Hiszpania - Historia

Najstarsze kultury, panowanie Rzymu, wędrówki ludów i Wizygoci. Ludzie wytwarzający narzędzia z kamienia, którzy prawdopodobnie przybyli z Afryki, pojawili się na terenie obecnej H. około 1 mln lat temu; wiek najstarszych szczątków człowieka na Płw. Iberyjskim (i w całej Europie), znalezionych w jaskini Atapuerca (prow. Burgos), datuje się na 780 650 tys. lat (Homo antecessor); odkryto też stanowiska świadczące o długotrwałym pobycie człowieka neandertalskiego na półwyspie; późniejszy człowiek rozumny był w późnym paleolicie twórcą wspaniałego malarstwa jaskiniowego (Altamira). W neolicie (ok. 5500 2500 p.n.e.) ludność półwyspu zaczęła prowadzić osiadły tryb życia, zajmując się uprawą roli i hodowlą; w poł. III tysiąclecia p.n.e. pojawiły się początki metalurgii (oprócz narzędzi kamiennych zaczęto używać wyrobów z miedzi), a także budownictwo megalityczne (megality); ok. 1700 p.n.e. zaczęto wytwarzać narzędzia z brązu, a od ok. 1000 p.n.e. rozpowszechniało się użycie żelaza.
Pierwszą kulturą Płw. Iberyjskiego wspomnianą przez staroż. źródła pisane była kultura tartezyjska (Tartessos), która istniała w 1. poł. I tysiąclecia p.n.e. w zach. części dzisiejszej Andaluzji, a której bogactwo było związane z eskploatacją złóż metali na półwyspie i z pośrednictwem w handlu. We wsch., pd.-wsch. i pn.-wsch. części półwyspu, zamieszkanej przez plemiona pochodzenia prawdopodobnie afrosemickiego, ukształtowała się ostatecznie w V w. p.n.e. kultura iberyjska. Natomiast w wyniku napływu zza Pirenejów (między ok. 1000 a poł. I tysiąclecia p.n.e.) indoeur. ludności celtyckiej i oddziaływań kulturowych z jej strony, pn.-zach. i centr. obszary półwyspu uległy celtyzacji; w środkowej H., w wyniku iberyzacji części plemion celtyckich, wykształcili się Celtyberowie; grupy Celtów dotarły też na południe półwyspu. Z powodu złóż metali Płw. Iberyjski stał się obiektem zainteresowania i penetracji Fenicjan, a potem także Greków; od VIII w. p.n.e. na pd. wybrzeżach handl. faktorie zakładali Fenicjanie (m.in. Gadir ob. Kadyks), którzy w VII w. p.n.e. rozpoczęli też kolonizację osadniczą ziem obecnej Andaluzji; w VI w. p.n.e. handl. kontakty Fenicjan i częściowo ich pozycję na półwyspie przejęła ich usamodzielniona kolonia, Kartagina, która następnie prowadziła własną kolonizację i ekspansję gosp.; kilka ważnych faktorii na wsch. wybrzeżu półwyspu założyli Grecy (zwł. w VI w. p.n.e. Emporion ob. Ampurias). W 237 p.n.e. energiczną ofensywę militarną i polit. na półwyspie rozpoczęli Kartagińczycy pod kierunkiem wodzów z rodu Barkidów; ich działalność objęła znaczne obszary H. i doprowadziła do wojny z Rzymem 218 201 p.n.e. (II wojna punicka), w której trakcie wojska rzym. zlikwidowały panowanie kartagińskie na półwyspie i dokonały podboju jego wsch. i pd. obszarów; w II w. p.n.e. Rzymianie zajęli zach. i środk. część półwyspu, łamiąc opór plemion Luzytanów (wojny 154 137 p.n.e.) i Celtyberów (154 133 p.n.e., zdobycie Numancji 133 p.n.e.), a 29 19 r. p.n.e. opanowali ostatni niezależny rejon, na północy, gdzie podbili plemiona Asturów i Kantabrów.
Pod panowaniem Rzymu półwysep mianem Hiszpania (łac. Hispania) określano cały jego obszar pozostawał do V w. n.e., stanowiąc integralną część imperium; nastąpiła romanizacja ludności (z wyjątkiem Basków na północy), która przyjęła język łac. oraz rzym. prawa, zwyczaje i wierzenia (obok religii tubylczych); nastąpił rozwój gosp. i cywilizacyjny: powstały liczne miasta, m.in. Tarraco (ob. Tarragona), Caesaraugusta (Saragossa), Hispalis (Sewilla), Emerita (Merida), i typowa dla imperium infrastruktura (drogi, mosty, akwedukty); półwysep stał się największym eur. spichlerzem Rzymu, dostarczał też wino i oliwki. Z H. pochodziło wiele wybitnych postaci państwa rzym., jak ces. Trajan i ces. Hadrian, poeta Marcjalis, orator Kwintylian, filozof Seneka, epik Lukan. Już od I w. n.e. docierało do H. chrześcijaństwo, które do VI w. upowszechniło się wśród ludności półwyspu; w IV w. pojawił się ruch pryscylianizmu (Pryscylian).
W 409 do H. wtargnęły przez Pireneje germ. ludy Wandalów i Swewów oraz irańskich Alanów, później zaś także germ. Wizygotów, którzy 416 417 i od 456 pustoszyli H.; oprócz ciężkich zniszczeń najazdy te zapoczątkowały osadnictwo ludów germ.: najpierw gł. Swewów, a od końca V w. Wizygotów (Wandalowie 429 przedostali się do pn. Afryki); w V w. stopniowo zanikła rzeczywista władza Rzymu nad H. W VI w. Wizygoci opuścili większość Galii, przenosząc się do H., gdzie zbudowali królestwo ze stol. w Toledo; 585 podbili państwo Swewów w pn.-zach. części półwyspu, a do 625 wyparli Bizantyńczyków z południowej H. (obecnych tam od lat 50. VI w.), dokonując tym samym polit. unifikacji półwyspu pod swą władzą; 589 przeszli z arianizmu na katolicyzm, wyznawany przez miejscową ludność hiszpanorzym., a w poł. VII w. wprowadzili jednolite prawo dla ludności gockiej i hiszpanorzym.; stanowili elitę polit. państwa, ale podlegali wpływom cywilizacyjnym podbitej ludności i pod ich panowaniem kształtująca się łac. i chrześc. kultura wczesnośredniow. znalazła warunki do rozwoju (św. Izydor z Sewilli).
