Barok - charakterystyka epoki.

Nazwa epoki i granice czasowe
Nazwa "barok" pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa "barocco", oznaczającego rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie. Miano epoki byłoby więc zarazem metaforą jej samej: niezwykłej i dziwnej. Barok, w najszerszym tego słowa znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. W polskiej historii literatury termin barok ma co najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką trwającą od schyłku lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego. Wyróżnia się trzy fazy baroku. Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (Mikołaj Sęp-Szarzyński) nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka. Faza druga - barok dojrzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymi Jana Andrzeja Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu. Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.
Kontrreformacja
Kontrreformacja to prąd powstały w Kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją. Zwołany w celu przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór trydencki (1545-1563) wydał szereg dekretów, a Kościół uformował się wówczas jako organizm polityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię działania. Dbając o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił, co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów kościelnych; wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej.
Nurty literackie
Nurty literackie baroku to:
marinizm - nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino; arianizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach.
stosowano następujące środki artystyczne:
inwersja - czyli szyk przestawny;
paradoks - twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym ujęte w błyskotliwą wypowiedź;
alegoria - obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych;
anafora - rodzaj powtórzenia polegający na rozpoczynaniu kolejnych zdań i wersów od tych samych wyrazów;
gradacja - (stopniowanie) figura będąca odmianą wyliczenia, polegająca na nagromadzeniu określeń, pojęć lub obrazów i uszeregowaniu ich według stopnia nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy;
hiperbola - przesadnia; metafora polegająca na wyolbrzymieniu i przesadnym uwypukleniu pewnych cech;
antyteza - przeciwstawienie; zestawienie pojęć i sądów społecznych lub kontrastowych;
koncept - wyszukane, niezwykłe i zaskakujące pomysły kompozycyjne, obrazowe lub słowne;
oksymoron - związek frazeologiczny obejmujący dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy;
parafraza - omówienie; zastępowanie zwykłych określeń i nazw równoważnikami znaczeniowymi;
puenta - nieoczekiwane i zaskakujące zakończenie;
sarmatyzm - patrz punkt 6.
Cechy poezji barokowej na podstawie Morsztyna i Naborowskiego
Cechy poezji barokowej: kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt marynizmu; twierdzono, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej; konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako informatorów duszy; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych od niechcenia dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana; zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom.
Wacław Potocki (1621-1696) pochodził ze średniozamożnej szlachty, wykształcenie zdobył przy zborze ariańskim w Raciborzu. Pod groźbą edyktu z 1658 r., skazującego arian na wygnanie, przeszedł na katolicyzm, lecz mimo to pozostał wierny swej ideologii i skutecznie pomagał swoim współwyznawcom, za co cierpiał (sądy i środowisko szlacheckie). O prześladowaniu arian mówi jego wiersz "Kto mocniejszy, ten lepszy": Temu nieborakowi wsi wzięły kaduki Czemuż to? - Bo źle wierzył. Potocki piętnuje w swojej twórczości wady narodowe. Elementy takie można znaleźć w następujących utworach: Ogród fraszek (1800 utworów różnej wielkości i różnorodnej treści). W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, społeczne, obyczajowe, moralne. Piętnuje wady ustroju politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złotą wolność, prywatę, brak ochrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Te ostatnie wady spotkały się z ostrą krytyką poety w wierszu "Pospolite ruszenie", w którym nieszczęsny dobosz usiłuje bez skutku obudzić smacznie śpiącą szlachtę i zmusić ją do podjęcia walki. Nasłuchawszy się wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci rycerskiej - widząc, że go zgoła nikt nie słucha, poszedł i sam spać. W "Zbytkach polskich" z gorzką ironią mówi o przepychu, w jakim żyje szlachta polska, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy - O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża, choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża. Tytuł kolejnego utworu - "Polska nierządem stoi" jest sam w sobie oskarżeniem. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki możnych uchodzą płazem, człowiek prosty i biedny z serdecznym dziś płaczem z dziatkami cudze kąty pociera tułaczem. Inne wielkie utwory to: "Wojna chocimska", "Moralia".
Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) pochodził z rodziny związanej z arianizmem, ale po przejściu na katolicyzm zachował tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii. Dzięki zręczności dworaka i sprzyjającym okolicznościom piął się szybko po szczeblach kariery politycznej. Dwór Królewski Jana Kazimierza, z którym był związany, stanowił ośrodek nie tyle życia umysłowego, co towarzyskiego. W atmosferze salonów i flirtów mógł powstać tylko taki styl, który wyrażał błyskotliwość, elegancję i kunszt artystyczny, a pomijał ważne zagadnienia życia. W twórczości Morsztyna przejawiło się to w błahości treści przy równoczesnym przeroście nagromadzonych przenośni, porównań i innych figur poetyckich (wyliczenia, stopniowania, powtórzenia, kontrasty i paradoksy). Zebrał swe wiersze w zbiorach "Kanikuła albo psia gwiazda" i "Lutnia".
Znaczna większość torów posiada tematykę miłosną. Nie chodzi w nich jednakże o proste wypowiedzenie uczuć do ukochanej. Są to wiersze będące wyrazem flirtu, który odznacza się dworską elegancją i salonowym dowcipem. W Bierzmowaniu liczne, coraz ciekawsze wyliczenia wdzięków i czarów pięknej Agnieszki prowadzą do konkluzji, że jest ona nie tyle dziewczyną, co raczej ogniskiem, które spala swym żarem zakochanego w niej mężczyznę. Na kwiatki - to urocze cacko poetyckie, gdzie autor zazdrości zerwanym kwiatom, gdyż uplecione we włosy jego ukochanej będą mogły być bliżej z nią niż on sam. Do trupa - najgłośnijeszy sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwiniętego porównania ukazuje najpierw poeta podobieństwo zakochanego do trupa. Następnie posługując się kontrastem zestawia spokój zmarłego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyciągnąć zaskakujący wniosek, że lepiej być trupem niż kochać bez wzajemności. W Niedostatku znajdziemy ironiczną uwagę na temat rozsądku i powagi kobiet. Poeta wylicza szereg zjawisk, które nigdy nie miały miejsca, ale podejrzewa, że prędzej stać się one mogą rzeczywistością niźli będzie stateczna która białogłowa.
Inny charakter ma "Pieśń w obozie pod Żwańcem". Widać w niej pewien przebłysk patriotyzmu, rzadko dochodzący do głosu pod piórem typowego poety dworskiego. Do ogółu szlacheckiego odnosił się poeta raczej z pogardą, wyraźnie dającą się tu odczuć, bo do szlachty silniej przemawia natocz albo nalej niż głos wodza wzywającego do walki z wrogiem. Morsztyn tłumaczył także tragedie francuskie Piotra Corneille'a. J.A. Morsztyn, choć nie wniósł wielu wartości ideowych na miarę potrzeb ówczesnej Polski, dbał jednak o piękno form poetyckich, wzbogacał je, podnosił na wysoki poziom artyzmu i stąd jego wiersze są cenną zdobyczą literatury polskiej.
Jan Chryzostom Pasek (1636-1701) znany jest z "Pamiętników" przedstawiających fakty w sposób żywy i barwny. Część pierwsza "Pamiętników" dotyczy wojennych doświadczeń Paska. Ciekawie wypadł tu obraz szlachcica-żołnierza. Walczy on na ogół dzielnie, ale można podejrzewać, że zapału do walki dostarcza mu nie tyle miłość do ojczyzny, ile ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Ciekawość i żądza przygód są też prawdopodobnie przyczyną udziału Paska w wyprawie do Danii. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych wydarzeń. Zaskakuje też współczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasów. Posłuszny nakazanym przez Kościół postom, jałmużną i odpustom nie brał ich sobie głęboko do serca, skoro nie zmieniały jego obyczajów i nie łagodziły stosunku do człowieka, nad którym był górą. Głośny opis mszy świętej, do której służył Pasek mając ręce zbroczone krwią wrogów, jest tego dowodem. Ksiądz-celebrant uświęca to barbarzyństwo słowami: nie wadzi to nic, nie brzydzi się Bóg krwią olaną dla imienia swego. Pamiętniki zawierają również szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niedolę chłopa uważa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa z godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne. Wystarczy przypomnieć znakomity fragment Pamiętników, w którym Pasek opisuje swe zaloty do Anny Łąckiej. Bardziej przypominają one układy handlowe niż wyznania miłosne. Utwór pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora, nasycony anegdotami i przysłowiami. Szczególnymi wartościami wyróżniają się opisy batalistyczne.
6.Sarmatyzm
Całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą po-chodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego po-tężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed nie-bezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej przedmurza chrześcijaństwa, najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza niezrealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.
Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku to:
sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonet włoski o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak).
epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu.
pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego lub publicznego. W odróżnieniu od dziennika pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J.Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski).
list - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim stosowność stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liścia kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahe treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasici, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida.


