Literatura Młodej Polski.

W epoce Młodej Polski odczucie kryzysu pozytywist. utopii społ.-moralnej wyraziło się w twórczości młodego pokolenia lit. w różnych formach tzw. buntu modernist. ( modernizm); wraz z tym zjawiskiem rozwijały się nadal tendencje realist., do pełnego rozkwitu doszedł naturalizm (liczne utwory G. Zapolskiej, m.in. powieść Kaśka Kariatyda 1888, komedie Moralność pani Dulskiej, wyst. 1906, Ich czworo, wyst. 1907). Cechą wyróżniającą epoki była symbioza i wzajemne przenikanie się wszystkich rodzajów sztuk. Główne centra życia lit. i rozwoju literatury znajdowały się w Krakowie ( "Życie", "Krytyka", "Museion", Zielony Balonik), Warszawie ( "Chimera"), a także we Lwowie. We wczesnym okresie Młodej Polski (do ok. 1900) tworzeniu się różnych odmian poezji modernist. ( symbolizm, impresjonizm; twórczość W. Rolicz-Liedera, K. Przerwy Tetmajera, J. Kasprowicza, A. Langego) towarzyszyła krystalizacja programu estet. (Confiteor S. Przybyszewskiego, "Życie" 1899; krytyczno-przekładowa działalność Z. Przesmyckiego Miriama) i samoświadomości artyst. pokolenia (Młoda Polska A. Górskiego, "Życie" 1898); gł. zasadą tego programu (nawiązującego do eur. modernizmu) była różnie interpretowana idea wyzwolenia literatury spod presji służby społ. czy nar. ( sztuka dla sztuki); również artysta bronił swej niezależności, stawiając się ponad społeczeństwem, a zwł. ponad filisterską przeciętnością. Okres ten był ważny dla recepcji kultury niem. w Polsce. U podstaw programu artyst. legła filozofia A. Schopenhauera i F. Nietzschego, z żywym oddźwiękiem spotykały się ich dzieła; tłumaczono utwory G. Hauptmanna (Dzwon zatopiony, tłum. Kasprowicza 1897), F. Hebbla (Judyta, tłum. K. Irzykowskiego 1908), ponadto R. Dehmela, S. Georgego i innych. Silne związki łączyły także poezję i dramat modernist. z twórcami franc., takimi jak: Ch. Baudelaire, P. Verlaine, S. Mallarme, A. Rimbaud, szeroki krąg odbiorców zyskali m.in. A. France, A. Gide, A. Malraux; ich utwory tłumaczyli m.in. A. Lange, E. Porębowicz (także autor całkowitego przekładu Boskiej Komedii Dantego, cz. 1 3 1899 1906), K. Zawistowska; ze Skandynawów szczególnie fascynował H. Ibsen (Wybór dramatów, tłum. W. Marrene 1898) i A. Strindberg (Ojciec, tłum. 1890, Panna Julia, tłum. 1891); z pisarzy ros. popularność zdobywali F.M. Dostojewski, M. Gorki, A.P. Czechow (1906 wystawiono Wiśniowy sad i Wujaszka Wanię); pełny przekład Puszkinowskiego Eugeniusza Oniegina opublikował 1902 L. Belmont; poezję ros. tłumaczyli M. Zaruski, Przesmycki, W. Rolicz-Lieder. Charakterystyczne dla życia lit. było wytworzenie się grup cyganerii lit. (krąg Przybyszewskiego w Krakowie). Na pocz. XX w. rozpoczął się odpływ tendencji modernist.; program wyzwolenia literatury (prekursorski zwł. w postulatach bezwzględnej szczerości twórcy i eksploracji podświadomości wobec wielu nurtów literatury XX w.) ustąpił tendencjom realist. i nawiązującym do tradycji romantyzmu, związanym ściśle z ówczesną sytuacją społ. i polityczną. W poezji wraz z pierwszymi objawami ekspresjonizmu (Kasprowicza Hymny 1901 02) pojawiły się tendencje klasycyzujące (L. Staff).

W rozwoju dramatu ewoluującego od problematyki modernist. (J.A. Kisielewskiego Karykatury i W sieci, oba 1899, Przybyszewskiego Śnieg, wyst. 1903) ku ujęciom ekspresjonist. (T. Micińskiego W mrokach złotego pałacu 1909; K.H. Rostworowski), realist. (T. Rittner) i realist.-satyr. (A. Nowaczyński, W. Perzyński) najważniejsze miejsce zajmuje wielostronna twórczość S. Wyspiańskiego. Za arcydzieła uznano jego Wesele wyst. 1901 i Wyzwolenie wyst. 1903, w których zawarł przenikliwą analizę pol. złudzeń i mitów narodowych.

Tendencję realist. w prozie reprezentowała najpełniej twórczość S. Żeromskiego, W.S. Reymonta, W. Orkana, W. Berenta. Żeromski stworzył wzór bohatera odznaczającego się poczuciem odpowiedzialności społ. i wrażliwością moralną (doktor Judym w Ludziach bezdomnych 1900). Prozatorski dorobek Żeromskiego poświęcony przede wszystkim problematyce społ. i niepodl. (Popioły 1904) dopełniają Dzienniki powst. 1882 91, będące wyjątkowym w piśmiennictwie pol. dokumentem szczerości zapisu i wyznania. Reymont, autor wielu powieści społ. (Ziemia obiecana 1899) i hist., uzyskał rozgłos jako twórca Chłopów (1904 09; Nagroda Nobla 1924). Orkan utrwalił w swych utworach życie wsi podkarpackiej (W roztokach 1903). Utwory Berenta przyniosły kryt. analizę stylu życia eur. i pol. bohemy (Próchno 1903), a także obraz stosunków społ. i nar. (Ozimina 1911). W dziełach A. Struga, W. Sieroszewskiego, G. Daniłowskiego odbijały się wydarzenia hist., rewolucja, konspiracja, dzieje zesłańców syberyjskich. Prekursorskie w stosunku do groteski XX w. były opowiadania R. Jaworskiego (Historie maniaków 1909). Duże znaczenie w rozwoju literatury miała krytyka lit. i ściśle z nią związana refleksja historycznolit. (I. Matuszewskiego Słowacki i nowa sztuka 1902; W. Feldman, C. Jellenta); szczególną rolę w kształtowaniu się wizji epoki odegrali K. Irzykowski (Czyn i słowo 1912) i S. Brzozowski (Legenda Młodej Polski 1910), a także T. Boy-Żeleński. Na życie lit. oddziaływali również działacze polit. i uczeni, należący do lewicy społ. (L. Krzywicki, W. Nałkowski).