Sztuka Romańska i Gotycka

SZTUKA ROMAŃSKA

W XI i XII wieku Europa, której kultura pozostawała pod silnym wpływem religii chrześcijańskiej, stała się kolebką nowego stylu w sztuce, który nazwano romańskim. Powstawały zapierające dech w piersiach kościoły, przepiękne rzeźby, zachwycające freski oraz bogato ozdobione rękopisy.

W wieku XI Kościół był posiadaczem olbrzymich połaci ziemi, które otrzymał wcześniej w postaci darów. Dzięki temu duchowieństwo weszło z czasem w posiadanie nieopisanych bogactw. Niektórzy nawet twierdzą, że w owych czasach Kościół miał w swych rękach około jednej czwartej terytorium Francji.

Innym znaczącym źródłem dochodów były dary pielgrzymów odwiedzających miejsca kultu świętych. Pielgrzymki wiernych, którzy pragnęli modlić się przy relikwiach męczenników wiary chrześcijańskiej, były coraz liczniejsze. Aby relikwie te lepiej ochronić, a zarazem prezentować w jak najokazalszy sposób, zaczęto rozbudowywać kościoły, w których je przechowywano. W czasach wczesnego średniowiecza Kościół był najważniejszym sponsorem sztuki; wspomagał nie tylko budowę kościołów, lecz także malarstwo i rzeźbę, przede wszystkim o tematyce religijnej.

SZTUKA KLASZTORNA

W Anglii najlepsze czasy dla opactw i zakonów nadeszły za panowania Henryka I (1100-35). Opaci oraz zakonnicy, głównie z rejonu Canterbury, Winchester i Durham bogacili się nie tylko duchowo, ale i materialnie. Tam też narodziła się sztuka wyszukanej kaligrafii oraz ilustracji. Za panowania kolejnego króla – Stefana (1135-54) – wzniesiono natomiast wiele klasztorów żeńskich.

Przy całym swym poparciu dla sztuki, Kościół w XII w. nie cofał się przed narzucaniem artystom zarówno tematyki ich dzieł, jak i stylu, w którym powinni tworzyć. Na przykład Św. Bernard z Clairvaux krytykował niektórych twórców za to, że dzieła ich pełne były przepychu. Pragnął przypomnieć swym braciom zakonnym, że ślubowali życie w ubóstwie. Oszczędność środków obowiązywała także malarzy, którzy ozdabiali zewnętrzne mury kościołów. Z rzadka można więc spotkać obrazy o tematyce świeckiej, choć wiadomo, że na zamówienie możnych czasem malowano na ścianach okazałe zamki.

Warto wspomnieć, że nawet mnisi, zdobiąc swoje klasztory, nie ograniczali się do tematyki religijnej. Nierzadko dawali ono schronienie zakonnikom-artstom, którzy chętnie gromadzili się wokół klasztorów. Zjawisko to było charakterystyczne dla całej niemal Europy Zachodniej, jednak nigdzie nie było tak masowe jak w Niemczech. Potężni cesarze niemieccy z dużym zapałem popierali rozwój wszelkiej sztuki, co przyciągało na podległe im terytoria całe rzesze wędrownych mnichów z Holandii, z Anglii oraz z Francji. Przychylność władców niemieckich sprzyjała również rozwojowi rodzimych talentów. Wbrew klasztornym regułom zakonnicy często zmieniali miejsce pobytu, stąd dzieła jednego artysty można spotkać w wielu miejscach. Niewiele zresztą wiadomo o samych twórcach, jako że nie mieli oni zwyczaju podpisywania swoich obrazów. Jeżeli pod malowidłem widniał jakiś podpis, jest to najwyżej samo imię artysty oraz nazwa miejscowości, gdzie obraz powstał.