Wieki VIII XV. Podbój muzułm., Hiszpania wielu państw, kultur i religii, rekonkwista. W 711 przybywający z Afryki muzułmanie rozbili państwo wizygockie i w ciągu kilku lat opanowali niemal całą H., z wyjątkiem części obszarów górskich na północy; zdobyte terytoria, zw. Al-Andalus, podlegały początkowo kalifatowi damasceńskiemu, potem bagdadzkiemu; po secesji dokonanej 756 przez Abd ar-Rahmana I stały się niezależnym emiratem, a od 929 kalifatem ze stol. w Kordobie. Arabowie pozostawili wolność wyznania zarówno ludności chrześc., jak i żyd. (obecnej w H., gł. w miastach, od czasów rzym.). Przyczynili się do rozkwitu opanowanego obszaru; zintensyfikowali rolnictwo (nowe uprawy, rozległe systemy nawadniania) i rozwijali rzemiosło, którego wyroby stały się znane szeroko poza półwyspem (jak toledańska biała broń, kordobańskie wyroby skórz. i jedwab, tkaniny bawełniane z Sewilli i lniane z Saragossy, szkło i papier); Al-Andalus utrzymywał kontakty handl. z pn. Afryką, Bliskim Wschodem i chrześc. Europą; handel i rzemiosło stanowiły o potędze miast: Kordoba stała się jednym z najwspanialszych miast Europy. Rozwijała się arabska literatura, nauka i architektura (Wielki Meczet w Kordobie); pod panowaniem muzułm. rozkwit intelektualny przeżywała też społeczność żyd.
Poza strefą panowania muzułm. na Płw. Iberyjskim pozostały obszary na północy; już w 1. poł. VIII w., po zwycięskim dla chrześcijan starciu pod Covadongą (722?), którego znaczenie wyolbrzymiła późniejsza tradycja, ukształtowało się tam, w rejonie G. Kantabryjskich, chrześc. Królestwo Asturii; korzystając z oddalenia od centrów panowania muzułm. rozpoczęło ono ekspansję na pn.-zach. ziemie H.; na przeł. VIII i IX w. ziemie na pn. wschodzie zdobyło państwo Franków (Hiszpańska Marchia). W wyniku rozwoju państwa asturyjskiego, faktycznego usamodzielnienia się hrabstw Marchii oraz powstawania nowych organizmów polit. w Pirenejach cały pn. pas półwyspu zajęły państwa chrześc.; w poł. XI w. były to królestwa: Leónu, Kastylii, Nawarry, Aragonii oraz drobne hrabstwa katalońskie, wśród których gł. rolę odgrywała Barcelona. O ile do pocz. XI w. dominującą pozycję na półwyspie utrzymywał kalifat kordobański, to po jego rozpadzie 1031 na wiele emiratów (arab. muluk at-tawa'if, hiszp. reinos de taifas) ekspansja państw chrześc. na ziemie opanowane przez muzułmanów (rekonkwista) mogła się znacznie rozszerzyć; 1085 Kastylijczycy zdobyli Toledo, a 1118 Aragończycy Saragossę; 1137 doszło do unii Aragonii z Hrabstwem Barcelony połączone państwo ukończyło wkrótce rekonkwistę ziem Katalonii; natomiast na zachodzie usamodzielniła się Portugalia. Proces rekonkwisty nie był ciągły, a podział H. na państwa chrześc. i muzułm. nie zawsze znajdował dokładne odzwierciedlenie w przymierzach i konfliktach zbrojnych; wielokrotnie trwały walki po obu stronach podziału rel.: między państwami, wewnątrzdynastyczne, między władcą a możnymi. Dochodziło też do sojuszy i walk przebiegających w poprzek podziału rel.; obu części H. nie dzieliła nieprzekraczalna bariera: odbywała się wymiana handl., po obu stronach tolerowano (przynajmniej na części obszarów) innowierców; w muzułm. H. powstała kultura chrześc. Mozarabów, na części obszarów zdobytych przez państwa chrześc. pozostały znaczne grupy muzułmanów (Mudejarowie); ośrodki hiszp. (toledańska szkoła tłumaczy) uczestniczyły w przyswajaniu przez zach. Europę wsch. (arabskiej i żyd.) wiedzy, a za jej pośrednictwem także starożytnej. Udział w rekonkwiście stwarzał możliwość zdobycia łupów, ziemi i sławy; wzmacniał pozycję szlachty (ze względu na decydujące znaczenie konnicy w wojnie); ludność miast, dzięki przywilejom (fueros) nadawanym przez władców, którzy starali się zasiedlać zdobyte tereny, uzyskiwała znaczny stopień autonomii; na ziemie wyludnione w wyniku walk lub usunięcia z nich ludności muzułm. napływali osadnicy z północy i spoza H. (tzw. repoblacja); w XII w. do walki z muzułmanami powstały zakony rycerskie: Calatrava, Alcantara, Santiago.
Dwukrotnie interwencje muzułmanów z pn. Afryki: Almorawidów (od 1086) i Almohadów (od 1146), doprowadzały do polit. scalenia ziem muzułm., przejściowego umocnienia sił islamu w H. i hamowania rekonkwisty; 1212 połączone siły chrześc. państw pod wodzą króla Kastylii, Alfonsa VIII Szlachetnego, zadały Almohadom w bitwie pod Las Navas de Tolosa klęskę, która położyła kres potędze islamu w H. W latach 20. 40. XIII w. Aragonia zdobyła Baleary i region Walencji, a Kastylia w latach 30. 60. XIII w. dolinę Gwadalkiwiru i andaluzyjskie wybrzeże O. Atlantyckiego; jedynym państwem muzułm. na półwyspie pozostał emirat Grenady, który traktowany jako ostatni bastion islamu w H., stał się prakt. jednolity religijnie; jego siła gosp. i zręczna polityka jego władców pozwoliły mu przetrwać do XV w.
W XIII XIV w. pozycję najsilniejszych państw hiszp. utrwaliły: Kastylia (od 1230 połączona unią z Leónem, faktycznie wchłonęła to królestwo, obejmujące León, Asturię i Galicię) i Aragonia (a właśc. Korona aragońska, którą tworzyły Aragonia, Katalonia i Walencja); na północy Nawarra utraciła możliwość ekspansji kosztem ziem arabskich, na zachodzie utrwaliła swą niezależność Portugalia. Kastylia stała się państwem centralistycznym z silną władzą król., a słabą pozycją przedstawicielstwa stanowego, jakim były Kortezy; w państwie aragońskim miały one znacznie większe uprawnienia, a poszczególne kraje zachowały autonomię (odrębne Kortezy, prawa i przywileje). Podstawą gospodarki kastylijskiej stała się hodowla owiec, której rozwój przynosił zyski z eksportu wełny, ale ograniczał możliwości rolnictwa (powiększanie pastwisk kosztem ziem uprawnych, przywileje chroniące prawa hodowców i ich stada) i rzemiosła (import wyrobów gotowych za wełnę); interesów hodowców bronił ich związek, Mesta. W Aragonii dominowały: rolnictwo i hodowla; natomiast w Katalonii nastąpił dynamiczny rozwój rzemiosła, handlu i żeglugi. Przebieg rekonkwisty i odmienności gosp. ukształtowały dwa kierunki polityki i ekspansji zewn.: kastylijski na południe półwyspu i stąd na O. Atlantycki, oraz aragońsko-kataloński na M. Śródziemne; kierunek śródziemnomor. znaczyła ekspansja handlu katalońskiego oraz ekspansja polit., która objęła Sycylię i pd. Italię (długotrwały konflikt z fr. Andegawenami) oraz Sardynię, a czasowo nawet część Grecji.
