Monarchia stanowa w Europie Zachodniej

Monarchia stanowa to taka monarchia, w której stany spoleczne - lub chociazby jeden stan - zdobyly sobie trwaly, zinstytucjonalizowany wplyw na wladze i rzady, doprowadzajac do powstania swoistego dualizmu osrodków kierowniczych - monarchy i reprezentacji stanowej.
Stan spoleczny to zamknieta grupa spoleczna o wyraznie wyodrebnionym stanowisku spoleczno - prawnym. Przynaleznosc do stanu spolecznego byla dziedziczna.
Wladza monarchy byla jednak ograniczona przez wspóludzial w zwierzchnictwie panstwowym stanów
uprzywilejowanych. Udzial ten wyrazal sie w zdobywanych przez nich uprawnieniach politycznych, w dzialalnosci zgromadzen stanowych oraz w róznych formach samorzadu stanowego i lokalnego. Typowe dla monarchii stanowej bylo zjawisko równoleglego dzialania organów panstwowych i stanowych, czyli dualizm wladzy. Zgromadzenia stanowe byly instytucja najbardziej typowa dla rozwinietej feudalnej monarchii stanowej.

System monarchii stanowej rozwinął się w całej Europie w różnym czasie (np. w Rosji później niż w pozostałych krajach). Zaczął się pojawiać w XIII wieku, a w wieku XIV był już zjawiskiem powszechnym.

Poniżej przedstawię ów system, jego powstawanie i rozwój na przykładzie dwóch państw: Anglii i Francji.

FRANCJA
Wladza królów frankijskich w X wieku byla bardzo slaba, stracili duzo ziem, ich wladza ograniczala sie wlasciwie do wlasnej posiadlosci. Reszta rzadzili feudalowie. Kraj byl rozbity na wieksze i mniejsze lenna. W tym czasie mamy panował stan rozdrobnienia feudalnego.

Gdy zmarł ostatni król z dynastii Karolingów, Ludwik V, zastanawiano się czy jest w ogóle jakis sens wybierać nowego króla. Ostatecznie wybrano Huga Kapeta (wyłacznie ze względów formalnych, "zeby jakiś był"). Okazał się on jednak dobrym politykiem i powoli instytucja króla zaczeła odzyskiwać znaczenie. Zapoczątkował dynastię Kapetyngów. Kapetyngowie od samego poczatku swego rzadzenia dazyli do przywrócenia monarchii we Francji. Zaczeli od zmiany tronu z elekcyjnego na dziedziczny. Dzieki mozliwosci inwestytury swieckiej zyskali sobie poparcie Kosciola i mogli dokonac przeksztalcenia tronu w dynastyczny.

Kapetyngowie bardzo dobrze wykorzystali swoja sytuacje: pozycje seniora oraz inwestyture swiecka. Niemaly wplyw mialy takze dzialania wojskowe. Za czasu ich panowania Anglicy zaczęli najeżdżac Francję i stosunkowo szybko zajeli połowe państwa. Wobec tego król francuski Filip August umocnil swoja wladze. Pomogli mu w tym mieszczanie, którzy byli zainteresowani likwidacja podzialów panstwa. Wykorzystal system lenny i podporzadkowal sobie wielu drobnych feudalów swieckich i duchownych. W ten sposób pozyskiwal coraz wieksze tereny. Skarb królewski zasilily wplywy z szybko rozwijajacych sie w tym okresie miast.

Do dalszego wzmocnienia sie monarchii Kapetyngów przyczynilo sie odzyskanie poludnia Francji, które odlaczylo sie i przestalo uznawac zwierzchnictwo królów francuskich. Powstal tam Ruch Albigensów (od miasta Albi) skupiajacy tamtejszych heretyków. W latach 1207 - 1227 trwaly tam walki, wszyscy zostali zabici. Teren powrócil do Francji.