MALARSTWO ŚCIENNE

W średniowieczu obrazy uważano nie tylko za wyraz uwielbienia dla stwórcy, lecz także za najlepszy sposób wykładania wiernym zasad wiary chrześcijańskiej. Miniaturowe malowidła zdobiły okładki biblii, modlitewników, większe – wnętrz budowli sakralnych. Na ścianach kościołów malowano całe przypowieści biblijne. Dla ludzi, którzy w większości nie potrafili czytać, oglądanie fresków było praktycznie jednym z niewielu sposobów poznania Słowa Bożego. Twórcy malowideł ściennych nakładali farbę na mokry jeszcze tynk, w wyniku warstwa farby nie odpadała potem od warstwy tynku. Dzięki temu freski charakteryzują się trwałością i są w stanie przetrwać setki lat.

Obrazy ścienne malowane taką techniką można spotkać w całej Europie. Pięknym przykładem są dzieła w kościele Saint-Savinsur-Gartempe we Francji. Ściany krypty pokryto malowidłami przedstawiającymi męczeństwo świętych. W przedsionku można podziwiać sceny obrazujące koniec świata oraz Sąd Ostateczny. Na sklepieniu nawy widoczne są epizody zaczerpnięte z Pięcioksięgu. Na galerii nad wejściem do przedsionka ukazano śmierć Chrystusa na krzyżu. W ten sposób starano się przypomnieć wiernym o tym, że zmarł on za odkupienie grzechów wszystkich ludzi.

Cennymi freskami z XII w. może również poszczycić się katedra w Canterbury w Anglii. Najstarsze, dobrze zachowane malowidła, znajdują się w absydzie krypty świętego Gabriela tej świątyni. Imponujące obrazy ścienne z okresu wczesnego średniowiecza przetrwały również w absydzie kaplicy w Berze-Ville we Francji, a także w kościele St.Angelo w Formis we Włoszech.

W malarstwie owym odzwierciedlają się charakterystyczne dla poszczególnych regionów style artystyczne. Wiele lokalnych wzorców artystycznych i kulturowych rozprzestrzeniło się szeroko po całym kontynencie. Na przykład w hiszpańskim kościele San Clemente de Tahull w Katalonii znajduje się obraz zatytułowany Chrystus tronujący - klasyczny przykład sztuki bizantyńskiej, mającej swe korzenie daleko w Konstantynopolu. Wyrazista, pełna przepychu forma oraz bogactwo kolorów bez wątpienia wskazują na wschodnie pochodzenie obrazu. Styl ten rozprzestrzenił się dzięki wyprawom krzyżowym. Figura Chrystusa jest obramowana grubą, wyrazistą linią , co daje efekt porównywalny z witrażami. Dzieła malarstwa zachodnioeuropejskiego wydają się być bardzo przestrzenne 0 kolorystka jest tu bardziej stonowana niż na obrazach bizantyjskich, a na twarzach postaci wyraźnie malują się emocje.

ROMAŃSKA ILUSTRACJA

Prace o mniejszych wymiarach zachowały się głównie w postaci ilustracji do romańskich eposów i kronik, gdzie bogato zdobione liternictwo też często nawiązywało do tematów religijnych. Pełne przepychu ilustracje zamieszczane w ręcznie pisanych egzemplarza Pisma Świętego odzwierciedlają nie tylko poświęcenie bogobojnego mnicha, który je tworzył, lecz również pychę możnowładcy, który, zamawiając je, pragnął poszczycić się swym bogactwem. Najsłynniejszy z rękopisów wykonanych w Anglii w XII w. powstał w Winchester i obecnie znajduje się w tamtejszej bibliotece katedralnej. Ten jedyny w swoim rodzaju egzemplarz Pisma Świętego jest dziełem przynajmniej sześciu artystów. Stworzyli oni dwa tomy księgi, które po latach zostały rozbite na cztery woluminy.