Lata 1479 1700. Zjednoczenie Hiszpanii i panowanie Habsburgów. Zawarte 1469 małżeństwo Izabeli, dziedziczki Kastylii (Izabela I Katolicka), z Ferdynandem, następcą tronu Aragonii (Ferdynand II Katolicki) przesądziło o unii personalnej od 1479 między monarchią kastylijską i monarchią aragońską; oba państwa zachowały prawie całkowitą niezależność adm. i finansową oraz własne instytucje i prawa, ale unia, która okazała się trwałą, stworzyła podstawę do kształtowania się zjednoczonej H. Zdobycie 1482 92 emiratu Grenady (koniec rekonkwisty) i przyłączenie 1512 większości Nawarry zakończyło proces jednoczenia terytorium H.; z kolei opanowanie W. Kanaryjskich, a zwł. odkrycie 1492 Ameryki przez K. Kolumba rozpoczęło hiszp. ekspansję zamor.; rywalizację z Portugalią o prawo do zamor. zdobyczy rozstrzygnął 1494 układ w Tordesillas. Para monarsza (Los Reyes Católicos'królowie katoliccy') zdecydowanie wzmocniła władzę król., zwł. w Kastylii: stłumiła anarchię możnych, podporządkowała Koronie zakony rycerskie i siły miejskie (hermandady), uporządkowała sprawy podatkowe, tworzyła centr. rady (junty) państw.; skutkiem dążenia do wzmocnienia państwa, jego jedności rel. i dominacji katolicyzmu stało się przywrócenie inkwizycji i podporządkowanie jej państwu, a także rozszerzenie król. kontroli nad Kościołem; 1492 wydano dekret nakazujący Żydom przejście na chrześcijaństwo lub opuszczenie H.; taką samą alternatywę postawiono muzułmanom w Kastylii i Grenadzie.
W 1516 dziedzictwo Izabeli i Ferdynanda objął ich wnuk, Karol I Habsburg, który odziedziczył też księstwo burgundzkie (Niderlandy i Franche-Comte), a 1519 uzyskał wybór na cesarza rzym. (Karol V ); stłumienie buntu comunidades 1520 21 umożliwiło mu dalsze umocnienie władzy król. i ułatwiło angażowanie się w sprawy cesarstwa rzym.-niem. (związane zwł. z reformacją i jej następstwami); abdykując 1556 Karol przekazał H. z posiadłościami wł., burgundzkimi i kolonialnymi swemu synowi, Filipowi II. Za panowania Karola V i Filipa II H. stała się pierwszym w dziejach imperium świat.; hiszp. konkwistadorzy zniszczyli państwa Azteków oraz Inków i H. stopniowo opanowała większość Ameryki Pd. i Ameryki Środk., a także Filipiny; handel i żeglugę z zamor. posiadłościami Korona starała się ściśle kontrolować (Casa de Contratación de las Indias); 1581 Filip II objął panowanie również nad Portugalią i jej koloniami. Monarchia Habsburgów hiszp. stanowiła faktycznie konglomerat królestw i księstw, zachowujących odrębne i różne prawa, przywileje i instytucje, połączonych osobą władcy. Dochody z zamor. posiadłości i Kastylii umożliwiały Karolowi V i Filipowi II angażowanie się na wielu kierunkach polityki eur.; wznowione jeszcze przez Ferdynanda II Katolickego walki w pd. Italii (wojny włoskie 1494 1559) przerodziły się w konflikt z Francją o dominację eur. i przyniosły H. zdobycie hegemonii na Płw. Apenińskim; Filip II natomiast nie zdołał narzucić Francji hiszp. dominacji. Walki z Turcją w strefie śródziemnomor. przyczyniły się do ograniczenia jej ekspansji w tym regionie (1571 zwycięstwo k. Lepanto). W 1566 wybuchło powstanie w Niderlandach, którego nie udało się stłumić (walki trwały z przerwami do 1648); niepowodzeniem zakończyła się także konfrontacja z Anglią (1588 klęska Niezwyciężonej Armady), której działania zagrażały hiszp. handlowi i koloniom. Konsekwencją kosztownych wojen był wzrost obciążeń podatkowych Kastylii i mimo to deficyt budżetu; napływ kruszców z Ameryki hamował rozwój hiszp. gospodarki, stał się przyczyną inflacji. Politykę wewn., oprócz umocnienia się absolutyzmu król., cechowały m.in. działania zmierzające do zaprowadzenia rel. jedności państwa; różnego typu prześladowania i represje dotykały zwł. ochrzczonych Żydów (podejrzewanych o trwanie w dawnej religii), Morysków (którzy zachowali dawne obyczaje i często religię) i osoby podejrzewane o poglądy protest.; wiele instytucji objął wymóg czystości krwi; 1571 stłumiono bunt Morysków w rejonie Grenady; ich ostateczna deportacja 1609 14 z H. (już za Filipa III) pogłębiła negatywne zjawiska w gospodarce.
W XVII w. kryzys państwa nasilił się mimo podejmowanych w różnych okresach prób reform; ciągły deficyt skarbu kilkakrotnie prowadził do bankructwa państwa; pod panowaniem Filipa III, Filipa IV i zwł. ograniczonego umysłowo Karola II rzeczywiste rządy przejmowali faworyci król. i koterie dworskie. Zaangażowanie się w wojnę trzydziestoletnią (1618 48) przyniosło, po przystąpieniu do niej Francji 1635, szereg porażek; 1640 niezależność ogłosiła Portugalia (co H. uznała dopiero 1668), wybuchło powstanie w Katalonii (stłumione 1652); bunty i ruchy separatystyczne pojawiły się też w innych regionach; 1648 H. uznała niepodległość protest. części Niderlandów (Holandia), a na mocy pokoju pirenejskiego 1659 z Francją straciła m.in. hrab. Roussillon i Arras; następne straty przyniosły kolejne wojny z Francją: 1667 68 (m.in. Lille) i 1672 78 (Franche-Comte). W XVII w. H. straciła też (na rzecz Francji lub Anglii) niektóre ziemie w Ameryce Środk., m.in. Jamajkę i zach. Santo Domingo. Mimo trudności gosp. i polit., w okresie panowania Habsburgów nastąpił największy w dziejach H. rozkwit jej kultury, tzw. złoty wiek (ok. 1530 ok. 1680); powstały wybitne dzieła literatury, malarstwa i architektury: obrazy El Greca, B.E. Murilla, D. Velazqueza, F. de Zurbarana, J. de Ribery, powieści M. de Cervantesa, dramaty Lopego de Vegi, Tirso de Molina i P. Calderóna, zespół pałacowo-klasztorny w Escorialu (Juan de Toledo, J.-B. de Herrera), Plaza Mayor w Madrycie; wzrosła liczba uniwersytetów, choć poziomem nauk. wyróżniały się jedynie 3: w Salamance, Valladolid i Alcala de Henares.
