Czas trwania epoki – koniec wieku XVII - wiek XVIII.
Nazwa epoki: wiek filozofów, wiek rozumu
Oświecenie to epoka racjonalizmu czyli ci którzy umieją posługiwać się rozumem i dzięki niemu mogą poznać cały świat, zbadać go.
Tło naukowe epoki. W końcu wieku XVII nastąpiła w Europie Zachodniej rewolucja naukowa, czego dowodem są następujące fakty:
- rozpoczęto badania ciśnienia atmosfery (Błażej Pascal)
- odkryto układ współrzędnych (Kartezjusz)
- odkryto, że planety krążą po orbitach eliptycznych a nie okrągłych
- odkryto powszechne prawo ciążenia (Izaak Newton)
- odkryto nazwano i posegregowano setki gatunków zwierząt i roślin rozpoczęto badania nad organizmem ludzkim (opisano mechanizm oddychania i spalania)
- dokonano pomiarów szerokości i długości geograficznej wielu państw
- na szeroką skalę zaczęto konstruować urządzenia naukowe: teleskopy, mikroskopy, soczewki.
- powstały 2 słynne towarzystwa naukowe: Akademia Francuska i Royal Society w Anglii, które prowadziły badania naukowe, organizowały wyprawy geograficzne, stworzyły pierwsze czasopisma naukowe.
Te i inne przykłady sprawiły, iż dzięki rozumowi i nauce człowiek jest w stanie do końca zrozumieć wszechświat, może nim rządzić. Z tym wiązał się wielki optymizm i wiara w człowieka, jego zdolność przemiany świata dzięki rozumowi.
Podłoże filozoficzne. Filozofami epoki są wybitni naukowcy(Kartezjusz, Pascal i inni), którzy poprzez własne badania uwierzyli w siłe rozumu. Oni też jako pierwsi uznali rozum za najważniejszą wartość. Ideę tę głoszą w 2 tekstach: Kartezjusz „Rozprawa o metodzie”, I.Kant „Co to jest oświecenie”. Kartezjusz jest twórcą naczelnego hasła epoki racjonalizmu, poglądu, iż źródłem wiedzy o świcie jest rozum ludzki. Kant natomiast stworzył definicję oświecenia jako epoki, w której ludzie wyszli z niepełnoletności, czyli nieumiejętności wykorzystywania rozumu. Poznanie naukowe: Oparte na doświadczeniach
Podstawowymi pojęciami filozofii oświecenia są:
1. racjonalizm - pogląd, uznający rozum za najlepsze źródło wiedzy o świecie; (Kartezjusz) „Myślę więc jestem”
2. empiryzm - źródłem poznania świata jest doświadczenie
3. sensualizm - pogląd źródłem wiedzy o świecie są wrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości
4. ateizm - pogląd, że Bóg nieistnieje
5. deizm - pogląd ,że rola Boga w świecie ogranicza się do stworzenia świata
6. utylitaryzm - przekonanie że każdy człowiek pełni ważną funkcję w społeczeństwie i powinien pracować dla ogółu.
7. russoizm - pogląd wywodzący się z filozofii Jana Jakuba Rousseau. Teza ,że postęp cywilizacji demoralizuje człowieka, pozbawia go takich uczuć jak miłość, litość, współczucie.
Powyższe poglądy składające się na wizję świata w oświeceniu propagowali następujący filozofowie tej epoki:
- I. Kant, - Kartezjusz - J. Locke tabula rasa
- D. Diderot - Wolter - J.J. Rousseau
Tabula rasa - biała kartka – przekonanie że człowiek w momencie narodzin jest białą kartką która zapełnia się doświadczeniami życiowymi.
Wolter - to jeden z czołowych filozofów epoki, twórcą wielu dzieł literackich m.in. „Kandyd”. Kandyd czyli optymizm powstał w 1759 roku i w pod tytule sugeruje się że autorem dzieła jest Niemiec, doktor ralf. Takie aktorstwo było mistyfikacją związaną z cenzurą, która niechciała Wolterowi wydrukować dzieła, a w genezie egzemplarz utworu został spalony czyli uznany za tekst niedozwolony dla ogółu.
