Śląsk w XIII i początkach XIV wieku

W końcu XIII wieku Śląsk był najbardziej rozdrobniony spośród wszystkich ziem polskich. Ogółem w tym okresie było 16 księstw z czego 10 przypadało na Śląsk. Były to księstwa: cieszyńskie, raciborskie, bytomskie, opolskie, wrocławskie, legnickie, jaworskie, ścinawskie, głogowskie i żagańskie.

Śląsk znalazł się w orbicie zainteresowań czeskich jeszcze zanim po koronę czeską sięgnął Wacław II. Jednak to właśnie za czasów jego panowania Czechy stawały się potęgą środkowoeuropejską i temu należy przypisać fakt większego zainteresowania Czechów Śląskiem.
Pierwszym księstwem, które złożyło hołd lenny Wacławowi II było Księstwo bytomskie, zarządzane przez Kazimierza. Odbyło się to 9 stycznia 1289 roku. Prawdopodobną przyczyną tego wydarzenia były obawy przed znacznym wzrostem potęgi Henryka IV wrocławskiego, którego zamierzeniem było zjednoczenie ziem śląskich. Zagrożenie to zniknęło wraz ze śmiercią Henryka IV. Na mocy jego testamentu Księstwo krakowskie przeszło w ręce Przemysła II który zrzekł się go na rzecz Wacława II czeskiego w pierwszych dniach stycznia 1291r., Księstwo wrocławskie miało przypaść Henrykowi głogowskiemu, natomiast ziemia kłodzka została zwrócona królowi czeskiemu. Powierzono mu tez opiekę nad wykonaniem testamentu – zwłaszcza w księstwie wrocławskim. Mimo to już po miesiącu od śmierci Henryka IV zaczął on starania o nadanie sukcesji wrocławskiej. Pretekstem stało się obalenie przez mieszczan wrocławskich Henryka głogowskiego i osadzenie na tronie książęcym Henryka V zwanego Grubym. Szukając podstaw prawnych do władania ziemiami polskimi Wacław II powoływał się na trzy dokumenty wydane przez króla rzymskiego Rudolfa Habsburga w roku 1290. Pierwszy dotyczył stosunku lennego pomiędzy Henrykiem IV a Rudolfem Habsburgiem, który przekazał Księstwo wrocławskie, jako swoje lenno Wacławowi II .Jednak fakt ten nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach, dlatego traktowany jest przez historyków z przymrużeniem oka. Drugi mówił o rzekomym układzie o przeżycie pomiędzy Wacławem II a Henrykiem IV. Natomiast trzeci jest jakby rozszerzeniem dokumentu pierwszego. Sytuacja księstw śląskich zmieniła się więc diametralnie.
Tymczasem najważniejszym celem Wacława stało się opanowanie Księstwa Krakowskiego. Droga do niego wiodła bezpośrednio przez Księstwa śląskie. W dniu 17 stycznia 1291 r. w Ołomuńcu – kiedy do wymarszu szykowały się już wojska czeskie - Mieszko cieszyński i Bolesław opolski zawarli porozumienie z Wacławem. Akt ten do dziś dzieli historyków. Jedni utrzymują, że była to umowa lenna, drudzy zaś, że układ polityczno – wojskowy. Większość jednak przychyla się do tezy J. Dąbrowskiego, który twierdzi, ze akt ten był swego rodzaju traktatem przymierza. Dodatkowo przemawia za tym zapis w kronice zbrasławskiej, która dopiero pod rokiem 1292 przekazuje informację o hołdzie lennym w Opolu, złożonym przez książąt: opolskiego, raciborskiego, bytomskiego i cieszyńskiego. Miało to związek z wyprawą Wacława II przeciwko Łokietkowi. Tu także pojawiają się nieścisłości, ponieważ nie wiadomo, czy był to hołd złożony królowi czeskiemu, czy też księciu krakowskiemu.

W 1295 roku Wacław II próbował wzmocnić swoje stanowisko na Śląsku poprzez narzucenie swojego zwierzchnictwa książętom: wrocławskiemu i świdnickiemu. Wskazuje na to list papieża Bonifacego VIII, który bierze w opiekę Stolicy Apostolskiej Henryka V Grubego oraz Bolka świdnickiego, na ich własną prośbę, skierowaną do kurii w Rzymie.

Pozostałe księstwa zdołały utrzymać swoją niezależność mając opiekuna w osobie księcia Bolka świdnickiego i jaworskiego. Książe ten – po śmierci Henryka Grubego – stał się tez opiekunem księstwa wrocławskiego i jego małoletnich sukcesorów: Bolesława, Henryka i Władysława. Po jego śmierci – 9 listopada 1301 roku – pojawił się problem opieki nad henrykowicami. Z wielu kandydatów na ich opiekuna wybrano w końcu biskupa wrocławskiego Henryka z Wierzbna, aby ostatecznie – dnia 8 stycznia 1303 – opiekuństwo złożyć w ręce króla czeskiego i polskiego Wacława II. Sprawował on tam władzę przez ustanowionego przez siebie starostę, do czasu aż najstarszy książe uzyska pełnoletniość. W ten sposób zakończyły się zdobycze czeskie na Śląsku za panowania Przemyslidów.

Proces przejmowanie księstw śląskich przez władców czeskich uległ wznowieniu, kiedy po koronę św. Wacława sięgnął Jan Luksemburski. Swoje roszczenia do ziem polskich opierał on na twierdzeniu, ze jest spadkobiercą ziem należących kiedyś do Wacława II, a więc także korony polskiej. W 1311 roku – kiedy na Morawach wybuchły zamieszki przeciwko nowemu królowi Czech – Bolesław wrocławski – szwagier Jana Luksemburskiego poprzez żonę Małgorzatę - spotkał się z nim i za sumę 8 tys. grzywien przekazał mu Opawę.