Lata 1700 1833. Absolutyzm Burbonów i interludium napoleońskie. Pod koniec XVIII w., wobec upośledzenia Karola II, sprawa sukcesji hiszp., do której pretendowali Burbonowie fr. i Habsburgowie austr., stała się problemem eur., a obie rywalizujące strony porozumiewały się co do rozbioru hiszp. monarchii; 1700, zgodnie z testamentem Karola II, tron H. ze wszystkimi jej posiadłościami przypadł Burbonom w osobie Filipa V, wnuka Ludwika XIV; powstanie potężnego bloku fr.-hiszp. spowodowało uformowanie się przeciw niemu sojuszu austr. Habsburgów (tj. cesarza), Anglii, Holandii, Sabaudii oraz Portugalii i doprowadziło do wojny o sukcesję hiszpańską 1701 14 między obu koalicjami; w samej H. po stronie cesarza opowiedziały się: Katalonia, Aragonia i Walencja; w kończących wojnę traktatach (1713 Utrecht, 1714 Rastatt) przeciwnicy uznali Filipa V za króla H., ale utraciła ona na ich rzecz posiadłości wł. i Niderlandy Pd. (tj. ostatnie posiadłości eur. poza H.) oraz Majorkę i Gibraltar.
Pod panowaniem Burbonów nastąpiła zmiana hiszp. polityki wewn. i zewn.; za Filipa V rozpoczęto reformy, wzorowane na modelu fr., które miały na celu unifikację państwa (już podczas wojny zniesiono odrębności ustrojowe i przywileje krajów wrogich Burbonom), usprawnienie administracji, zwiększenie dochodów i wzmocnienie obronności. W polityce zagr. realizowano linię sojuszu z Francją (familijne pakty), dzięki któremu uzyskano dla młodszej linii dynastii dziedzictwa we Włoszech (Neapol i Sycylia oraz Parma i Piacenza); po okresie neutralnej polityki Ferdynanda VI odnowienie 1761 fr. sojuszu przez Karola III wciągnęło H. w wojny przeciw W. Brytanii (1762 63 udział w wojnie 7-letniej, 1779 83 w wojnie o niepodległość USA), toczone ze zmiennym powodzeniem. Reformatorska polityka wewn. Burbonów w XVIII w. osiągnęła kulminację pod panowaniem Karola III (1759 88), które było okresem szczytowego rozwoju oświeconego absolutyzmu w H.; 1767 usunięto z państwa jezuitów; działania króla i jego ministrów objęły modernizację administracji, reformy finansów, wspieranie rodzimej produkcji, liberalizację handlu z koloniami (1778).
W 1788 panowanie objął Karol IV, który 1792 powierzył rządy M. Godoyowi; początkowo wprowadzili oni H. do koalicji eur. monarchii przeciw rewolucyjnej Francji, lecz po porażce w wojnie z nią 1793 95 (H. straciła wsch. część Santo Domingo), powrócili do dawnego hiszp.-fr. sojuszu, czego skutkiem stało się rosnące uzależnienie H. od Francji i wojna z W. Brytanią; wojna spowodowała stratę Trynidadu (1797) i klęskę k. Trafalgaru (1805); dominacja Brytyjczyków na O. Atlantyckim, a tym samym odcięcie przez nich H. od jej amer. kolonii, wywołała duże trudności gosp. w kraju oraz przyczyniła się do wzrostu tendencji separatystycznych w koloniach. W końcu 1807, w związku z inwazją na Portugalię, wojska fr. wkroczyły do H. i zaczęły obsadzać garnizonami jej miasta; w III 1808, na fali nastrojów antyfr. (rozruchy w Aranjuez), Karol IV został zmuszony do abdykacji na rzecz syna, Ferdynanda VII, ale już w V 1808 obaj ustąpili pod presją Napoleona I (spotkanie w Bajonnie), który na tron H. wyznaczył swego brata, Józefa Bonapartego; 2 V 1808 powstanie lud. w Madrycie przeciw Francuzom zapoczątkowało walkę o niezależność kraju; powstawały lokalne antyfr. junty (rady) i Najwyższa Junta Centr., pełniąca funkcję rządu nar.; mimo zwycięstwa Hiszpanów pod Bailen i heroicznej obrony Gerony i Saragossy (1808 09), wojska napoleońskie opanowały dużą część obszaru H.; zniesiono inkwizycję i zamknięto większość klasztorów, rozpoczęto reformy oświaty i administracji na wzór fr.; rządy Józefa Bonapartego zyskały uznanie niewielkiej części społeczeństwa hiszp. (afrancesados) i opierały się na fr. armii. Przeciw niej wystąpiły oddziały partyzanckie (guerilla), w większości chłopskie, licznie powstające w całym kraju; antyfr. zryw w obronie ojczystej ziemi, króla i religii katol. stał się ważnym etapem kształtowania się hiszp. tożsamości nar., która nie ograniczała się tylko do elit. W 1809 Najwyższa Junta Centr. zwołała Kortezy, które obradując od 1810 w oblężonym przez Francuzów Kadyksie uchwaliły zasadę suwerenności narodu, a 19 III 1812 konstytucję, wg której H. miała być monarchią parlamentarną, z zagwarantowaną równością obywateli i powszechnym prawem wyborczym (dla dorosłych mężczyzn). Konstytucja z 1812 stała się w następnych dekadach punktem odniesienia dla przeciwników władzy absolutnej w H. (czyli tzw. wolnościowców, liberales). Ofensywa 1812 13 bryt. wojsk (ks. A.W. Wellington) i działania hiszp. partyzantki doprowadziły do wyparcia Francuzów z H.