Kandyd Woltera to utwór polemiczny wobec filozofii oświecenia. Jest on przede wszystkim krytyką filozofii G.W. Leibniza. Uważał on, że cały świat zbudowany jest z tzw. Monad, czyli struktur, które układają się w większe całości w sposób uporządkowany i celowy, zgodnie z wolą Boga. Dzieje Kandyda pokazują, że filozofia ta jest niezgodna z rzeczywistością. Kandyd podróżuje po całym świecie i dochodzi do wniosku, że rządzą nim zło, niezgoda, gwałty, oszustwa, nietolerancja. Na każdym kroku ma dowody że filozofia mistrza Panglossa to tylko ideały i pobożne życzenia. Filozofia Panglossa zostaje całkowicie za negowana jako fałszywa.
Z utworu można natomiast wynieść inne przesłania:
„Należy uprawiać własny ogródek” czyli wbrew światu realizować swoje dążenia nie przejmować się przeciwnościami losu. Taką filozofię przyjmuje sam Kandyd, który kupuje folwark i wraz z przyjaciółmi zaczyna uprawę ziemi, co przynosi duże efekty. Kandyd przekonuje się przy tym że jedyna receptą na zło świata jest uczciwa praca.
Powiastka filozoficzna, narracyjny utwór prozaiczny, ilustrujący i propagujący wybraną ideę światopoglądową lub moralną. Powstała w okresie oświecenia, np. Kandyd Woltera, Kubuś fatalista i jego pan D. Diderota. Posługiwała się satyrą obyczajową, atakując z pozycji racjonalistycznych ówczesne formy rządów i wyższe warstwy społeczeństwa
Kraina eldorado - była cudowna, a dzieci bawiły się zabawkami ze złota i diamentów. Kraj otoczony jest skałami i przepaściami, które były niedostępne dla Europejczyków. Mieszkańcy wierzą w jednego boga, nie prosząc go o nic i dziękując mu za wszystko co im dał.
Granice czasowe oświecenia w Polsce epoka ta przypada na wiek XVIII. Można wydzielić 3 fazy epoki:
- wczesną lata 40-ste – 1764
- stanisławowską 1764-1795
- schyłkową po 1795
Ważne daty z historii Polski
1733 - podwójna elekcja
1764 - S. A. Poniatowski królem
1772 - I rozbiór Polski
1788-92 - Konstytucja III maja
1793 - II rozbiór Polski
1795 - III rozbiór Polski - utrata niepodległości
Wiek oświecenia w Polsce to tragiczny okres historyczny, w którym wskutek wieloletnich rządów szlachty sarmackiej kraj zostaje doprowadzony do ruiny politycznej i ekonomicznej, staje się więc łupem dla krajów sąsiednich, którzy dzielą Polskę między siebie. Jedynymi dziedzinami życia w których Polacy odnoszą sukcesy w tej epoce są kultura i oświata.
Instytucje kulturowe i oświatowe w XVIII-wiecznej Polsce
- Collegium Nobilium 1740 szkoła założona przez Stanisława Konarskiego dla młodzieży szlacheckiej w której wprowadza się nowe metody nauczania, zlikwidowano kary cielesne, połączono zdobywanie wiedzy z wychowaniem moralnym.
- Bibliotek Publiczna Zauskich 1747 – pierwsza Biblioteka Publiczna w Polsce
- Teatr Publiczny 1765 teatr miał nauczać, powstał z inicjatywy Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego miał promować idee oświecenia, dla potrzeb teatru sztuki pissali F. Bohomolec F. Zabłockoi W. Bogusławski.
- Szkoła Rycerska 1765 szkoła wojskowa kształcąca przyszłych patriotów i żołnierzy. Hymnem szkoły był utwór Krasickiego pt. „Święto Miłości Kochanej Ojczyzny”
- czasopisma
* Monitor – 1765 pierwsze polskie czasopismo o charakterze ogólnym, poruszające aktualne tematy, walczące z sarmatyzmem ukazując nowe poglądy oświeceniowe
* Zabawy przyjemne i pożyteczne - czasopismo literackie zamieszczające utwory poetów doby oświecenia
* Gazeta narodowa obca - czasopismo historyczne posiadające różne kwestie polityczne państwa
- obiady czwartkowe – spotkania literackie w łazienkach organizowane przez króla S. A. Poniatowskiego
- Komisja Edukacji Narodowej pierwsze polskie ministerstwo oświaty w Polsce, oddało oświatę w ręce świeckie, stworzyło program podręczników (Towarzystwo do ksiąg Elementarnych) upowszechniło język polski w szkołach.
