Główne problemy stosunków międzynarodowych w okresie międzywojennym 1919-1939

Państwo realizuje stosunki z innymi państwami poprzez organy, osoby reprezentujące określone funkcje , które prowadzą stosunki z innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Organy określa konstytucja państwa.
Prawo odnosi się do organów i osób, które w imieniu państwa prowadzą stosunki międzynarodowe.

Miejsce powojennej konferencji pokojowej było przedmiotem wielu sporów. Wnikliwy obserwator jej późniejszych obrad, Amerykanin Emile Joseph Dillon, tak o tym pisał: „ Wreszcie wyznaczono Genewę i wpływowi delegacji byli tak pewni uznania ich wyboru przez wszystkich aliantów, że postanowiłem zatelegrafować do Genewy, by mi wynajęto na pół roku dom w tem malowniczem mieście.” Ostatecznie to Francja zadecydowała o tym, że konferencja odbyła się w Paryżu. Ponieważ najważniejszy przygotowany do niej traktat z Niemcami podpisano w Wersalu, jest ona nazywana konferencją pokojową lub konferencją wersalską.

Główną zasadą konferencji pokojowej, rozpoczętej 18 stycznia 1919r., było postanowienie, iż traktaty pokojowe będą formułowane wyłącznie przez zwycięzców. Państwa pokonane uzyskały tylko możliwość wypowiadania swych opinii, które do niczego nie zobowiązywały zwycięzców. Mimo formalnej równości państw, organizacja i przebieg konferencji odzwierciedlały ówczesny układ sił. Decydujące znaczenie podczas toczących się tam obrad miało pięć wielkich mocarstw: Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone, Włochy i Japonia. Oficjalnie nazywały się one „głównymi mocarstwami i sprzymierzonymi.”

Paryska konferencja pokojowa zajmowała się także sprawą polskich granic wschodnich, choć ostatecznej decyzjoi nie udało się uzgodnić. W tym czasie na północno-wschodnim obszarze trwały zaciętewalki polsko-bolszewickie, a Lwów był zagrożony przez ataki ukraińskie. Konferencja paryska powołała 20 marca podkomisję do spraw wschodniej granicy Polski, która w połowie kwietnia przygotowała wstępny projekt rozgraniczenia między Polską i Rosją Radziecką. Rada Najwyższa wyznaczyła też komisję pod kierunkiem gen. Louisa Bothy`ego, z zadaniem doprowadzenia do rozejmu polsko-ukraińskiego w Galicji Wschodniej.

Jednym z głównych problemów paryskiej konferencji pokojowej było uzgodnienie formuły Ligi Narodów i jej miejsca w powojennej strukturze stosunków międzynarodowych. Idea Ligi Narodów stała się głośna w okresie wojny światowej, a różne jej koncepcje pojawiły się w wielu krajach.

Po raz pierwszy sprawy Ligi Narodów dyskutowano na drugim plenarnym posiedzeniu 25 stycznia 1919r. Na posiedzeniu tym przyjęto ogólną regułę, że „Liga Narodów będzie tworzyła integralną część generalnego traktatu pokoju” oraz powołano specjalną komisję do opracowania Paktu Ligi. Wilsonowi szczególnie zależało na takim połączeniu obu dokumentów, gdyż wiedział, że sam Pakt Ligi budzi liczne kontrowersje w USA, ale razem z traktatem pokojowym ma większe szanse na akceptację Kongresu.

Pakt Ligi Narodów podpisany 28 czerwca 1919r. Wszedł w życie wraz z traktatem wersalskim 10 stycznia 1920 r. Pakt składał się z preambuły i 26 artykułów. W preambule w syntetycznej formie wymieniono, po raz pierwszy w dokumencie podpisanym przez kilkadziesiąt państw, zasady pokojowej współpracy miedzy narodami. Stwierdzono więc, iż dla osiągnięcia takiego celu należy „utrzymywać jawne stosunki międzynarodowe, uznanych odtąd za normy rzeczywistego postępowania rządów [...], skrupulatnie szanować wszelkie zobowiązania traktowane we wzajemnych stosunkach między zorganizowanymi narodami.”

