Renesans. Tym terminem historycy określają epokę trwającą od połowy XV do końca XVI stulecia. Wyraz ten pochodzi od łacińskiego "renatio" (później francuskie "renaissance")- odrodzenie. Rzeczywiście, renesans to odrodzenie antyku, sztuki, nauki.
Za początek renesansu przyjmuje się umownie rok 1450. II połowa XV to gwałtowne zmiany na mapie świata. Upada Cesarstwo Bizantyjskie (1453), Hiszpanie zdobywają w 1492 Granadę, radzą sobie z Arabami. Zostają odkryte nowe lądy, szlaki handlowe. Magellan w latach 1519-1521 opływa pierwszy raz Ziemię. Coraz bardziej dynamicznie rozwija się handel i rzemiosło. Podnosi się poziom życia mieszczan. Średniowiecze - dla wielu jako epoka ciemnoty i zacofania - odchodzi. Rodzi się renesans.
W renesansie można wyróżnić dwa prądy:
1. Reformacja - to ruch religijno-społeczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra (1483-1546). W 1517 Marcin Luter w Wittenberdze przedstawił 95 tez skierowanych przeciw sprzedaży odpustów. Reformatorzy oburzeni uprawiającymi synomię biskupami, hołdowaniem nepotyzmowi przez papieży, czynami rozwiązłych księży, lenistwem mnichów, a także bogactwami Kościoła, pragnęli w najszczerszy sposób zmienić Kościół.
Luter wyznawał zasadę usprawiedliwienia przez wiarę. Był przeciwnikiem celibatu księży i zakonom. Jedynie Chrzest i Komunia były uznawane przez Lutra.
Huldreich Zwingli (1484-1531) potępiał odpusty, odrzucił autorytet biskupów i uważał, że Eucharystia jest tylko symboliczną ceremonią.
Kolejnym reformatorem był Jan Kalwin. Zalecał surowy tryb życia, potępiał rozrywki, tańce, hazard i zabawy. Za złamanie tychże zasad groziły surowe kary. Uważał, że ludzkość jest z góry podzielona na potępionych i wybranych. Był zwolennikiem kościoła demokratycznego i taniego.
Henryk VIII z kolei pragnął oderwać Kościół w Anglii od Rzymu. Przyczyną była odmowa papieża na prośbę króla o rozwód z żoną, która nie mogła mu dać syna. Stał się głową Kościoła w Anglii. Poddanych, którzy odmówili przyjęcia nowej wiary, zabijano jako zdrajców (np. Thomasa Mora, kard. Johna Fishera)
Odpowiedzią kościoła na reformację była kotrreformacja. (jezuici, inkwizycja, sobór trydencki 1545-1547, 1551-1552, 1562-1563)
2. Humanizm (od łacińskiego 'humanus' - ludzki ) - światopogląd renesansowy, który człowieka stawiał na pierwszym miejscu. Jego uczucia, emocje, ciało, czyny były obiektem rozważań humanistów. Byli zainteresowani sobą, poznawali człowieka. Humanista to człowiek wykształcony, znający języki, literaturę antyczną. Antropocentryzm - człowiek jest w centrum. To pojecie ściśle wiąże się z humanizmem.
Renesans w architekturze
Architekci szukali idealnych proporcji. Harmonia, prostota, umiar - to najważniejsze cechy budowli renesansowych. Dachy były zazwyczaj spadziste, ozdobine attykami, sklepienia stiukami, a ściany freskami. Odrodzeniowe dziedzińce były ozdobione arkadami. Dużą rolę odgrywała także perspektywa. Najwybitniejszymi architektami tego okresy byli m.in.: Donato Bramante (zaprojektował Bazylikę św. Piotra), Bernardo Morando (zaprojektował Zamość), Filipo Brunollschi (twórca m. in. kopuły katedry we Florencji)
Sztuka odrodzenia
W sztuce, podobnie jak i w architekturze, myślą przewodnią były proporcje. Wzorem był antyk. Artyści przedstawiali piękno ludzkiego ciała. Ich dzieła były realistyczne. Także natura odgrywała w ich twórczości duża rolę. Leonardo da Vinci, czy Michal Anioł prowadzili przecież badania anatomiczne. Najbybitniejsi artyści: Michał Anioł "Dawid", fresk "Stworzenie świata" w Kapilicy Syksyńskiej, Bonatello "Dawid", Albrecht Durer "Adam i Ewa", Leonardo da Vinci "Mona Lisa", "Gioconda", "Człowiek wpisany w kwadrat i koło", Rafael "Madonna Sykstyńska", "Madonna ze szczygłem", Pieter Bruegel "Wieża Babel", Piero della Francesca "Biczowanie". Artyści renesansowi to humaniści, idywidualiści, tworzący nieśmiertelne dzieła
Literatura
Poeci i inny autorzy renesansowych dzieł pisali o różnorodnych sprawach. Jedną wspólną ich cechą był człowiek. Także w literaturze stał na pierwszym miejscu.
