Co to są fakty społeczne - E. Durkheim

Emile Durkheim
„Zasady metody socjologicznej”
„Co to są fakty społeczne”

Definicja faktu społecznego wg Durkheima brzmi
Faktem społecznym jest wszelki sposób postępowania, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mający jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji”.

Fakt społeczny był podstawowym terminem, którym posługiwał się Durkheim.
Pisał, że fakty towarzyszą nam wszędzie, we wszystkich zjawiskach jakie zachodzą w społeczeństwie. Każdy powtarza jakieś czynności systematycznie np.: je, pije czy śpi. Gdyby takie fakty zostały nazwane społecznymi to socjologia, wg Durkheima nie miałaby
własnego przedmiotu. W każdym społeczeństwie jest grupa zjawisk odznaczająca się cechami. Kiedy dana jednostka wypełnia swoje zadania np.: jako mąż, brat czy ojciec i wywiązuje się z tych zobowiązań – to można powiedzieć, że dopełnia obowiązków wyznaczonych przez społeczeństwo. Każda osoba, która przychodzi na świat styka się z narzuconymi już faktami – systemy znaków jakimi się posługujemy czy system monetarny.

Człowiek nie tworzy języka, którym mówi, lecz uczy się go od swojej grupy, nie wymyśla stosowanych przez siebie metod pracy, lecz przejmuje je od otoczenia, nie wynajduje własnej religii, lecz wyznaje którąś z istniejących. Człowiek sposoby myślenia, uczucia, działania
musi dostosować do sposobów uznanych w społeczeństwie. Jednym słowem typy postępowania i myślenia narzucają się jednostce czy tego chce czy nie. Tę definicję faktu społecznego można potwierdzić gdy przyjrzymy się wychowywaniu dzieci.

Autor twierdzi „..że wszelkie wychowywanie polega na ciągłym wysiłku narzucenia dziecku sposobów widzenia, odczuwania i działania, do których nie doszłoby ono spontanicznie”. Narzucamy dziecku pewne sposoby zachowania się. Od samych narodzin zmuszamy je do jedzenia, picia, posłuszeństwa oraz narzucamy swoją religie, zwyczaje itd. Durkheim dochodzi do wniosku, że ten nacisk jakiemu podlega dziecko, jest naciskiem przez środowisko społeczne, które chce stworzyć go na swoje podobieństwo, a rodzice są jedynie przedstawicielami tego środowiska.

Tym zewnętrznym i przymusowym charakterem fakty społeczne różnią się od indywidualnych. Fakty społeczne – pisał Durkheim – „polegają one na sposobach działania, myślenia i odczuwania, zewnętrznych wobec jednostki, a zawdzięczają swoje istnienie potędze przymusu, przy której pomocy jednostce się narzucają (...) Nie można ich tedy mieszać ani ze zjawiskami organicznymi, gdyż polegają one na wyobrażeniach, które istnieją w świadomości indywidualnej (...). Nie mając one za substrat jednostki, nie mogą mieć innego podłoża jak społeczeństwo(...)”.

Jak podkreśla Durkheim, istnienie owego społecznego przymusu nie wyklucza indywidualnej osobowości, oznacza wszakże, że mogą one wywierać na nas ogromny wpływ i są w stanie ogarniać nas bez naszej woli. Właśnie na tę cechę faktu społecznego w ujęciu Durkheima warto zwrócić szczególną uwagę, gdyż jak pisał „poddając się im bez zastrzeżeń, można niewątpliwie sprawić, że nie będzie się odczuwać nacisku, jaki na nas wywierają. Ale uwydatnią się one wtedy, gdy staramy się stawiać opór. Niechaj jednostka spróbuje się przeciwstawić jednej z owych manifestacji zbiorowych, a uczucia których się wypiera, obrócą się przeciwko niej”. Podkreśla jednak, że tym co konstytuuje fakty społeczne są wierzenia, skłonności i praktyki grupy wziętej jako zbiorowość. Sama powszechność występowania jakiegoś odruchu, myśli czy skłonności we wszystkich świadomościach partykularnych, nie wystarcza jego zdaniem, by zjawiska te uznać za społeczne. By takimi się stały, muszą się one w świadomości danej zbiorowości zobiektywizować, jak mówił Durkheim „oblec się we właściwą formę zmysłową”, w rezultacie czego jednostki nabierają przeświadczenia, że dane zjawisko posiada swoją niezależną egzystencję i istnieje niezależnie od ich indywidualnej woli i aprobaty.

Durkheim twierdzi, że nie można stawiać na równi fakty z działaniami i reakcjami jednostek, w jakich się te fakty przejawiają. Wszelki fakt społeczny wg Durkheima posiada zdolność upowszechniania się, ponieważ jest odbierany w świadomości jednostek za zobowiązujący.
Durkheim dostrzega mnóstwo zjawisk, które są społeczne: „Formy swoich domów możemy wybierać nie bardziej, niż krój naszych ubrań; jedno i drugie jest obowiązujące”.

Co więcej, jak zauważył, te utrwalone w świadomości zbiorowej sposoby bycia, odczuwania czy myślenia oddziałują na całą organizację życia społecznego, rozmieszczenie ludności na terytorium kraju, rodzaj czy ilość szlaków komunikacyjnych: „Typ miejsca zamieszkania,
jaki się nam narzuca, jest tylko sposobem, w jaki wszyscy dookoła nas, a po części i pokolenia wcześniejsze, przyzwyczaili się budować domy. Szlaki komunikacyjne są tylko korytem, które wydrążyło się samo dla siebie, tocząc wciąż w tym samym kierunku regularny nurt wymiany i migracji”.

Biorąc pod uwagę powyższe, fakty są zewnętrzne wobec jednostki, nie są produktem jej umysłu, panują nad jej świadomością oraz są obiektywne – nie można ich sprowadzić do jednostkowych manifestacji; poznawalne są jedynie z zewnątrz, podlegają ogólnym prawom, lecz mają swoiste cechy.