Najazd Anglików, mimo utracenia czesci ziem, jednak czesciowo zintegrowal kraj, a zlikwidowanie ruchu heretyckiego na poludniu Francji ukazalo sile i wladze króla. Monarchia znów byla zasadniczym ustrojem w Panstwie Franków.
Jednak w XII wieku zaczęto nadawać przywileje różnym większym grupom społecznym czyli:
- duchowieństwu
- rycerstwu
- szlachcie
- mieszczanom
Przywileje nadawano w różnych dziedzinach takich jak:
- podatkowa - zwolnienia od podatków lub ulgi podatkowe
- sądowa - dogodny dla danej grupy spolecznej system przepisów prawnych, wlasne sadownictwo, przekazanie wladzy sadowniczej, z czym wiazaly sie wplywy z kar pienieznych
- gospodarcza - przyznawanie prawa do posiadania ziemi w przypadku rycerstwa lub uprawnien handlowych w przypadku mieszczanstwa
- polityczna - wylaczne prawo czlonków grupy do pelnienia okreslonych urzedów i wplywu na wladze
Oprócz tego nadawano również przywileje, które pokazywały ważność danej grupy społecznej np. prawo noszenia broni lub drogocennych szat.
W wyniku tego wytworzyly sie charakterystyczne warstwy rózniace sie od siebie iloscia przywilejów i swobód. Grupy te funkcjonowały w miarę sprawnie i z czasem wyparły system więzi lennych czyli feudalny.

Osiagniecie, utrzymanie czy rozszerzenie przywilejów wymagalo zorganizowanej akcji nacisku. W czasie walk i przetargów o przywileje ksztaltowaly sie zasady przynaleznosci do grupy i umiejetnosc korzystania z swobód. Udzielajac zbiorowych przywilejów, wladcy obiektywnie pomagali róznym grupom swych poddanych zorganizowac sie dla obrony i rozszerzenia swobód. Nie musialo to oznaczac ustepstw w sprawowaniu wladzy, przeciwnie - okreslajac swobody - wladcy narzucali pewne obowiazki, w wyniku czego wlaczali poddanych do wspóldzialania w realizacji spraw publicznych. W ten sposób powstawaly warunki do uksztaltowania sie stanów i przedstawicielstw stanowych. Zgromadzenia przedstawicieli uprzywilejowanych stanów, dzialajac we wlasnym interesie grupowym oraz w interesie panstwa jako calosci, dazyly do uzyskania aktów prawnych okreslajacych ich miejsce w caloksztalcie systemu wladzy.

Spoleczenstwo francuskie podzielilo sie na trzy stany: duchowienstwo, szlachte i „stan trzeci”, skupiajacy mieszczanstwo oraz wolnych chlopów. Przynaleznosc do stanów byla dziedziczna (oprócz duchowienstwa), a przejscie ze stanu nizszego do wyzszego praktycznie niemozliwe. Po okresie rozdrobnienia feudalnego, stany uprzywilejowane poczuly swa sile i siegnely po wladze, nadajac zjednoczonej juz monarchii charakter stanowy.

Przedstawiciele kazdego z tych stanów to stany generalne. Powolano je po raz pierwszy 10.04.1302, poniewaz Filip Piekny popadl w konflikt z ówczesnym papiezem Bonifacym VIII (od 1294). Zblizal sie przelomowy rok 1300 (jubileuszowy) i mial rzekomo nastapic koniec swiata, wiec wzrosla religijnosc. Papiez byl przekonany o swojej wyzszosci, co doprowadzilo do konfliktu. Filip odwolal sie do stanów generalnych, aby mu pomogli.

Zróznicowanie praw i obowiazków poszczególnych grup spolecznych bylo zrecznym posunieciem króla. Dalo mu to wieksza kontrole nad swoimi poddanymi. Warstwy spoleczne zas mialy swój udzial w tworzeniu wladzy. Z tego wynika, ze zarówno król jak i spoleczenstwo wiele skorzystalo z nadawania przywilejów.