- Towarzystwo przyjaciół narodowych towarzystwo którego celem jest dbanie o zdobycie kultury polskiej
Funkcja literatury oświeceniowej w Polsce. Wobec tragicznej sytuacji Polski, literatura tej epoki będzie miały charakter społeczny i utylitarny. Twórcy nawoływać będą poprzez swoje teksty do niezbędnych reform i ratowania kraju przed utratą suwerenności.
Nurty literatury oświeceniowej
a) klasycyzm – nurt literatury oświecenia o następujących cechach:
- funkcja dydaktyczna literatury, która ma wychowywać społeczeństwo
- odwoływanie się do wzorów antycznych (zasada decorum - stosowność stylu wobec tematu, mimesis-odzwiercedlanie rzeczywistości, podział na 3 style: niski, średni i wysoki.
- główną zasadą twórczą jest harmonia umiar i porządek
- język polski bez makaronizmów
- typowe gatunki - oda, tragedia, tren, kom.
- I. Krasicki, J. U. Niemcewicz
b) sentymentalizm – nurt literatury oświecenia, który cechuje się:
- odwołaniem do filozofii J. J. Rousseau, nawiązaniem do empiryzmu i sensualizm
- funkcja literatury to kształtowanie uczuć między ludźmi
- najważniejsza wartość to czułe serce, czyli umiejętność odczuwania.
- język prosty zbliżony do potocznego
- typowe symbole: jawor, pasterz, wieś, koszyk z malinami, pasterka.
- tłem literatury jest najczęściej przyroda
- F. Karpiński, F. Kniaźnin
c) rokoko – nurt literatury oświecenia występujący głównie w poezji:
- rozwija się na dworach szlacheckich, ma charakter elitarny
- jest formą wykwintnej zabawy towarzyskiej
- poezja wyrafinowana, bogata w śr.styl.
Ignacy Krasicki urodził się w ziemi sanockiej w 1735 roku. Pochodził z podupadłej rodziny magnackiej. Nauki szkolne pobierał w Kolegium Jezuickim we Lwowie. Przez pewien czas przebywał za granicą, w Rzymie. Wyróżniając się zdolnościami i zaletami towarzyskimi, Krasicki wcześnie zdobywa godności duchowne i świeckie. Jest kapelanem króla Stanisława Augusta, później zajmuje stanowisko prezesa trybunału małopolskiego, w trzydziestym pierwszym roku życia jest już mianowany biskupem warmińskim.
Twórczość jego niezwykle bogata i rozmaita odznaczała się głęboką, mądrą treścią i piękną formą. Nie było niemal rodzaju literackiego, którego by nie uprawiał. Pisał artykuły dziennikarskie, felietony, rozprawki moralizatorskie, małe powiastki i duże powieści, komedie, bajki, satyry, poematy, listy poetyckie i drobne wiersze. Cała twórczość Krasickiego była przepojona twórczymi poglądami wieku Oświecenia, głębokim przekonaniem o decydującej roli oświaty i nauki. Starał się też Krasicki w swojej twórczości oświecać i uczyć społeczeństwo polskie.
Bajka, epicka opowiastka wierszem lub prozą w formie przypowieści, zawierająca naukę moralną bądź dydaktyczną, posługująca się typowymi cechami (charakterami),
Szczur i kot – jest atakiem na jedną z najgorszych wad ludzkich jaką jest pycha. Z Bajki wypływa morał że nie należy się wywyższać.
Ptaszki w klatce kto nie zazna wolności nie zrozumie jej i nie doceni
Kruk i lis Bajka jest krytyką naiwności i podatności na łatwe pochlebstwo.
Dewotka – ośmiesza fałszywą pobożność ludzi
SATYRA, utwór literacki wyrażający krytyczny stosunek autora do różnych zjawisk, np. wad ludzkich, obyczajów i stosunków społecznych, postaw światopoglądowych itp. Satyra nie proponuje pozytywnych wzorców, poprzestając na negacji i ośmieszaniu