Z powstaniem i działalnością Ligi Narodów społeczeństwa i rządy wielu państw łączyły ogromne nadzieje. Szybko okazało się jednak, iż skuteczność i możliwości rozwiązywania wielkich problemów współczesności przez tę organizację są bardzo ograniczone. Niewątpliwie ważne znaczenie miał fakt absencji trzech wielkich państw: USA, Niemiec (do 1926 r. i od 1933 r.), ZSRR (do 1934 r.). Jeszcze ważniejsze jednak były kontrowersje między mocarstwami sojuszniczymi i stopniowe różnicowanie się ich interesów. Japonia, tak jak podczas konferencji paryskiej, bardzo selektywnie podchodziła do swego uczestnictwa w Lidze, aż w końcu znalazła się w ostatniej opozycji wobec organizacji. Spodziewające się znaczenie korzystniejszych dla siebie decyzji terytorialnych w Wersalu, Włochy od 1922 r. budowały państwo faszystowskie, co stopniowo oddalało je od zasad Ligi Narodów.

Konferencja w Genui. Traktat w Rapollo. Projekt zwołania ogólnoeuropejskiej konferencji w sprawie „odbudowy gospodarczej Europy i współpracy narodów” zgłosiła Wielka Brytania. Plan brytyjski przedstawił Lloyd George na spotkaniu aliantów w Cannes (6-13 stycznia 1922 r.). Uważał on, iż na konferencję te trzeba zaprosić Rosję Radziecką, z którą Wielka Brytania utrzymywała już stosunki handlowe na mocy porozumienia z 16 marca 1921 roku. Na spotkaniu w Cannes podjęto decyzję o zorganizowaniu na początku marca w Genui konferencji z udziałem wszystkich państw europejskich, a więc poza koalicją, także Rosji Radzieckiej, Niemiec i ich sojuszników z lat wojny. Zaproszenie do udziału miało być wysłanie do Stanów Zjednoczonych. Ustalony w Cannes sześciopunktowy program konferencji genueńskiej uwzględniał przede wszystkim problemy gospodarcze.

Mimo ogólnych uzgodnień osiągniętych w Cannes, różnice interesów i celów obu głównych mocarstw sytemu wersalskiego-Anglii i Francji, były już wyraźne. Francja chciała, aby konferencję genueńską wykorzystać do potwierdzenia nienaruszalności dotychczasowych rozwiązań traktatowych, usprawnienia procesu ściągania reparacji od Niemiec i skłonienia Rosji Radzieckiej do uznania długów zaciągniętych przez rząd carski i rząd Tymczasowy.

Traktat w Rapallo wywołał wielkie wyrażenie w ówczesnej Europie. Dwa dni po jego podpisanie, 18 kwietnia, przewodniczący kilkunastu delegacji uczestniczących w konferencji genueńskiej, a wśród nich polski minister Skirmunt, wysłali do kanclerza Niemiec Karla Josepha Wirtha notę. Zarzucała ona Niemcom prowadzenie skrytych rokowań z rządem radzieckim na tematy, które są jednocześnie przedmiotem obrad konferencji, i naruszanie ducha wzajemnego zaufania .„Delegacja niemiecka przez podpisanie porozumienia z Rosją dała wyraz swej niechęci do dalszego uczestniczenia w konferencji, poświęconej przecież rozmową z tym państwem”

Wkrótce okazało się, iż znaczenie traktatu w Rapallo daleko wykracza poza sfery wskazane w jego treści. Umożliwiał on Niemcom m.in. obchodzenie niektórych klauzul rozbrojeniowych traktatu wersalskiego. 11 sierpnia 1922 r. podpisane zastało tymczasowe porozumienie o współpracy Reichswehry z Armią Czerwoną, a 24 kwietnia 1926 r. zawarto nowy niemiecko-radziecki traktat o wzajemnej neutralności i współpracy.

24 stycznia 1931 r. Rada Ligi Narodów podjęła decyzję o zwołaniu konferencji rozbrojeniowej do Genewy na dzień 2 lutego 1932 r.. Na konferencje zaproszono 64 państaw, ale Ekwador, Nikaragua, Paragwaj i Salawor nie przestały swoich delegatów, w rezultacie więc uczestniczyło w niej 60 państw. Przewodniczącym konferencji wybrano byłego brytyjskiego Ministra Spraw Zagranicznych Arthura Hendersona. Na czele polskiej delegacji stał minister August Zaleski. Całość prac konferencji koordynowało powołane 5 lutego Biuro konferencji rozbrojeniowej, kierowane przez Hendersona i 14 jego zastępców, w tym przedstawiciela Polski Zaleskiego. Następnie powołano Komisję Ogólną, do której państwa delegowały po jednym przedstawicielu. Ukonstytuowała się również Komisja Polityczna oraz trzy Komisje techniczne: Lądowa, Morska, Budżetowa (badająca wydatki na obronę Narodową).