Warunki do zjednoczenia panstwa i utworzenia monarchii w nim zaczely powstawac w XII wieku. Mozna do nich zaliczyc: wzrost handlu i zwiazany z tym rozwój miast i rynku. Powazna role odegralo tez poczucie zagrozenia zewnetrznego ze strony królów angielskich, którzy posiadali na terenie Francji olbrzymie lenna.
Droga do stworzenia zjednoczonej monarchii wiodla przez stopniowe zwiekszanie domeny królewskiej (osobistego lenna króla), przez co rósl autorytet wladcy w calym kraju.

Ksztaltowanie sie monarchii stanowej bylo dlugim procesem, w czasie którego praktycznie caly kraj przezyl metamorfoze: z rozbitego, feudalnego panstewka, gdzie rzadzil kazdy - sobie, stal sie silna, dynastyczna monarchia, gdzie takze spoleczenstwo mialo swój glos. W wyniku okolo 300-letniego procesu zgromadzenia stanowe staly sie w XV wieku trwala instytucja zycia politycznego

ANGLIA
Bardzo szybko jednak ziemia stala sie przedmiotem nowego obrotu towarowego. Anglia posiadala odmienny typ feudalizmu niz na kontynencie. Tam obowiazywala zasada "wasal mojego wasala nie jest moim wasalem", ale obowiazywala równiez zasada stanów. Kazdy stan ma swoje uprawnienia i swoje powinnosci, monarcha stoi na strazy calosci. Jednoczesnie sytuacja królów angielskich byla o tyle skomplikowana, ze monarchowie ci byli z racji swoich posiadlosci na kontynencie wasalami królów Francji. Po wygasnieciu dynastii, z której wywodzil sie Wilhelm Zdobywca. W polowie XII wieku wladza przeszla w rece dynastii Plantagenetów. Pierwszy z Plantagenetów -Henryk II wszedl w ostry konflikt ze stanami spoleczenstwa angielskiego. Przedmiotem konfliktów bylo naruszanie przez monarche uprawnien stanowych - zarówno w dziedzinie podatkowej, jak i w dziedzinie nominacji.W 1164 rwydaje on tzw. "konstytucje klarendonskie", w których poddaje duchowienstwo pod jurysdykcje królewska.Duchowienstwo jako odrebny stan podlegalo prawu kanonicznemu. Monarcha chcial ograniczyc uprawnienia tego stanu zarówno w zakresie sadownictwa, jak i obsady stanowisk. Wywolalo to opozycje, na czele której stanal arcybiskup Canterbury - Tomasz Becket. Arcybiskup zostal zamordowany, co przynioslo mu slawe meczennika. Pod wplywem oburzenia spoleczenstwa monarcha musial cofnac swoje decyzje.