Literackie i ideowe wyznaczniki epoki
Nazwa "barok" stała się metaforą epoki dziwnej, niezwykłej i odchodzącej od klasycznego wzorca renesansu, harmonii i proporcjonalności (zarzucano jej barbarzyństwo polegające na wypaczeniu klasycznej estetyki i jej kanonów piękna). Nazwa epoki została zapożyczona z terminologii historii sztuki, gdzie była określeniem przedmiotów artystycznych o udziwnionym, odbiegającym od normy, kształcie.
Chronologia:
początek baroku: koniec lat 80. XVI w. (śmierć Sępa Szarzyńskiego);
rozkwit baroku: lata 30. XVII w. Do 1700 r. (panowanie Zygmunta III Wazy, Władysława IV, Jana Kazimierza, Jana III Sobieskiego);
schyłek baroku: 1700-1730 r. (panowanie Augusta III Mocnego i Augusta III, tzw. czasy saskie);
Światopogląd i filozofia epoki:
wiek XVII w Europie jest okresem wielu zmian i wstrząsów:
po soborze trydenckim rozłam w świecie chrześcijańskim stał się faktem, a Kościół katolicki podjął reformy wewnętrzne i dążył do odzyskania utraconego autorytetu (kontrreformacja);
w Europie miała miejsce wojna trzynastoletnia;
dokonywały się przeobrażenia ustrojowe we Francji, Szwecji, Rosji, Anglii;
rozpada się renesansowy ład, harmonia, ludzie zaczynają dostrzegać ulotność życia, dramatyczność codzienności polegającą na zachwianiu dotychczasowych autorytetów; filozofia baroku czyni sobie podmiotem człowieka zagubionego w rzeczywistości, która staje się obca i niezrozumiała, zaskakująca swoją złożonością, a przede wszystkim nieskończonością; człowiek pozostawiony sobie samemu (nie odczuwa już tak jak w renesansie opieki Boga nad sobą) zmuszony jest rozpocząć refleksje nad własną istotą, bytem, aby stwierdziwszy, że istnieje ("Myślę więc jestem" Kartezjusz) rozpocząć tworzenie wiedzy o Bogu i rzeczywistości;
z niepewności człowieka pozbawionego Opatrzności rodzi się pewność, że chociaż zawieszony w "otchłani" świata, może określić swoje miejsce i sens życia za pomocą myśli i rozumu (racjonalizm - Kartezjusz), a także uzasadnić istnienie Boga; Blaise Pascal, drugi obok Kartezjusza barokowy filozof, twierdził, iż człowiek nie może w sposób bezsporny dowieść rozumnego istnienia Boga, musi jednak przyjąć jedną z dwuch możliwości:
założyć, że Bóg istnieje (po śmierci osiągnie się życie wieczne, w przeciwnym razie, gdy okaże się, że Boga nie ma, człowiek nie traci niczego); przyjąć, że Boga nie ma (jeśli go rzeczywiście nie ma, nic się nie stanie, lecz w przeciwnym razie można utracić życie wieczne); Pascal doskonale zdawał sobie sprawę, że człowiek w swoim poznaniu jest ograniczony z tej racji, iż stanowi tylko znikomy punkt w ogromie wszechświata i niepojętej wieczności, jednak podkreślał godność człowieka i jego zdolność myślenia, określając go mianem "myślącej trzciny", dla której wygodniej i bezpiecznie jest wierzyć w istnienie i moc Boga;
Styl barokowy w literaturze:
Konceptyzm (tzw. marinizm) - styl nazwany tak ze względu na częste stosowanie nieprawdopodobnych pomysłów literackich (konceptów). Marinizm zapoczątkował włoski poeta Giambattista Marini, tworząc tzw. poezję "pięciu zmysłów", starając się ukazać rzeczywistość w formie wrażeń wzrokowych, słuchowych, węchowych, smakowych, dotykowych;
Marinizm kładł szczególny nacisk na formę dzieła; lubował się w wymyślonych, nowatorskich metaforach, zaskakujących konceptach; nie przestrzegał klasycznych przepisów poetyckich, odwoływał się przede wszystkim do fantazji i natchnienia poety; wprowadzał obfitość środków artystycznych mających na celu przede wszystkim wzbogacanie artystycznej formy utworu; swobodnie podchodził do reguł gramatycznych, lubował się w skomplikowanej składni, przestawnym szyku;
wykorzystywał makaronizowanie (wplatanie obcych zwrotów i wyrazów do wypowiedzi w języku ojczystym); swobodnie używał wyrazów przestarzałych, wulgaryzmów, dialektyzmów przy jednoczesnym dbaniu o piękno języka.
Barokowe środki stylistyczne:
Anafora - powtórzenie tych samych słów na początku kolejnych wersów.
Antyteza - (przeciwstawienie) zestawienie pojęć i sądów sprzecznych, kontrastów w celu wywołania silnego wrażenia.
Epifora - kończenie zdań, wersów za pomocą tych samych słów.
Gradacja - polega na nagromadzeniu określeń i uszeregowaniu ich według stopnia nasilenia.