Podstawą obrad konferencji rozbrojeniowej nie stał się projekt konwekcji rozbrojeniowej, opracowany przez Komisję Przygotowawczą, lecz różne inicjatywy i plany zgłaszane przez poszczególne delegacje. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć:
· Polski plan rozbrojenia moralnego
· Delegacja w sprawie równouprawnienia Niemiec w dziedzinie zbrojeń
· Plany francuskie: Tardieu oraz Herriota-Paul-Boncoura
· Plan Hoovera
· Plan MacDonalda
Ambiwalentny stosunek do III Rzeszy był szczególnie widoczny u brytyjskich elit politycznych. Zagrożenia, jakie niosły rządy narodowosocjalistyczne, były przez niektórych polityków, ale przeważało przekonanie, że ładu europejskiego w kształcie nakreślonym w Wersalu nie dała się już utrzymać. Najlepszy sposób wpływania na kierunek polityki Niemiec widziano w związaniu ich zachodem nawet za cenę nieuchronnych koncesji i ustępstw. Pierwszym formalnym przejawem takiego kierunku myślenia był plan MacDonalda z marca 1933r., który przewidywał stopniowe wyrównywanie potencjału wojskowego Niemiec i innych pańsw. Ograniczenia w dziedzinie zbrojeń morskich i lotniczych oraz piecioletni okres kontrolny, jaki przewidywał ten plan, był także dla Hitlera nie do przyjęcia, to też delegacja niemiecka na genewskiej konferencji rozbrojeniowej rozpoczęła działania destrukcyjne, prowadzące do rychłego jej opuszczenia. Aby uspokoić opinie międzynarodową, Hitler wygłosił 17 maja 1933r. przemówienie, zapewniając o jego pokojowych intencjach. Przyjęto je na ogół zadowoleniem, Anglii chwalono niemieckiego przywódcę za realizm i umiarkowanie. Życzliwie upowszechniono też prasie brytyjskiej ówczesne koncepcje Hitlera o wspólnocie rasowej dwóch narodów germańskich i potrzebie ścisłego sojuszu miedzy nimi.

Bez większego echa przeszedł w Europie pierwszy wymierny sukces międzynarodowy III Rzeszy, jakimi było przyłączenie Zagłębia Saary. W trakcie Wersalskim przewidziano, iż po piętnastu latach przeprowadzony plebiscyt, w którym ludność opowie się za jedną z trzech możliwości: utrzymaniem dotychczasowego statusu Saary, powrotem do Niemiec lub przyłączeniem do Francji.

Delegacja pięciu mocarstw w sprawie równouprawnienia Niemiec z grudnia 1932r. nie oznaczała zniesienia klauzul rozbrojeniowych obowiązujących Niemcy, a zawartej w części V Traktatu Wersalskiego. Mówiła tylko, że konferencja genewska i przygotowywana tam konwencją rozbrojeniowa powinny kierować się zasadą przyznania Niemcom i „innymi mocarstwom rozrojeniowym na mocy traktatów” równości w zbrojeniach. Miało się to jednak dokonać stopniowo, pod nadzorem międzynarodowym, w procesje dalszych rokowań mocarstw zwycięskich z Niemcami. Delegacja była więc ogólną zapowiedzią decyzji, która jednakże nie przybrała obowiązującego kształtu, gdyż konwencji rozbrojeniowej konferencja w Genewie nie zdołała uchwalić.

Kiedy świat zajęty był agresją włoską Abisynii, Hitler uznał, iż nadchodzi stosowny moment do realizacji następnego celu: remilitaryzacji Nadernii. Churchill tak skomentował tą sytuację: „ Gdyby rząd francuski zmobilizował swoją armię, liczącą niemal 100 dewizji, oraz całe swe siły powietrzne , niewątpliwie Niemiecki Sztab Generalny zmusiły Hitlera do odwrotu. Podobne okiełzanie jego ambicji najprawdopodobniej zadałoby smiertelny cios jego władzy. Nie należy zapominać, że w tym okresie sama Francja była dostatecznie silna, by wypędzić Niemców z Nadrenii nawet bez pomocy, której udzieliłaby jej Wielka Brytania w związku z podjętymi przez Francję krokami, jak również związku z zobowiązaniami wynikającymi z Traktatu w Locarnu”.

Niemcy widząc, że państwa zachodnie nie są zdolne żadnych działań, zlekceważyły propozycje londyńskie, a pomysł czasowego ustawienia sfery w Niemczech pod nadzorem międzynarodowym uznały za oburzający.