ODRODZENIE RZEŹBIARSTWA

Jednym z najważniejszych osiągnięć sztuki romańskiej było przywrócenie świetności rzeźbie, która przez 600 lat, od czasu upadku Cesarstwa Rzymskiego, nie mogła odzyskać utraconej pozycji. Rzeźby romańskie, pełniąc funkcje zdobnicze, miały jednocześnie przedstawiać zgromadzonym w kościołach wiernym sceny o tematyce religijnej, na przykład Chrystusa Króla, czy Sąd Ostateczny. Rzeźbione w kamieniu reliefy (płaskorzeźby) umieszczone na kapitelu (górna, wieńcząca część kolumny) lub wokół drzwi wejściowych. Średniowieczni artyści byli często zmuszeni do pracy w bardzo niewygodnych pozycjach. Pomimo to, ich dzieła zachwycają precyzją wykonania poszczególnych elementów, idealnie wpisujących się w tympanon, czyli trójkątne lub półokrągłe pole w górnej części portalu. Do łask powróciła także rzeźba w brązie, szczególnie w formie reliefów na wrotach kościelnych. Zarówno w rzeźbie, jak i w malarstwie przedstawione postacie i sceny nie miały odzwierciedlać przedstawionej rzeczywistości, lecz inspirować odbiorcę do głębszego przeżycia religijnego. Stąd też artyści nierzadko uciekali się do symbolicznego ukazywania poszczególnych postaci, a proporcję samych figur były często wyraźnie zaburzone. Styl romański przyniósł też rozkwit innych form artystycznych. Powstały piękne gobeliny, okładki ksiąg były coraz wymyślniej zdobione, a zamożni wierni mogli zaopatrzyć się w wykonane z metali szlachetnych, często emaliowane, wyroby rękodzieła związane z symboliką chrześcijańską.

SZTUKA GOTYCKA

Gotyk był pierwszym w pełni oryginalnym stylem architektonicznym jaki wykształcił się w zachodniej Europie. Przez ponad 300 lat budowano strzeliste i pełne światła katedry i kościoły, które stanowiły spektakularny wyraz chrześcijańskiej dumy i wiary.

Romanizm, dominujący styl architektoniczny środkowej fazy średniowiecza, robi wrażenie głównie ze względu na swoją przygniatającą masę. Potężne mury, ogromne kolumny, wielkie przypory odcinały wnętrza katedr od światła, czyniąc je ciemnymi, surowymi, wzbudzającymi grozę miejscami. Następnie w połowie XII wieku pojawił się we Francji zupełnie inny typ budownictwa sakralnego. Iglice wież nowych budowli wydawały się sięgać do samego nieba, jednak cała struktura była w widoczniejszy sposób lżejsza niż przedtem. Także przestrzenność i jasność wnętrz musiało robić piorunujące wrażenie. Dla tych którzy przyzwyczajeni byli do składania hołdu Bogu w kościołach romańskich, doświadczenie modlitwy w gotyckim wnętrzu musiało być niezwykle podniosłe i wyzwalające. Za pierwszą budowlę nowego stylu uznaje się kościół w opactwie Saint Denis niedaleko Paryża. Powstał on w latach 1140-1144 z inicjatywy opata i Sugera, nie wiadomo jednak czy główne idee architektoniczne pochodziły od innego, czy też od jakiegoś nieznanego mistrz budowlanego, odpowiedzialnego za wykonanie dzieła. Tak czy owak Suger potrafił docenić rezultat, szczególnie nieprzerwane strumienie światła wpadające przez jasne okna. Nowy styl szybko się przyjął i w ciągu następnych 20 lat rozpoczęto budowę w Sens, Noyon, Laon (wszystkie w okolicach Paryża), a także w samym Paryżu, gdzie prace nad katedrą Notre Dame rozpoczęły się w 1163 r. Iglice wież kościelnych rosły coraz wyżej w kierunku nieba, a sam styl osiągną swoją dojrzałą formę na przełomie wieku, kiedy rozpoczęto pracę nad katedrami w Chartres, Reims i Amiens. Ostatecznie ambicje przekroczyły poziom umiejętności, co skończyło się tym, że sklepienie najwyższej z konstrukcji, w Beauvais, zawaliło się.

