony w czasach nowożytnych na różne języki pod tytułem Sztuka poetycka.
PIEŚNI (CARMINA) Zbiór Pieśni to najbardziej znane dzieło Horacego. Składa się z 4 ksiąg (103 utwory). Tematyka pieśni, zwanych też odami, jest różnorodna. Zawierają wspomnienia osobiste np. dotyczące służby wojskowej. Niektóre z nich chwalą działalność cesarza Oktawiana Augusta. Większość głosi filozofię "złotego środka", czyli poprzestawania na małym, niepopadania w skrajności, zachowywania wewnętrznego spokoju. Radość autor wierszy czerpie ze skromnych uczt w gronie przyjaciół i miłości. Filozofia ta łączy elementy stoickie i epikurejskie. W jednej z pieśni Horacy zastanawia się jednak nad porzuceniem epikureizmu na rzecz kultu bogów. W pieśni 14 w księdze I znajduje się słynne porównanie ojczyzny zagrożonej wojną domową do okrętu, który uniknął rozbicia i znów wychodzi na wzburzone morze. Porównanie ojczyzny do okrętu powraca w literaturze i publicystyce różnych epok. III księga Pieśni zawiera nauki moralne skierowane do Rzymian, szczególnie do młodego pokolenia. Poeta mówi, że bogactwo nie gwarantuje szczęścia, ponieważ i tak nie da się uniknąć śmierci i lęku przed nią. Przedstawia również cnoty, które powinny charakteryzować Rzymianina. Są nimi: męstwo wojenne, pogarda dla śmierci, poczucie godności, wierność, posłuszeństwo.
Jedną z najbardziej znanych pieśni jest utwór zaczynający się od słów Exegi monumentum (Wybudowałem pomnik). Horacy mówi, że dzięki poezji zapewnił sobie nieśmiertelność, gdyż przetrwają jego utwory (Nie wszystek umrę). Zapewni mu to sławę u potomnych skuteczniej niż wystawianie materialnych pomników (Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu). Jest również dumny, że osiągnął szczyty kunsztu poetyckiego.
Fragmenty pieśni Horacego stały się powszechnie znanymi powiedzeniami np.: - Carpe diem - Ciesz się dniem. - Non omnis moriar - Nie wszystek umrę. - Dulce et decorum est pro patria mori - Słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę.
WERGILIUSZ Żył w latach 70-19 p.n.e. Był wybitnym epikiem rzymskim. Napisał m.in. Bukoliki - zbiór 10 wzorowanych na Teokrycie sielanek, czyli utworów pokazujących wyidealizowane życie mieszkańców wsi i pasterzy. Tematem większości bukolik Wergiliusza jest miłość i perypetie z nią związane (nieodwzajemnione uczucie, zdrada kochanki, próby odzyskania niewiernego kochanka) rozgrywające się na tle malowniczych krajobrazów. W niektórych sielankach obecne są aluzje do wydarzeń i postaci współczesnych Wergiliuszowi. Inne jego dzieło - Georgiki - jest poematem dydaktycznym, składającym się z 4 części. Zawiera opis prac rolnych (np. wiosenna orka, użyźnianie ziemi), sposoby prognozowania pogody, wskazówki dotyczące uprawy drzew, hodowli bydła i innych zwierząt, a także pszczół.
Najważniejszym utworem Wergiliusza jest Eneida - epopeja wzorowana na Iliadzie i Odysei, składająca się z 12 ksiąg. Powstała w latach 29-19 p.n.e. Eneida oparta jest na micie o Eneaszu. Po upadku Troi bogowie rozkazali Eneaszowi zebrać ocalałych mieszkańców i założyć w Italii nowe miasto. Syn Eneasza Julus i jego potomkowie przez 300 lat panowali w Alba Longa. Potomek Eneasza Romulus założył Rzym.
Eneida powstała z inspiracji cesarza Oktawiana Augusta, wyrażała więc idee państwowe i religijne Rzymu. Eneasz jest typem idealnego władcy. Cesarz August przypisywał sobie pochodzenie z dynastii julińskiej (wywodzącej się od Julusa). Był więc przedstawiany jako spadkobierca Eneasza. Utwór pokazuje dochodzenie Rzymu do potęgi i uzasadnia dominującą pozycję. Rolą Rzymu jest ustanawianie prawa, ładu i porządku w barbarzyńskim świecie. Wergiliusz prezentuje patriotyzm, dumę narodową i wiarę w dziejową misję Rzymu.
OWIDIUSZ Żył w latach 43 p.n.e.- 18 n.e. W 8 r. n.e. został zesłany z nieznanych przyczyn nad Morze Czarne w okolice dzisiejszego miasta Konstanca. Był jednym z największych poetów rzymskich. W młodości napisał m.in. zbiór elegii miłosnych zatytułowany Amores, niezachowaną tragedię Medea, Heroides - zbiór fikcyjnych listów miłosnych do bohaterek mitologicznych oraz Ars Amandi (Sztukę kochania) - żartobliwy podręcznik flirtu i miłości. Pierwsza księga Sztuki kochania przedstawia sposoby zdobywania uczuć kobiecych, druga - metody utrzymania ich, zaś trzecia opisuje, w jaki sposób kobiety wzbudzają miłość w mężczyznach. Na wygnaniu Owidiusz stworzył zbiór elegii pt. Tristia (Żale), składający się z 5 ksiąg. Elegie te mają formę listów kierowanych do żony, przyjaciół, adwokata oraz samego cesarza Augusta. Poeta skarży się w nich na los wygnańca i marnowanie talentu literackiego, przywołuje dawne czasy, opłakuje obecne nieszczęścia, błaga o zmianę losu. Podobny charakter mają Listy znad Morza Czarnego.
Przemiany to obszerny utwór składający się z 15 ksiąg. Opowiada o metamorfozach bohaterów mitycznych. Każdy z nich ulega jakiejś przemianie. Autor przedstawia ok. 250 mitów, ułożonych chronologicznie od powstania świata aż do czasów prawie współczesnych Owidiuszowi. Poeta wykorzystał mity greckie, rzymskie, a także legendy dotyczące postaci historycznych (np. opowieść o Juliuszu Cezarze, który po śmierci został przemieniony w kometę).


Bibliografia:
1. Mały słownik kultury antycznej, red. L. Winniczuk, Warszawa 1968
2. Srebrny S., Wstęp, [w:] Sofokles, Antygona,
Wrocław 1999, BN II 1
3. Świat starożytny, [w:] Encyklopedia multimedialna PWN, cz. 2, Warszawa 2001
4. Winniczuk L., Ludzie, zwyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1986