Sprawą Nadrenii zajęła się w marcu również Rada Ligi Narodów, która na swe posiedzenie zaprosiła przedstawiciela Niemiec. Przybył na nie Ribbentrop i w długim przemówieniu komentował argumenty przedstawione przez Niemcy w mamorandum z 7 marca . Rada Ligi Narodów ograniczyła się do oświadczenia potępiającego jednostronne złamanie przez Niemcy traktatu, ale zadnych sankcji przeciwko nim uchwaliła.

Remilitaryzacja Nadrenii zaniepokoiła szczególnie Belgię, która zrozumiała, że nie może liczyć na gwarancje bezpieczeństwa ze strony sygnatariuszy paktu reńskiego. 14 października 1936 r. rząd belgijski ogłosił więc, iż Belgia jest krajem neutralnym i wszystkimi siłami będzie bronić swej niepodległości. Wobec tego Francja i Anglia przekazały rządowi belgijskiemu 24 kwietnia 1937 r. wspólną deklarację , w której m. in. „Oświadczają, że uznają Belgię za zwolnioną od tej chwili od wszelkich względem ich zobowiązań, wynikającej dla niej bądź z Traktatu Lokarneńskiego, bądź porozumień zawartych w Londynie 19 marca 1936 r. Oświadczają, że utrzymują na mocy tych samych aktów”.

Trzecia Rzesza natomiast przekazała Belgii notę 13 października 1937 r., w której czytamy m. in. „ Rząd Niemiecki stwierdza, że nietykalność i nienaruszalność granic Belgii leży we wspólnym interesie Mocarstw zachodnich. Potwierdza swoje postanowienie, że w każdych okolicznościach nie naruszy nietykalności i całości Belgii i że będzie zawsze szanował terytorium belgijskie, oczywiście z wyjątkiem wypadku, gdyby Belgia wzięła udział w akcji militarnej skierowane przeciwko Niemcom z okazji konfliktu zbrojeniowego, które Niemcy były uwikłane”.

Niemiecko-radziecki pakt o nieagresji został podpisany w Moskwie 23 sierpnia 1939 r. przez Ribbentropa i Młotowa. Powoływał się na poprzednią umowę z kwietnia 1926 r. i zawierał zobowiązanie do powstrzymywanie się od „wszelkiego działania agresywnego i wszelkiej napaści we wzajemnych stosunkach, zarówno samodzielnie jak i wspólnie z innymi mocarstwami”. Istotę zawartego sojuszu oddawał zawarty równocześnie protokół dodatkowy. Ustalał on granice „ich obupólnych stref interesów w Europie wschodniej”. Północna granica Litwy miała odzielać strefy interesów Niemiec i ZSRR. Oznaczało to, że Finlandia, Estoni i Łotwa znalazły się w radzieckiej strefie wpływów, tak jak i Bezarabia w Europie Południowo-Wschodniej. O Polsce mówił art. 2: „W wypadku nastąpienia terytorialnych lub politycznych zmian na terenach należacych do Państawa Polskiego, granica sfery interesów Niemiec i ZSRR przebiegać będzie w przybliżeniu do linii rzek Narew, Wisła i San. Kwestia, czy w interesach obu stron będzie pożądanym utrzymaniem niezależnego Państwa Polskiego, i w jakich granicach będzie mogła być ostatecznie wyjaśniona w toku dalszych wypadków politycznych. W każdym razie oba rządy rozstrzygną tą kwestię na drodze przyjaznego porozumienia”.

Lata dwudzieste XX wieku były szczytowym okresem dominacji USA w Ameryce środkowej i na Karaibach. Po za Puerto Rico, 5 państw regionu: Kubę, Panamę, Nikaraguę, Haiti i Dominikanę, uważano za nieformalny protektorat Stanów Zjednoczonych. Interwencja zbrojna USA i dłuższa lub krótsza okupacja tych państw wpływała na stan stosunków międzyamerykańskich i doprowadziły do ich głębokiego kryzysu. Pokazywała to wyraźnie V Konferencja państw amerykańskich w 1928 r., na której USA uniemożliwiły uchwalenie zasady nieinterwencji.

Pierwsze symptomy zmain w polityce w USA wobec Ameryki łacińskiej wystąpiły za prezydentury Herberta Hoovera. Jeszcze jako przezydent-elekt odbył on wkońcu w 1928 r. „podróż dobrej woli”. Do 10 państw latynoamerykańskich, zapowiadając rezygnację USA z roli „starszego brata” na półkuli zachodniej.