Po powrocie 1814 na tron Ferdynand VII unieważnił konstytucję i in. reformy tak Kortezów, jak i fr., przywrócił absolutyzm i wszczął prześladowania liberałów, co wywołało serię spisków przeciw monarchii. Rewolucja liberalna 1820 23, zapoczątkowana buntem oddziałów armii w Kadyksie pod wodzą R. Riego, zmusiła początkowo króla do uznania konstytucji z 1812 i powołania liberalnego rządu, ale po wojsk. interwencji Francji (tzw. wyprawa 100 tys. synów św. Ludwika), działającej w imieniu Św. Przymierza, nastąpił powrót do absolutyzmu. Sytuacja w H. ułatwiła jej koloniom w Ameryce Pd. i Ameryce Środk. wywalczenie 1808 24 niepodległości; w posiadaniu H. pozostały jedynie: Kuba, Puerto Rico i Filipiny.
Lata 1833 1930. Monarchia liberalna i jej kryzysy. Decyzja Ferdynanda VII o dziedziczeniu tronu po jego śmierci (1833) przez córkę, Izabelę II, wywołała sprzeciw brata króla, Don Carlosa, popieranego przez zwolenników absolutyzmu; 1833 bunt karlistów zapoczątkował pierwszą z wojen karlistowskich; po stronie królowej i jej matki-regentki, Marii Krystyny, opowiedzieli się liberałowie; ich rządy (m.in. J. Mendizabal) przyniosły decyzję o przejęciu przez państwo i sprzedaży dóbr kośc. (tzw. dezamortyzacja) oraz uchwalenie 1837 konstytucji, która ustanawiała równowagę między Koroną a Kortezami i cenzus wyborczy. Sytuację polit. po stronie liberałów destabilizował podział na umiarkowanych (moderados) i radykałów, czyli postępowych (progresistas) i ciągła rywalizacja między nimi, która trwała także po zwycięskim zakończeniu 1839 wojny z karlistami; liberałowie umiarkowani i postępowi różnili się m.in. co do dezamortyzacji (toteż kilkakrotnie ją wstrzymywano i wznawiano) i zasad ustroju państwa (1845 moderados wprowadzili konstytucję wydatnie podwyższającą majątkowy cenzus wyborczy). Podczas panowania Izabeli II wielokrotnie do zmian rządów dochodziło w wyniku przewrotów (pronunciamientos), a ogromną rolę w polityce odgrywali wojskowi, sięgający często po władzę de facto dyktatorską; z czasem na scenie polit. pojawili się też republikanie. 1841 43 regencję sprawował gen. B. Espartero, o poglądach radykalnych; 1844 54 rządzili moderados, wśród których gł. postacią był gen. R.M. Narvaez; po zmiennych rządach 1854 58 wyjątkową stabilizację kraju zapewnił 1858 63 gabinet gen. L. O'Donnella, twórcy Unii Liberalnej, rządzący wg reguł konstytucyjnych; zaangażował on H. w kilka konfliktów zamor., które miały podnieść jej międzynar. prestiż (bez powodzenia); 1864 68 zmieniło się kilka rządów o coraz bardziej represyjnym charakterze. W 1868 przewrót wojsk., kierowany przez gen. J. Prima, usunął z tronu Izabelę II; wyłonione 1869 w wyborach powszechnych Kortezy uchwaliły konstytucję liberalnej monarchii parlamentarnej, a 1870 powołały na tron Amadeusza I (syna króla wł., Wiktora Emanuela II); przeciwko monarchii występowali republikanie; 1873 król, nie mogąc zapanować nad chaosem polit., abdykował. Proklamowana wówczas Republika, konsekwentnie zwalczana przez konserwatystów, stała się areną starć między zwolennikami centralizacji państwa i federalistami; podjęta przez prez. F. Pi y Margalla próba zaprowadzenia odgórnej federalizacji H. załamała się wobec wybuchu oddolnej rewolucji kantonalnej. Po jej stłumieniu kolejne rządy republiki miały bardziej konserwatywny, a 1874 autorytarny charakter; XII 1874 monarchistyczny przewrót wojsk. umożliwił przywrócenie panowania Burbonów w osobie Alfonsa XII.
Nowy rząd, kierowany przez A. Canovasa del Castillo, doprowadził w następnych latach do uspokojenia sytuacji polit. oraz określenia zasad ustroju państwa; 1875 76 stłumiono trwające od 1872 powstanie karlistów (ostatnie), a 1876 78 powstanie na Kubie. Podstawy ustrojowe H. epoki Restauracji monarchii burbońskiej określiła uchwalona 1876 konstytucja, która w zasadniczym kształcie obowiązywała do 1923; zapewniała ona monarsze silną pozycję wobec Kortezów i rządu (ale czyniła ministrów odpowiedzialnymi przed Kortezami), przywracała centralizację państwa i wyborczy cenzus majątkowy, deklarowała tolerancję rel. przy zachowaniu katolicyzmu jako religii oficjalnej. Ustrój Restauracji zyskał akceptację stosunkowo szerokiego spectrum polit.: osób o poglądach konserwatywnych, a także różnych grup liberałów i części dawnych republikanów; na tym tle stabilizację zapewniło mu wypracowanie systemu sprawowania rządów przez Partię Konserwatywną (Canovasa del Castillo) i Partię Liberalną (P.M. Sagasty), które zmieniały się u władzy; w wyniku konsensu obu ugrupowań oraz współdziałania Alfonsa XII, a następnie (1885 1902) regentki, Marii Krystyny, zmiany rządów dokonywały się płynnie i w sposób pokojowy; wybory do Kortezów zawsze przynosiły większość partii rządzącej, co było efektem kontrolowania ich przebiegu przez administrację na szczeblu lokalnym przez korupcję i naciski (tzw. kacykizm). W 1885 90 liberałowie wprowadzili swobodę zrzeszania się, powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn (1890) i znieśli niewolnictwo w koloniach; nastąpiła legalizacja Hiszp. Socjalist. Partii Robotniczej (PSOE, zał. 1879) i socjalist. związku zawodowego, popularnego zwł. w Asturii, Baskonii i Madrycie; w Andaluzji i Katalonii szersze poparcie zdobywał ruch anarchistyczny. W ostatnich latach XIX w. i pierwszej dekadzie XX w. system polit. zaczął ulegać erozji w wyniku krytyki kacykizmu, wzrostu wpływów ugrupowań antysystemowych (republikanie, socjaliści) i podziałów wewnątrz partii rządzących. W polityce zagr. rządy Restauracji przyjęły postawę pasywną, zw. polityką wycofania się (recogimiento); w wyniku klęski w wojnie z USA (wojna hiszpańsko-amerykańska 1898) H. utraciła Kubę, Puerto Rico, Guam i Filipiny; 1899 sprzedała Niemcom Mariany i Karoliny.