Celem polityki Henryka II bylo wmocnienie wladzy królewskiej. Zburzyl szereg zamków feudalnych, na rycerstwo nalozyl podatek od tarczy, a za zorganizowane pieniadze zorganizowal armie zaciezna, przeprowadzil reforme sadownictwa. Polegala ona na tym, ze w wypadku wniesienia sprawy przed sad królewski powolywano posród miejscowej ludnosci - 12 osób tzw: przysieglych, którzy przeprowadzali badanie sprawy. Dotyczy to spraw majatkowych i karnych, skladali zeznania wobec sedziego królewskiego, który wydawal wyrok. Kazdy wolny mial prawo do takiego sadu, ale polityka Henryka II nie podobala sie angielskim baronom. Szukali oni poparcia u królów francuskich.
Po smierci Henryka wladze w Anglii objal król Ryszard Lwie Serce, ale monarcha ten nie interesowal sie sprawami Anglii, bral aktywny udzial w wyprawach krzyzowych. Anglie traktowal jako zródlo dochodów. Przez jakis czas przebywal nawet w niewoli, z której Anglia musiala go wykupic. Wszystko to kosztowalo i budzilo powszechne niezadowolenie.
W imieniu brata wladze w Anglii sprawowal Jan bez Ziemi. W czasie jego panowania Anglia utracila szereg ziem we Francji, co wiecej, Jan sciagnal na siebie klatwe papieska. Jan musial sie ukorzyc, uznac sie lennikiem papieza i z tego tytulu Anglia musiala placic papiezowi znaczne sumy pieniedzy (1000 funtów rocznie).
Ogólna nienawisc budzily w Anglii zdzierstwa i gwalty królewskie. Skonsolidowalo to przeciw Janowi baronów, duchowienstwo i miasta. W 1215 roku powstancy zajeli Londyn i zmusili króla do podpisania przywileju pod nazwa Wielka Karta Wolności(Magna Carta Libertatum). Przywilej wprowadzil:
- autonomie Kosciola angielskiego
- podatek tarczowy moze byc nalozony tylko za zgoda Rady Królewskiej, bez zgody Rady mozna bylo nalozyc podatek tzw. podatek pomocny, wtedy, gdy król po raz pierwszy wydawal za maz pierworodna córke lub pasowal pierworodnego syna. Podatek ten nie mógl przewyzszac uzasadnionej wysokosci. Król, gdy dostal sie do niewoli mógl sam pertraktowac o wysokosci okupu za niego. Nie musial na to uzyskac zgody Rady
- król nadajac ziemie okreslal scisle obowiazki zwiazane z tym nadaniem
- nietykalnosc osobista i majatkowa
- wolnosc handlu, oprócz cel, z wyjatkiem czasu wojny
- gwarancje urzedów dla Anglików
- zwrot majatków odebranych bez wyroków
- powolano Rade skladajaca sie z 25 baronów, która miala przestrzegac nadanych swobód i przywilejów, pojawil sie organ kontrolujacy posuniecia monarchy.
Zasadnicza rzecza, o której mówil ten dokument bylo ograniczenie praw króla w sprawach dotyczacych nakladania podatków, przede wszystkim podatku tarczowego. Na nalozenie podatku wymagana byla teraz zgoda rady baronów i biskupów. Poniewaz Jan Bez Ziemi nie cieszyl sie w Anglii zbyt dobra slawa, uwazano, ze jest zdolny do krzywoprzysiestwa. Dlatego tez powolano rade baronów, która miala pilnowac, gdyby król próbowal zlamac postanowienia Karty rada mogla doprowadzic do detronizacji.
Nastepca Jana bez Ziemi - Henryk III prowadzil polityke faworyzowania obcych (Wlochów, Francuzów), oraz uciazliwa polityke podatkowa. Wywolalo to niezadowolenie górnych warstw spoleczenstwa angielskiego, które zmusilo Henryka III do przekazania faktycznej wladzy w rece Rady zlozonej z 15 baronów. Tego typu oligarchia jednak wzbudzala sprzeciw wsród innych baronów, szeregowego rycerstwa i innych miast. Na czele opozycji stanal czlonek opozycji Rady Szymon de Montfort. Powstancy zajeli Londyn gdzie zwolano rade królewska (1265 rok), w której oprócz baronów i pralatów zasiedli przedstawiciele nizszego rycerstwa, po dwóch z kazdego hrabstwa, i po dwóch delegatów wiekszych miast. Poczatkowo przedstawiciele kazdego stanu obradowali oddzielnie, pózniej wyodrebnily sie w parlamencie dwie izby:
- Izba Lordów, w której zasiadali pralaci i baronowie
- Izba Gmin - reprezentujaca drobne rycerstwo i miasta. Za panowania Edwarda I w 1295r. parlament angielski uzyskal swoje zasadnicze uprawnienie, zobowiazanie króla, ze bez zgody parlamentu nie bedzie nakladal i sciagal nowych podatków.
W latach 1327-1377 w Anglii panuje Edward III. W celu zdobycia srodków na wojne z Francja zwraca sie czesto do parlamentu z zadaniem subsydiów, rozszerzajacych jednoczesnie jego prawa. Parlament nabywa uprawnienia do wydawania ustaw, staje sie nadto najwyzszym sadem, w szczególnosci dla przestepstw dokonywanych przez urzedników królewskich. Anglia z monarchii autokratycznej, gdzie król, traktuje panstwo jako patrymonium przeksztalca sie w monarchie stanowa, gdzie król musi sie liczyc z opinia stanów - szlacheckiego, rycerskiego, duchownego.