Charakterystyka baroku w Polsce
Prof. Czesław Hernas dzieli barok na następujące etapy:
barok wczesny (1580-1620),
barok dojrzały (1620-1670),
barok późny (1670-1730 (60)).
Jak widać w baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to powstanie Chmielnickiego i "potop szwedzki" oraz wojny z Turcją. Było to stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmieniony i kiedy życie trwa tak krótko? Czy godzić się z jego ulotnością? Czy może szukać tego co trwałe? I oto bohater nowej epoki - człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, bliski ideałom wieków średnich.
Tło społeczno-polityczne i kulturowe baroku:
Oświata - wraz ze zwiększeniem ilości szkół i ich rozwojem, przybywa ludzi wykształconych. Więcej ludzi ma dostęp do nauki i bierze się za pisarstwo. Upada znaczenie szlachty średniej, a do głosu dochodzi wielka magnateria.
Literatura - 4 nurty:
- dworski (Jan Andrzej Morsztyn), rozwijający się na dworach magnackich i królewskim. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania.
- sarmacko-szlachecki (Pasek, Potocki) - charakterystyczny dla szlacheckich dworów ziemiańskich, odległych od miast tętniących własnym życiem, kultywującym własne tradycje. Literatura tego nurtu, odmiennie niż nurt dworski przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Nurt ten nazywa się także sarmackim, od słynnej teorii o sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVII w. i odziaływującej na późniejsze epoki.
- mieszczańsko-plebejski (Piotr Baryko). Bohaterem tej poezji jest człowiek - jego miejsce w społeczeństwie, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast. Przedmiot rozważań stanowią także uniwersalne prawa ludzkie.
- sowizdrzalski (żacy i ich nauczyciele) - człowiek epoki baroku charakteryzuje się: zawężonymi horyzontami myślowymi, rozdwojeniem wewnętrznym w sprawie głównych celów człowieka.