Franciszek Petrarka pisał o miłości. Napisał ponad 300 "Sonetów do Laury". Niccolo Machiavelli "Książe", Andrzej Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej", Thomas More "Utopia" oraz Jan Kochanowski "Pieśń XIV" w swoich rozprawach zastanawiali się nad problemem władzy. Kochanowski i Skarga kształtowali postawy obywatelskie.
Humanizam był obecny także w utworach wielu innych twórców (m.in Boccaccio, Klemens Janicki, Łukasz Górnicki, Mikołaj Rej). Najsłynniejszym pisarzem renesansowym był Wiliam Shakespear.
Należy zwrócić uwagę, że pisarze zaczynali pisać w swoich narodowych językach. Wielu błędnie uważa, że po polsku pierwszy zaczął pisać Rej. Tymczasem pierwszym poeta piszącym po polsku był Biernat z Lublina. Epoka, w dziejach kultury zwana renesansem, rodowodowo związana z Włochami, nosi nie włoskie, lecz francuskie miano renaissance, co oznacza dokładnie odrodzenie. Nazwą tą, jako terminem historyczno-literackim, posłużyli się świadomie dopiero uczeni XIX w., określając nią zjawisko odrodzenia literatury antycznej i odnowienia studiów starożytnych w czasach panowania francuskiego władcy Franciszka I (1515-1547). Później zakres terminu "renesans" poszerzył się; obejmuje się nim odnowienie, odrodzenie się ludzkości (renovatio hominis), podnoszenie się jej na wyższy poziom; także odnowienie starożytności (renovatio antiquitais;), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w. Na rozwój renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników historycznych. Do głównych należy kryzys papiestwa i rozwój reformacji, rozbicie jedności cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska). Odrodzenie (renesans) rozpoczęło się w XIV w. we Włoszech, a w krajach północnoeuropejskich w końcu XV w.; trwało we Włoszech do początku XVI w., a na północy Europy do końca tego wieku (po lata trzydzieste XVII w.). Na ostatnie dwa dziesięciolecia XV wieku przypada w Polsce świt idei renesansowych (już "Kronika" Długosza realizuje myśl humanistyczną). W końcu wieku przybywają do Polski wędrowni humaniści - poeci: Filip Buoanaccorsi, Konrad Celtis. Kształtuje się także w opisywanym okresie mecenat związany z dworem arcybiskupa lwowskiego. Późna faza średniowiecza (II połowa XV wieku) stopniowo ustępuje czasom przełomu renesansowego, w których rozwija się łacińska poezja humanistyczna, tworzona przez polskich artystów (Mikołaj Hussowski, Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki
W okresie przełomu renesansowego nastąpił także rozwój sztuki drukarskiej. Pierwszy, wędrowny jeszcze warsztat drukarski pojawił się w Polsce w 1473 roku. Od 1503 roku drukarstwo na stałe już wrasta w dzieje kultury polskiej (Haller, Hochfeder, Ungler). Olbrzymie znaczenie dla rozwoju renesansu miała także działalność Akademii Krakowskiej. W XV wieku w jej kręgu rozwijały się żywe zainteresowania kulturą humanistyczną Włoch i kulturą antyczną. Wprowadzono do programu nauczania autorów klasycznych Wergiliusza, Owidiusza, Horacego, Terencjusza. Renesans nie "odkrył" antyku, tak jak odkrywa się nowe, nieznane dotąd lądy; w tym sensie humaniści nie byli Kolumbami obszarów starożytnej kultury. Wiadomo bowiem, że i uczone łacińskie średniowiecze miało rozległą orientację w zakresie grecko-rzymskich osiągnięć nauki, literatury, a zwłaszcza filozofii (scholastyka Arystotelesa). Jednakże średniowieczna wiedza o antyku była mniej kompletna, w pewnym sensie chaotyczna, bo operująca poszczególnymi fragmentami, a nadto nacechowana niejaką ostrożnością, mającą źródło w określonym stosunku do "pogańskiej" epoki. Natomiast renesansowe odkrycie antyku polegało na wspomnianym już wskrzeszaniu jego duszy, czyli na próbie zrozumienia i pojęcia starożytności jako sensownej całości, w której każdy element ma określone miejsce i znaczenie tłumaczące się właśnie w związku z ową całością. Takie ujęcie przyczyniło się do innego, bardziej wszechstronnego naświetlenia starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, właściwego sensu. Wszechstronne, kierowane, harmonijne formowanie osobowości oraz twórczych zdolności człowieka (humanitas) było niejako powtórzeniem greckiego ideału wychowawczego (starożytna nazwa paideia).
Humanistyczne przejęcie się antykiem nie miało znamion amatorszczyzny, było dogłębne; chciano poznać możliwie najwięcej i najdokładniej. Tak zrodziły się nauki humanistyczne uprawiane na wielu uniwersytetach europejskich, w tym na liczącej się Akademii Krakowskiej.