Klęska 1898 wywołała głęboki wstrząs społ. i powszechne żądania reformy systemu polit. i gosp.; dróg odrodzenia poszukiwali intelektualiści hiszp. z tzw. pokolenia '98, m.in.: filozofowie J. Ortega y Gasset, M. de Unamuno i pisarze P. Baroja, R. Perez de Ayala. Program odnowy zainicjował rząd F. Silveli (od 1899), który ograniczył kacykizm i przeprowadził gruntowną reformę systemu finansowo-podatkowego. Próby naprawy państwa, podejmowane następnie przez rządy A. Maury i J. Canalejasa (m.in. uznanie prawa do strajku, początki ustawodawstwa socjalnego, projekt samorządu katalońskiego i reformy rolnej) okazały się niewystarczające. Strata ostatnich zamor. posiadłości spowodowała wzrost zainteresowania Afryką Pn.; celem Alfonsa XIII, który 1902 objął panowanie, stało się uzyskanie kontroli nad Marokiem; 1904 H. zawarła tajne porozumienie z Francją o jego podziale, a na międzynar. konferencji w Algeciras 1906 uzyskała szczególne przywileje w tym kraju; wysłanie 1909 wojsk hiszp. do Maroka wywołało tam powstanie plemion berberyjskich, a w samej H. strajk i tygodniowe rozruchy uliczne w Barcelonie (tzw. tragiczny tydzień). W 1912 H. uzyskała protektorat nad pn. Marokiem i podjęła działania zmierzające do podporządkowania sobie wrogich plemion.
Na pocz. XX w. H. była krajem o zacofanej strukturze społ. i gosp.; na wsi panowały półfeudalne stosunki, 53% ziemi należało do wąskiej grupy latyfundystów (0,6% ogółu właścicieli ziemskich); rozpoczęta w 1. poł. XIX w. industrializacja przebiegała powoli i podobnie jak procesy urbanizacyjne objęła tylko część państwa, tj. zwł. Katalonię (przemysł włók., także stoczniowy i in.), Baskonię i Asturię (górnictwo rud żelaza, hutnictwo, metalurgia) oraz Madryt; rozwój gosp. był hamowany przez brak rodzimego kapitału i wielu naturalnych surowców, złe gleby i niedostatek opadów. W XIX w. liczba ludności H. wzrosła z ok. 10,5 mln do 18,6 mln, a 1930 wynosiła 23,6 mln; duża była emigracja do krajów Ameryki Łac. (1882 1914 ok. 1 mln osób). Szybki rozwój peryferyjnych regionów państwa: prowincji baskijskich i Katalonii, kontrastujący z zacofaniem większości kraju, sprzyjał narastaniu w nich tendencji separatystycznych; w obu regionach w 2. poł. XIX w. zaistniały zjawiska odrodzenia nar. i kształtowały się nowocz. ruchy narodowe. Podczas I wojny świat., w której H. zachowała neutralność, zwiększenie popytu na jej produkty wywołało ożywienie gosp.; jego efektem stała się także wysoka inflacja, deficyt żywności i importowanych produktów przem. oraz wzrost dysproporcji w dochodach i poziomie życia różnych warstw społ., co powodowało napięcia i konflikty (1917 strajk generalny). Związany z koniunkturą wojenną wzrost liczebny klasy robotniczej przyczyniał się do ożywienia ruchu robotniczego, który radykalizował się pod wpływem wydarzeń rewolucyjnych w Europie i powojennej recesji (1918 23); narastała spirala lewicowego terroru i policyjnych represji. W 1918 21 społeczeństwo hiszp. zdziesiątkowała epidemia grypy, zw. hiszpanką (zmarło ok. 160 tys. osób). W 1920 H. została czł. Ligi Narodów.
Pogłębiający się kryzys wewn., niestabilność rządów i niepowodzenia w wojnie w Maroku (1921 kompromitująca klęska pod Annualem, ob. arab. Anwal) ułatwiły gen. M. Primo de Riverze zaprowadzenie 1923 dyktatury popieranej przez monarchę. Primo de Rivera stanął na czele wojsk. Dyrektoriatu (zastąpionego 1925 przez rząd), który zawiesił konstytucję z 1876, rozwiązał Kortezy i organy samorządowe oraz zakazał działalności partii polit.; powołana 1924 Unia Patriotyczna, wbrew oczekiwaniom władz, nie stała się organizacją masową, lecz raczej partią starego typu. Rozszerzono interwencjonizm państw., ograniczono import i napływ obcego kapitału; stymulowano rozwój przemysłu ciężkiego i górnictwa; łagodzeniu napięć społ. miał służyć szeroki program robót publ., organizowanie stosunków pracy na zasadach korporacyjnych i wprowadzenie podstawowego ustawodawstwa socjalnego (we współpracy z socjalistami). Primo de Rivera, przeświadczony o konieczności wycofania się H. z Maroka i wykorzystania Ceuty dla odzyskania Gibraltaru, podejmował próby pokojowego rozwiązania konfliktu marok.; ich niepowodzenie i niespodziewana pomoc Francji (od 1925) przesądziły o kontynuowaniu walk aż do stłumienia powstania 1927. Wzmocnieniu prestiżu państwa w świecie miała służyć silna pozycja H. w Lidze Narodów (stąd zabiegi o uzyskanie stałego miejsca w jej Radzie) i w Ameryce Łacińskiej. Wybuch świat. kryzysu gosp. 1929 spowodował pogorszenie się sytuacji gosp. w H., co wywołało wzrost nastrojów opozycyjnych wobec dyktatury. Utrata poparcia armii i monarchy skłoniła Primo de Riverę do złożenia 1930 dymisji.