Pisarze baroku i ich dzieła
Barok był okresem przełomowym w sferze światopoglądu. Zmieniło się wiele rzeczy z powodu odkryć, jakie wtedy robiono w świecie - Kopernik stworzył teorię heliocentryczną, która jednak nie została zaakceptowana przez Kościół. Kosmos uważano wówczas za twór harmonijny, który posiada swój początek i koniec.
Nauka rozwijała się: wynaleziono mikroskop i teleskop, Galileusz sformułował prawa fizyki dotyczące spadania ciał, a Izaak Newton stworzył trzy prawa dynamiki i prawo grawitacji.
Barok charakteryzował się dysharmonią i przesadnym upiększaniem dzieł sztuki, kościołów, obrazów, ołtarzy i innych przedmiotów. Służyć to miało przyciąganiu wiernych do Kościoła i zapobieganiu rozprzestrzeniania się wiary protestanckiej.
Tak samo musiało być w literaturze. Nastąpiło odejście od renesansowego poczucia harmonii świata i życia, zainteresowanie budził człowiek jako jednostka odczuwająca metafizyczny lęk, skierowana ku Bogu i wieczności. Rozkwitała poezja, której przedstawicielami w Polsce byli Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn, Szymon Zimorowic, Wacław Potocki a także Jan Chryzostom Pasek, który pisał pamiętniki.
Daniel Naborowski, wszechstronnie wykształcony, był związany z litewskim dworem Radziwiłłów. Pisywał poezję i listy. W jego dziełach: „Marność”, „Krótkość żywota”, „Do Anny” i „Cnota grunt wszystkiemu” opisuje on przemijalność życia i jego marność -oddawał się refleksjom na temat sensu życia - po co żyć, skoro życie jest krótkie, a i tak umrzemy, chociaż byśmy byli bardzo bogaci czy sławni. Ta problematyka czasu zbiegła się z gwałtownym rozwojem nauk ścisłych - Pascal, Newton.
Naborowski opisuje również destrukcję natury, ale także państw i poszczególnych ludzi:
„Z czasem państw koniec idzie, z czasem tego świata.
Za czasem stawa dowcip i rozum niszczeje,
Z czasem gładkość, uroda, udatność wiotszeje...”
Naborowski wspomina jednak, że jedyną wieczną rzeczą, która zostanie po nas, gdy odejdziemy, jest miłość:
„Szczyra miłość ku tobie, Anno, me kochanie,
Wszystkim czasom na despekt nigdy nie ustanie”.
W swej poezji Naborowski stara się przekonać nas, że celem naszego życia powinno być cnotliwe i stateczne życie, i że to nam zapewni spokój.
Jan Andrzej Morsztyn, wykształcony. Poezja nigdy nie była jego celem, ale dzieła swoje zebrał w zbiorach „Kanikuła albo psia gwiazda” i „Lutnia”.
Był dla siebie surowym sędzia, jednak mało dbał o przyszłe losy swych wierszy.
Większość jego utworów jest o tematyce miłosnej, o rozterkach związanych z pożądaniem i odrzuceniem, a także z niestatecznością kobiet.
Poezja Morsztyna jest pełna przeróżnych figur poetyckich-porównań, przenośni, paradoksów i innych.
Paradoks, przedstawiający zjawiska wewnętrznie sprzeczne, zawiera w sobie zarazem nieoczekiwaną, zaskakującą prawdę filozoficzno-artystyczną. Szczególnie mocno wykorzystuje do tego ogień, wodę, żar i lód. Artysta stara się świadomie zaskoczyć czytelnika niezwykłymi skojarzeniami, połączeniem elementów kontrastowych i wykluczających się wzajemnie. Sens takich utworów wynika głównie z niezwykłego pomysłu.
W sonecie „Do trupa”, jednym z najbardziej znanych dzieł Morsztyna autor porównuje siebie-oślepionego miłością mężczyznę do trupa! Są tu skrajne porównania, np.:
„Ty masz związane ręce, ja wolności
Zbywszy, mam rozum łańcuchem powity”.
Autor ukazuje tu jak miłość czyni z niego niewolnika, człowieka niezdolnego do jasnego rozumowania i Morsztyn sugeruje tu, że lepsza jest śmierć niż miłosne odrzucenie.
Wacław Potocki nie był wykształcony, całe życie pracował na roli. Brał czynny udział w sejmikach przeciwko anarchii szlacheckiej. Jego poezje traktowały o złej szlachcie, która uciska chłopstwo i o marnotrawstwie i pysze Sarmatów, którzy niepotrzebnie wydają mnóstwo pieniędzy na niepotrzebne rzeczy, takie jak zbyt wiele koni, złocone i srebrzone powozy, olbrzymia ilość służby. Pokazuje zepsucie Polski, które może doprowadzić ją do upadku. Ukazuje nam również tchórzostwo dowódców wojskowych, którzy z łatwością mogą posłać ludzi na śmierć, ale sami się nie kwapią do bitew.
Potocki pisywał o prawdziwym obliczu Sarmatów, którzy pod maską ogłady i męstwa byli naprawdę chciwi i spragnieni bogactwa - oczywiście nie wszyscy.
Najsłynniejszym francuskim poetą z tamtego okresu był Moliere. Urodził się jako syn lokaja królewskiego, ale zakochany uciekł z wędrownym cyrkiem, po czym założył własny. Pisał dzieła, które wyśmiewały lekarzy, wykształcone kobiety i bogatych mieszczan. Za swoje dzieło „Świętoszek” był potępiany przez Kościół, który zabronił wystawiania tej sztuki. Moliere był nie tylko pisarzem - był też aktorem, dyrektorem teatralnym i reżyserem. „Świętoszek” opowiada o obłudnej wierze, gdzie człowiek jest wierny na pokaz, ale gdy trzeba się wykazać prawdziwą wiarą, nie robi tego. Zamiast tego stara się omotać swoją „świętoszkowatością” naiwnego ojca rodziny, by powoli przejąć jego własność.
Moliere umarł na deskach teatru odgrywając „Chorego z urojenia”. Poza „Świętoszkiem” jego najsłynniejsze dzieło to „Skąpiec” o przesadnym oszczędzaniu.
Literatura baroku charakteryzuje się przesadną ilością wyszukanych słów i opowiada
o przemijaniu czasu. Inni poeci pisali o sarmatach i ich ciemiężeniu szlachty. Barok to piękny okres, jednak jest w nim za dużo zdobień i pesymistycznym końcu „marnego” żywota.