NOWE ODKRYCIA

Gotyk był z pewnością odbiciem istotnych zmian zachodzących w chrześcijańskim systemie wartości duchowych. Jednak na jego ukształtowanie wpływ miały również nowe odkrycia technologiczne. W budowach romańskich stosowano ogromne ilości kamienia, ponieważ uważano, że jest to niezbędne do uniesienia dachu i podparcia ścian. Z technicznego punktu widzenia gotyk był techniką budowania, dzięki której możliwe było stawianie wyższych konstrukcji przy użyciu mniejszej masy nośnej. Osiągnięto to przez zastosowanie stosunkowo nowych technik architektonicznych, takich jak ostry łuk, sklepienia krzyżowo-żebrowe i łuki przyporowe. Ostry łuk, który zwiększał wrażenie wysokości budowli w stosunku do konstrukcji romańskich uznawany jest za najbardziej charakterystyczną cechę gotyku. Taki łuk był również bardziej stabilny i, co najważniejsze, pozwalał na dopasowanie wysokości do różnej spadzistości, co było niemożliwe w przypadku okrągłych łuków romańskich. Kluczowym odkryciem dla rozwoju architektury gotyckiej było zrozumienia, że ciężar budowli może być skoncentrowany w określonych punktach. Jeżeli będą one odpowiednio wzmocnione, inne części konstrukcji w ogóle nie muszą być elementami nośnymi, dzięki czemu znajdzie się miejsce dla lżejszych ścian lub okien. W podobny sposób przekształcone zostały sklepienia. Wykorzystano system krzyżujących się żeberek, które biorąc na siebie całość naprężenia pozwalały na wypełnienie pozostałej przestrzeni stosunkowo cienką powłoką kamienną. Natomiast ciężar sklepienia krzyżowo-żebrowego przenoszony był na filary wewnętrzne, usytuowane w regularnych odstępach, dzięki czemu masywne ściany mogły zostać zastąpione eleganckimi i lekkimi arkadami.

ŁUKI PRZYPOROWE

Kolejną innowacją charakterystyczną dla gotyku były łuki przyporowe, które podtrzymywały zewnętrzne parcie wywołane masą sklepienia. W przeciwieństwie do ogromnych przypór usytuowanych zaraz przy ścianie, łuki przyporowe były smukłymi, zakrzywionymi kamiennymi ramionami, które jednak wystarczały do przeniesienia ciężaru ze ścian na zewnętrzne przypory. Co było najistotniejsze, wsparcie łuków przyporowych pozwalało na to, by nawa główna – centralna część kościoła – wzniosła się ponad usytuowane na jej bokach nawy boczne. Dzięki temu wysokość rzędu okien w nawie głównej (clerestorium) nie była ograniczona dachem nawy bocznej.

Styl Romański – będący wytworem starożytnej kultury i cywilizacji rzymskiej. Powstał w obrębie oddziaływania tej kultury, mający związek z kulturą i cywilizacją starożytnego Rzymu

Styl Gotycki – styl panujący w sztuce europejskiej od połowy XII do XV wieku, odznaczający się strzelistością kształtów, realizmem w przedstawieniu, alegorycznością i monumentalnością budowli.

Baszta – wieża obronno-obserwacyjna, okrągła lub w kształcie graniastosłupa, usytuowana oddzielnie albo na narożnikach murów obronnych

Barbakan – średniowieczny element systemu obronnego miast w postaci okrągłej budowli ze strzelnicami, wysuniętej poza mury miejskiej i połączone z nimi mostem lub osłoniętym przejściem.

Zabytki architektury w Polsce to: katedra w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa katedra w Krakowie , kościoły Benedyktów, kolegiata św. Andrzeja w Krakowie , kościoły Kanoników Regularnych w Czerwińsku, kościół św. Jakuba w Sandomierzu.