Lata 1931 75. Republika i dyktatura. Po wyborach municypalnych w IV 1931, które przyniosły sukces republikanom, Alfons XIII opuścił kraj; 14 IV proklamowano republikę (Republika Hiszpańska), na czele rządu tymczasowego stanął N. Alcala Zamora; VI 1931 w wyborach do Konstytuanty zwyciężyła centrolewica (PSOE i ugrupowania republ.-demokr.); XI 1931 funkcję premiera przejął M. Azana, znany z antyklerykalizmu przywódca Akcji Republikańskiej. Uchwalona XII 1931 konstytucja wprowadzała parlamentarno-gabinetowy system sprawowania rządów, szeroki zakres praw i wolności obywatelskich oraz rozdział Kościoła od państwa; zapowiadała likwidację szkolnictwa kośc., możliwość rozwiązywania zakonów i nacjonalizację ich majątków (co wkrótce spotkało jezuitów); rząd wprowadził też rozwody i przystąpił do organizowania szkolnictwa świeckiego; 1932 uchwalono autonomię Katalonii i ograniczoną reformę rolną. Korpus oficerski poddano dużej redukcji, co stało się przyczyną podjęcia próby przewrotu 1932 przez gen. J. Sanjurjo. Połowiczność reform i opieszałość w ich realizacji (zwł. reformy rolnej), w połączeniu z antyklerykalną polityką rządu spowodowały spadek poparcia dla centrolewicy i konsolidację prawicy. W wyniku wyborów 1933 władzę przejęła centroprawica: Partia Radykalna (A. Lerroux) przy poparciu bloku CEDA (J.M. Gila Roblesa); ich rządy 1933 35 (tzw. el bienio negro'czarne dwulecie') zahamowały bądź zniosły najważniejsze reformy Azani, co prowadziło do radykalizacji partii lewicy i nasilania się ruchów separatystycznych; 1934 ugrupowania lewicowe zainicjowały rewolucyjny przewrót, który szybko stłumiony w większości regionów w Asturii przekształcił się w dwutygodniowe powstanie (krwawo stłumione przez wojsko); represje przyspieszyły konsolidację lewicy. Pogłębiała się ideol. i polit. polaryzacja społeczeństwa. W wyborach II 1936 zwyciężyła lewicowa koalicja Frontu Ludowego; nowy rząd (premierem Azana, potem S. Casares Quiroga) realizował umiarkowany program reform, nie był jednak w stanie zapanować nad chaosem wewn. i falą przemocy, narastającą w następstwie radykalizacji zarówno lewicy, jak i prawicy. Sekretne kontakty na temat obalenia lewicowego rządu w wyniku zamachu stanu nawiązali wpływowi generałowie i przywódcy ugrupowań prawicowych. Zabicie jednego z przywódców prawicy, J. Calvo Sotelo (13 VII 1936) przyspieszyło podjęcie działań przez wojsk. spiskowców.
17 VII 1936 bunt ogłosiły wojska stacjonujące w Maroku, 18 VII do rebelii dołączyła większość garnizonów w H.; rebelianci nie zdołali opanować całej H., czy większości jej gł. ośrodków, ani doprowadzić do upadku rządu i wojsk. zamach stanu przekształcił się w długotrwałą wojnę domową 1936 39 (wojna domowa w Hiszpanii 1936--39). Po stronie Republiki w wielu rejonach i miastach władzę początkowo przejęły powstające samorzutnie lewicowe rady i milicje robotnicze, które podejmowały działania o charakterze rewolucyjnym; dopiero jesienią rząd zdołał skonsolidować swą władzę nad tą częścią H. (premierem od IX 1936 F. Largo Caballero, a od V 1937 J. Negrin); wojsk. pomocy Republice udzielił ZSRR i międzynar. ruch komunist. (Brygady Międzynarodowe), a coraz większą rolę w jej strukturach odgrywała KP Hiszpanii; oprócz zasług dla organizacji wysiłku wojennego, jej stalinowskie metody działania przyczyniały się do rozsadzania zróżnicowanego politycznie obozu Republiki od wewnątrz. Po stronie rebelii (wg własnej nazwy nacjonalistycznej), która uzyskała wsparcie Niemiec, Włoch i Portugalii, pełnię władzy skupił gen. F. Franco; jej ideologia odwoływała się do nar. i katol. tradycji H. (rebelia jako krucjata w obronie ojczyzny i wiary), jednolitej i scentralizowanej (odrzucano autonomię Baskonii i Katalonii), a także do wł. i niem. wzorów faszyst. Walki, toczone z dużym okrucieństwem po obu stronach, zakończyły się 1 IV 1939 zwycięstwem nacjonalistów.
Istotą systemu frankizmu były osobiste dyktatorskie rządy gen. Franco (wodza hiszp. caudillo), dla których oparcie stanowiła armia, Falanga Hiszpańska i Kościół katol.; dyktator zręcznie utrzymywał równowagę między gł. siłami wspierającymi jego rząd, dbając o zachowanie roli arbitra. Zniesiono swobody obywatelskie, zakazane zostały partie polit. (poza Falangą) i związki zawodowe, w miejsce których powołano syndykaty grupujące pracodawców i pracowników wg działów gospodarki. Przeciwników dyktatury poddano kontroli i represjom (więzienie, egzekucje, ciężka praca przymusowa). H. przystąpiła do paktu antykominternowskiego (27 III 1939) i zawarła traktat o przyjaźni z Niemcami; 8 V 1939 wystąpiła z Ligi Narodów. Podczas II wojny świat., mimo bliskich związków z Niemcami i Włochami oraz nacisków A. Hitlera (w związku z planami ataku na Gibraltar), nie przystąpiła do wojny, ale zachowywała życzliwą neutralność wobec państw Osi (współpraca gosp. i dyplomatyczna, udział Błękitnej Dywizji w walkach na froncie wsch.). Przyjazne gesty wobec zach. aliantów w końcowym okresie wojny (m.in. zgoda na korzystanie z hiszp. lotnisk i portu w Barcelonie) czy nawet udział w ratowaniu Żydów, nie uchroniły jej przed powojenną izolacją polit. i gosp.; H. nie uzyskała członkostwa w ONZ i związanych z nią organizacjach międzynar., a XII 1946 ONZ zalecił zerwanie stosunków dyplomatycznych z H. Grupy komunistów i anarchistów próbowały wzniecić wojnę partyzancką w górskich rejonach kraju (po 1949 działania te wygasły). Według zamierzeń Franco pozytywny oddźwięk za granicą miało wywołać ograniczenie wpływów Falangi na rzecz działaczy katol., reaktywowanie Kortezów i wprowadzenie 1945 Karty Praw Hiszpanów, a o poparciu dla systemu miały świadczyć wyniki referendum 1947, w którym większość społeczeństwa opowiedziała się za przywróceniem monarchii z caudillo jako dożywotnim szefem państwa.
Przełamanie izolacji państwa stało się możliwe w okresie zimnej wojny, kiedy walorem H. okazało się nie tylko jej strategiczne położenie, ale także konsekwentny antykomunizm rządu frankistowskiego; 1953 zawarto konkordat z Watykanem i układ wojsk. z USA, który umożliwił im utworzenie baz na terytorium H. (Torrejón, Saragossa, Sewilla i Rota k. Kadyksu), a rządowi hiszp. zapewnił pomoc wojsk. i ekonomiczną. W 1955 H. została przyjęta do ONZ. W poł. lat 50. i na pocz. lat 60. doszło do protestów studenckich i strajków robotniczych; zaczęły powstawać półjawne Komisje Robotnicze, w których z czasem silne wpływy uzyskała KP Hiszpanii; w przeciwieństwie do lewicowej opozycji (poddawanej brutalnym represjom), przeciwnicy rządu wywodzący się z kręgów monarchistycznych czy katol. byli traktowani ze znacznie większą tolerancją; po Soborze Watykańskim II nasilił się krytycyzm Kościoła wobec frankizmu; na pocz. lat 60. nastąpiła aktywizacja ruchów nar. w Katalonii i Baskonii (ETA).