Słowniczek:
antyteza ż IV, CMs. ~zie; lm D. ~ez
1. «twierdzenie przeciwstawne w stosunku do innego (do tezy); niekiedy ogólniej: przeciwstawienie, przeciwieństwo, kontrast»
2. filoz. «w dialektyce Hegla: drugie stadium trójstopniowego rozwoju rzeczywistości (teza, antyteza, synteza)»
3. lit. «środek stylistyczny polegający na zestawieniu elementów znaczeniowo przeciwstawnych dla wywołania silniejszego efektu»

anafora ż IV, CMs. ~orze; lm D. ~or
lit. «figura stylistyczna polegająca na rozpoczynaniu tym samym wyrazem lub kilkoma wyrazami kolejnych zdań, części zdań, wersów, zwrotek itp.»
z gr.

hiperbola ż I, DCMs. ~li; lm D. ~ol a. ~li
1. lit. «zwrot stylistyczny polegający na zamierzonej przesadzie w opisie przedmiotu lub zjawiska (np. morze krwi, oszalały z gniewu)»
Posługiwać się hiperbolami.
Wyrazić coś za pomocą hiperboli.
2. mat. «krzywa płaska będąca miejscem geometrycznym punktów na płaszczyźnie, dla których różnica odległości od dwóch stałych punktów (ognisk) jest stała»
 Hiperbola równoosiowa «hiperbola, której osie są równe»
gr.

konceptyzm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
lit. «jeden z nurtów XVII-wiecznej prozy hiszpańskiej, bliski gongoryzmowi, charakteryzujący się niezwykłością myśli, nieoczekiwanymi asocjacjami i przeciwstawieniami»
z łac.

oksymoron m IV, D. -u, Ms. ~nie; lm M. -y
lit. «metaforyczne zestawienie wyrazów o przeciwstawnym, wykluczającym się wzajemnie znaczeniu, np. gorzkie szczęście, wymowne milczenie»
z gr.

paradoks m IV, D. -u, Ms. ~sie; lm M. -y
1. «pogląd, twierdzenie zaskakująco sprzeczne z ugruntowanymi przekonaniami, często ujęte w formę błyskotliwego aforyzmu»
Paradoks sytuacji.
Paradoks kryje się w czymś, polega na czymś.
To brzmi jak paradoks.
2. log. «rozumowanie o pozornie oczywistej prawdziwości jego elementów, ale wskutek zawartego w nim błędu prowadzące do wniosków jawnie sprzecznych ze sobą»
Doszukać się paradoksu w czyimś rozumowaniu, wywodzie.
gr.

paradoks - absurdalne twierdzenie, obnażające nieoczekiwaną prawdę

racjonalizm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
1. «przekonanie o sile i możliwościach poznawczych rozumu ludzkiego oraz o konieczności kierowania się nim we wszelkim działaniu»
2. filoz. «kierunek filozoficzny przyznający rozumowi główną rolę w procesie poznania, negujący rolę doświadczenia»
z łac.