Tymczasem w Polsce na pierwszy plan wysuwał się książe Władysław Łokietek. W 1311 roku zdobył on poparcie panów wielkopolskich w staraniach o sukcesje po Henryku Głogowskim, a w 1314 roku opanował ja całą.

Poparcie zdobyte w 1311 umocniło jego pozycję w Polsce i pozwoliło na zainteresowanie się księstwami śląskimi. Pierwszy krokiem w stronę ich pozyskania było małżeństwo zawarte pomiędzy Kunegundą Łokietkówną i księciem świdnickim Bernardem. Krok ten musiał pociągnąć za sobą poparcie innych książąt śląskich, gdyż już w 1315 roku w dokumentach obok Łokietka pojawiają się nazwiska książąt: oświęcimskiego, bytomskiego i raciborskiego. Księstwa te wybrano nieprzypadkowo, ponieważ stały one na drodze z Pragi do Krakowa i mogły utrudnić ewentualną agresję czeską. Tymczasem po stronie czeskiej w dalszym ciągu opowiadał się książe wrocławski Bolesław, który wspomagał króla czeskiego wojskami.

Wzmocnienie pozycji Łokietka na Śląsku wywołało popłoch wśród słabych książąt.
W obawie przed rosnącą potęgą władcy 20 kwietnia 1324 roku Henryk VI wrocławski poddał swoje księstwo królowi rzymskiemu Ludwikowi za cenę uzyskanie dziedziczności tego lenna w linii żeńskiej.

Lata 1327 – 1331 okazały się decydującymi w historii Śląska i ostatecznie związały te dzielnicę z monarchia czeską. Na przełomie stycznia i lutego 1327 roku wojska czeskie stanęły u wrót Bramy Morawskiej. Spowodowało to natychmiastowa reakcję książąt opolskich – Bolesława niemodlińskiego, Leszka raciborskiego, Kazimierza cieszyńskiego i Władysława kozielsko – bytomskiego; którzy 18 lutego 1327 roku złożyli hołd Janowi Luksemburskiemu. Nie powstrzymało to pochodu wojsk czeskich na Kraków. 24 lutego tego samego roku w Bytomiu równiez Jan oświęcimski uznał się lennikiem króla Czech.

W drodze powrotnej z nieudanej wyprawy krakowskiej w dniach 5 i 6 kwietnia we Wrocławiu Luksemburski odebrał kolejne hołdy lenne od Bolesława opolskiego i Henryka VI wrocławskiego. Ten ostatni był wynikiem długotrwałych rozmów dyplomatycznych, w wyniku których Henryk VI otrzymał Ziemię Kłodzką oraz 1000 grzywien srebra rocznie z królewskiego skarbu i uznał się dożywotnim wasalem króla Czech; zaś po jego śmierci księstwo wrocławskie miało przejść pod bezpośrednie władanie Jana.

Po powrocie z wyprawy krzyżowej w 1329 roku Jan Luksemburski zatrzymał się we Wrocławiu, gdzie odebrał kolejne hołdy lenne. 29 kwietnia w opiekę oddał mu się Jan ścinawski a 9 maja Bolesław brzesko – legnicki, Konrad oleśnicki, oraz Henryk głogowsko – żegański. Wydaje się jednak, że pomimo to, książęta śląscy mieli sporo swobody w podejmowaniu decyzji. Świadczy o tym fakt, że wielu z nich udało się utrzymać suwerenność jeszcze przez kilka lat.

Po śmierci Przemka głogowskiego – 11 stycznia 1331 roku – spadek po bracie objęli Henryk żagański i Jan ścinawski. Obaj byli już lennikami króla czeskiego. Tymczasem kasztelania głogowska i tarnowska miały stanowić zabezpieczenie materialne dla wdowy po Przemku – Konstancji, czego dopilnować miał Bolko świdnicki. Tymczasem Jan Luksemburski zażądał poddania sobie Głogowa i wraz ze swoimi wojskami wkroczył do miasta po czym – za 2 tyś grzywien – odkupił od Jana ścinawskiego jego prawa do miasta. Nadał tym samym pozory prawnego przejęcia swojej grabieży i wcielił księstwo głogowskie bezpośrednio do Królestwa Czeskiego.

Tymczasem niepowodzeniem zakończyły się zakusy czeskie do korony polskiej. W 1333 roku Jan Luksemburski przekazał pełnie władzy w Królestwie czeskim swojemu synowi – Karolowi. Tymczasem w Polsce tron objął Kazimierz Wielki – syn Łokietka.

Sytuacja międzynarodowa zmusiła Karola do podjęcia rozmów w sprawie uregulowania spraw polsko- czeskich, a więc także sprawy Śląska. Pierwsze rozmowy podjęto w sierpniu 1335 roku w Trenczynie na Słowacji. 24 sierpnia podpisano tam umowę z klauzurą koniecznej ratyfikacji przez Kazimierza Wielkiego do 10 października. Umowa ta stwierdzała, ze w zamian za zrzeczenie się praw do korony polskiej Kazimierz zrzeka się paw do ziem śląskich. Księstwo wrocławskie i głogowskie miało być włączone bezpośrednio do Korony Czeskiej natomiast Księstwa: brzesko – legnickie, żagańskie, oleśnickie, ścinawskie, opolskie, niemodlińskie, strzeleckie, kozielsko – bytomskie, raciborskie, oświęcimskie i cieszyńskie miały stać się lennem Czech. Faktycznie umowa Treńczyńska była potwierdzeniem tylko politycznego status quo. Mimo to król polski prawdopodobnie nie dopełnił aktu rezygnacji z ziem śląskich. Zrobił to dopiero w 1339 roku na zjeździe w Wyszehradzie.