Zmiana polityki zach. państw wobec H. umożliwiła odejście od polityki autarkii gosp.; w 2. poł. lat 50. Franco zezwolił na liberalizację i modernizację gospodarki, dokonywaną pod kierunkiem katol. technokratów z Opus Dei; rozpoczął się okres szybkiego wzrostu ekon. (ok. 10% rocznie); nastąpił wzrost inwestycji zagr., rozwój przemysłu chem., metalurgicznego i maszyn., handlu zagr. i turystyki; H. przystąpiła do międzynar. organizacji finansowych i zabiegała o członkostwo w EWG (1970 podpisała układ preferencyjny). Od pocz. lat 60. postępowała także ograniczona liberalizacja polit. (tzw. apertura'otwarcie'): ograniczono represje i cenzurę, tolerowano strajki ekon.; Franco nie zdecydował się jednak na głębsze zmiany systemowe; przyjęta 1966 tzw. ustawa organiczna nie naruszała struktury państwa autorytarnego, wprowadzając jedynie niewielkie korekty w zasadach funkcjonowania istniejących instytucji państwa. W 1969 Franco ogłosił swoim następcą wnuka Alfonsa XIII, Juana Carlosa de Borbón (Jan Karol I); 1973 ustąpił z funkcji premiera i powierzył ją najbliższemu współpracownikowi, admirałowi L. Carrero Blanco, a gdy ten został zamordowany 20 XII 1973 przez ETA, C. Ariasowi Navarro. Na międzynar. arenie H. zabiegała o poparcie państw Ameryki Łac. i krajów arabskich (nie uznała państwa Izrael); 1956 przyznała niepodległość swej części Maroka (zachowując Ceutę i Melillę); 1968 niezależność uzyskały hiszp. posiadłości w Afryce Równikowej (jako Gwinea Równikowa); 1969 Hiszpanie oddali Maroku sporne terytorium Sidi Ifni, a 1976 ustąpili z Sahary Hiszpańskiej; podjęta w latach 60. kampania na rzecz odzyskania Gibraltaru nie przyniosła rezultatów i 1969 została wstrzymana; na przeł. lat 60. i 70. nastąpiła częściowa normalizacja stosunków z państwami bloku komunist. (m.in. z Polską).
Demokracja. W XI 1975, po śmierci Franco, tron objął Jan Karol I; powolna liberalizacja systemu prowadzona przez rząd Ariasa Navarro rozczarowała zwolenników demokracji; 1976 król powierzył funkcję premiera A. Suarezowi Gonzalezowi, który okazał się mistrzem negocjacji zarówno z opozycją demokr., jak i spadkobiercami frankizmu, zręcznie realizując koncepcję kontrolowanego, ewolucyjnego przejścia do demokracji (tzw. ruptura pactada'przełom wynegocjowany'); przyjęta w referendum (XII 1976) ustawa o reformie polit. umożliwiła legalizację partii (w tym także KP Hiszpanii wiosną 1977) i przeprowadzenie 15 VI 1977 demokr. wyborów; przyniosły one zwycięstwo kierowanej przez Suareza centroprawicowej koalicji, Unii Centrum Demokratycznego (UCD) i znaczny sukces socjalistom (PSOE); tymczasową autonomię uzyskały Katalonia i Baskonia; w XI 1977 nowy rząd Suareza uzgodnił z lewicową opozycją i związkami zawodowymi gł. zasady polityki gosp.-społ. (tzw. pakty z Moncloa), co umożliwiło zamrożenie płac, redukcję wydatków i reformę podatkową w celu przezwyciężenia kryzysu gospodarczego. W 1978 Kortezy uchwaliły konstytucję określającą zasady funkcjonowania monarchii parlamentarnej, gwarantującą demokrację polit. oraz prawa i wolności obywatelskie. Umożliwiła ona tworzenie regionalnych autonomicznych wspólnot i 1979 83 ukonstytuowało się 17 takich wspólnot; w większości z nich, oprócz partii ogólnohiszp. powstały także ugrupowania regionalne; w Baskonii i Katalonii objęły rządy ich partie nar., a zdecydowana większość społeczeństw obu regionów zaakceptowała ich autonomiczny status w ramach demokratycznej H. W wyniku pogłębiania się kryzysu ekon., walk frakcyjnych w łonie UCD i spadku poparcia dla tego ugrupowania, 1981 Suarez ustąpił z funkcji szefa rządu; nowym premierem został L. Calvo Sotelo; w czasie głosowania nad jego kandydaturą, 23 II 1981, parlament został zaatakowany przez oddział płk. A. Tejero; próbę zamachu stanu udaremniła zdecydowana postawa króla, który jako zwierzchnik sił zbrojnych uśmierzył wrzenie w armii. W 1982 H. przystąpiła do NATO.
W 1982 w wyborach zwyciężyła PSOE, a gł. siłą prawicy stał się Sojusz Lud. (od 1989 Partia Ludowa); pokojowe przejęcie władzy (cambio pacifico) przez partię antyfrankistowską zakończyło proces przejścia do demokracji. Socjaliści powtórzyli sukces wyborczy 1986, 1989 i 1993; funkcję premiera 1982 96 pełnił F. Gonzalez Marquez; wprowadzono reformę podatkową i szkolnictwa, dokonano restrukturyzacji gospodarki, co jednak spowodowało gwałtowny wzrost bezrobocia (do ponad 20%). W 1986 H. została przyjęta do Wspólnot Eur.; przynależność do nich ułatwiła modernizację rolnictwa i zmniejszenie dystansu do najbardziej rozwiniętych krajów eur.; 1992 H. ratyfikowała traktat z Maastricht i od 1993 jest czł. UE. Bardzo wysokie bezrobocie oraz liczne afery korupcyjne przyczyniły się do spadku popularności PSOE i 1993 utraciła ona bezwzględną większość w parlamencie; 1994 ujawniono nielegalne działania służb specjalnych wobec ETA (GAL). W wyborach 1996 (i 2000) zwyciężyła Partia Lud.; na czele rządu stanął J.M. Aznar, którego liberalny program ekon. m.in. redukcja deficytu budżetowego, obniżenie podatków, reprywatyzacja spowodował widoczne ożywienie gosp. i spadek bezrobocia; nie zdołał on, podobnie jak i poprzednie rządy, rozwiązać problemu terrorystycznej działalności ETA, walczącej o niepodległość Baskonii. H. w ramach UE należy do państw tworzących unię walutową (2002 wprowadziła euro).