Demokracja w starożytnych Atenach a republika rzymska

Pomiędzy ustrojem starożytnego Rzymu a ustrojem Aten występują różnice, jednak ogólna zasada działania republiki i demokracji jest ta sama: nie dopuścić do sytuacji, kiedy rządzi jednostka. O ile w Atenach prawo posiadania urzędu mieli wszyscy obywatele bez względu na posiadany majątek, o tyle w Rzymie faktyczną władzę sprawowali patrycjusze. Biedniejsze warstwy rzymskiego społeczeństwa dochodziły swoich praw stopniowo, jednak najwyższe urzędy były zarezerwowane dla patrycjatu.
Jedną z najważniejszych różnic, dzielących republikę i demokrację, był sposób obsadzania urzędów. W Atenach urzędnicy byli wybierani losowo, natomiast w Rzymie na drodze głosowania. Wspólna cechą była kadencyjność urzędów.

W republice rzymskiej uchwały przygotowywał i uchwalał senat złożony z patrycjuszy. Senat składał się z 300 członków. Każdy inny urząd był kadencyjny, natomiast do senatu wybierano dożywotnio, co wskazuje, że senat pełnił najważniejszą role w państwie.

Ateny senatu nie posiadały, a przygotowywaniem ustaw pod obrady zajmowała się Rada Pięciuset. Dzieliła się ona na dziesięć 50-cio osobowych komisji. Poszczególne komisje działały przez jedną dziesiątą roku. Codziennie drogą losowania wybierany był przewodniczący komisji. Pod jego opieką znajdowały się pieczecie państwa i klucze do skarbca. Jeżeli na dzień, w którym został wybrany przypadało posiedzenie zgromadzenia, przewodniczył jego obradom.

W roku 494 p.n.e., pod naciskiem plebsu, powołano urząd trybuna ludowego. Początkowo trybunów było dwóch, później ich liczba wzrosła do 10. Byli to urzędnicy pochodzący z plebsu, a ich zadaniem była reprezentacja plebejuszy przed patrycjatem. Trybuni posiadali bardzo rozległe prawa:
- Prawo veta, czyli możliwość sprzeciwu wobec niekorzystnych dla plebejuszy postanowień senatu,
- Mogli aresztować polityka, który swoimi działaniami działał na szkodę plebejuszy,
- Przewodniczyli na zgromadzeniach plebejuszy, opartych na podziale terytorialnym.

Uprawnienia trybuna traciły moc tylko w wypadku zagrożenia zewnętrznego, czyli w przypadku wojny. W czasie pokoju trybun cieszył się immunitetem — nietykalnością osobistą.
W Atenach urzędu trybuna nie było, z tej prostej przyczyny, że nie był potrzebny. Obywatele podejmowali decyzje większością głosów na zgromadzeniu, w którym każdy mógł wziąć udział.

W obu mocarstwach jednym z najważniejszych organów politycznych było zgromadzenie. W Atenach było to Zgromadzenie Ludowe (Eklezja) na wzgórzu Pnyks. Na zgromadzeniu podejmowano decyzje o najważniejszych sprawach w państwie (finansach, wojnie i pokoju, świętach religijnych), oraz o przeprowadzeniu sądu skorupkowego. Zgromadzenie obradowało 40 razy do roku, a obrady trwały od świtu do nocy. Przez udział w Zgromadzeniu Ateńczycy uczestniczyli rządach, zgłaszając wnioski, dyskutując, głosując.
W Rzymie rzecz była bardziej skomplikowana.

Całe rzymskie społeczeństwo podzielone było na 5 klas majątkowych. Każda z nich musiała wystawić odpowiednią ilość centurii—oddziałów liczących po 100 żołnierzy.
I klasa (patrycjat) 80 centurii piechoty + 18 centurii jazdy = 98
II klasa 30 centurii
III – V 3x 20 centurii = 60
5 centurii wystawiało rzemiosło

Żołnierze tworzyli Zgromadzenie Centurialne. Pierwsza klasa wystawiała 98 centurii, zaś wszystkie pozostało łącznie 95. Miało to znaczenie przy głosowaniu, ponieważ żołnierze głosowali tak jak chciał wystawiający centurię, przewagę więc tutaj mieli patrycjusze (98 głosów). Zgromadzenia Centurialne zajmowały się wybieraniem wyższych urzędników państwowych, wybierali konsulów, cenzorów. Zgromadzenia te decydowały o wojnie i pokoju.

Istniały także zgromadzenia plebejskie, do kompetencji których należało wybieranie niższych urzędników i czuwanie nad bezpieczeństwem wewnętrznym państwa. Zgromadzenia te wybierały pretorów i edylów.

Najwyższym urzędem w Atenach był urząd stratega. Do kompetencji stratega należało przyjmowanie poselstw z innych polies. W czasie wojny zarządzał armią i flota. Strateg skupiał więc w swoim ręku władzę wojskową. Urząd stratega stanowił odstępstwo od losowego obsadzania urzędu. Stratega wybierało Zgromadzenie na okres jednego roku. Zdarzało się, że tego samego obywatela obdarzano zaufaniem wiele lat z rzędu, np. Peryklesa, który pełnił tę funkcje kolejno przez 14 lat.

W Rzymie najwyższym urzędem był urząd konsula. Początkowo był tylko jeden konsul, dopiero w 366 r.p.n.e. wprowadzono drugiego konsula (tzw. plebejskiego). W wypadku wojny konsul nie sprawował władzy wojskowej. Powoływano wtedy dyktatora, który miał nieograniczoną władzę. Dyktator pełnił swoją funkcję tylko przez pół roku. W 445 roku p.n.e. powstał dodatkowo urząd trybuna wojskowego. Trybuni (z reguły było ich 6), posiadali uprawnienia konsulów.

Demokracja regulowała władze sądowniczą za pomocą heliaii, czyli sądu ludowego, oraz ostracyzmu (o przeprowadzeniu którego decydowało Zgromadzenie Ludowe). Sąd Ludowy składał się z 6000 sędziów. Zajmowali się oni sprawami prywatnymi, państwowymi. Głosowanie było tajne.

OSTRACYZM

Ateńczycy znaleźli sposób na pozbywanie się polityków, których działalność uznawano za szczególnie szkodliwą dla państwa. Raz w roku stawiano obywatelom na Zgromadzeniu pytanie, czy któryś z polityków zagraża ustrojowi Aten. Gdy zebrani odpowiedzieli twierdząco, wówczas zwoływano specjalne spotkanie na Agorze. Nazwisko polityka wpisywano na kawałkach potłuczonych naczyń (gr. ostrakos –skorupa). Wskazany przez większość z 6000 obywateli (ważność procederu zależała od obecności co najmniej tylu Ateńczyków) polityk musiał opuścić kraj na dziesięć lat z zachowaniem prawa własności.

W Rzymie również funkcjonował urząd sędziego. Karę śmierci mógł wyznaczyć tylko lud.

W Rzymie urzędy były nie opłacane, a ludzie je sprawujący winni byli z własnych środków pokrywać różne wydatki. W wyniku tego władza leżała w rękach ludzi bogatych, a biedniejsi nie mieli możliwości dostępu do urzędów, zwłaszcza, że grupa starych rodów nie dopuszczała do swojego kręgu ludzi spoza.

W Atenach prawo w tej kwestii było bardziej 'sprawiedliwe'. Członkowie Rady Pięciuset oraz sędziowie byli opłacani. Wynagrodzenia były niewielkie, na ogół niższe od tego, co mógł w danym czasie zarobić rzemieślnik, ale pozwalały ludziom niezamożnym na czynne uczestniczenie w życiu politycznym.