PODSUMOWANIE
Powyżej przedstawione monarchie są tym samym typem ustroju, mają podobne cechy i polegają na tym samym: król zrzeka się części swej władzy na rzecz okreslonej grupy społecznej lub kilku takich grup. W obu przypadkach dzieje się to stopniowo, najpierw jeden przywilej, potem drugi i tak powoli ustrój się rozwija. Grupy (grupa) rosną w siłę i z czasem zaczynają mieć głos w sprawach państwowych. Jest to w gruncie rzeczy stan naturalny i nieunikniony, ponieważ nawet monarchia absolutna po jakimś czasie upadnie i po władzę siegnie lud. Jest to etap w drodze ku tworzeniu się demokracji. Jednak etap monarchii stanowej może przebiegać w rozmaity sposób, korzystny lub niekorzystny dla państwa. Wszystko zalezy bowiem od umiejętności władcy, czy będzie potrafił kontrolować nadawanie przywilejów i czy nie da się obalić przez rosnący w władzę lud (apetyt rośnie w miarę jedzenia). Pomimo tego, że system kształtował się w tym samym czasie w obu krajach; miały też one wiele ze sobą wspólnego, mianowicie tak: najazdy Anglików na początku panowania Kapetyngów oraz to, że przez jakiś czas władcy Anglii byli wasalami władców Francji, istniało dużo różnic wynikających jak już wcześniej wspomniałam ze sposobu wprowadzenia. Te różnice to min:
- sposób działania - Francja: państwo w rozsypce ---> państwo zgrane, Anglia: państwo zgrane ---> państwo w rozsypce
- rola stanów w państwie - we Francji służyły jako pomocne dla króla, w Anglii niszczyły jego funkcję
- sytuacja nadawania przywilejów - we Francji król je nadawał, w Anglii lud je wymuszał
- wpływ na instytucję władcy - we Francji wzmocnienie, w Anglii osłabienie
- postawa stanów wobec króla - we Francji obrona, w Anglii postawa zdecydowanie anty-
- postawa króla wobec państwa - we Francji wiedział co chce osiągnąć i dążył do zjednoczenia i wzmocnienia państwa, w Anglii panował chaos, który wykorzystały stany, król traktował państwo jako źródło środków na wojny, nie zalezało mu na wzmocnieniu i ustaleniu jasnej sytuacji
- stosunek stanów do państwa - we Francji zgromadzenie stanów generalnych razem z królem kształtowało politykę i prawo, w Anglii izby narzucają królowi co ma robić i ubezwłasnowalniają go przez zmuszenie do zgody na wszystko co postanowią izby
- kto się z kim liczy - we Francji stany z królem, w Anglii odwrotnie - król ze stanami
- sytuacja państwa z sąsiadami - we Francji dążenie do spokoju, w Anglii co chwila popadano w konflikty
Ogólnie glówna róznica miedzy monarchia stanowa Francji a monarchia stanowa Anglii bylo to, ze we Francji Stany Generalne stanely po stronie króla, doprowadzily do wzmocnienia wladzy królewskiej w walce z kosciolem, scalone zostalo terytorium panstwa. Natomiast w Anglii wladza królewska zostala oslabiona na rzecz stanów.
To, że w jednym kraju ten ustrój wyszedł na dobre a w drugim nie, zalezało wyłącznie od władcy. Jeśli panuje on rozsądnie i zalezy mu na utrzymaniu porządku i przede wszystkim potrafi to zrobić, to nie będzie buntów wśród poddanych i lud będzie go popierał. Natomiast jeśli władca niewiele robi sobie z tego, ze panuje i nie obchodzą go losy państwa, które z braku ładu będzie dązyło do ruiny, to normalne jest to ze powstaną bunty i rebelie, a lud będzie chciał obalić króla i wprowadzić własne prawo. A że lud w miarę coraz wyższej pozycji będzie chciał coraz więcej (dać palec to będą chcieli rękę), to dojdzie do sytuacji korupcyjnych i mało delikatnie mówiąc państwo trafi szlag. Czyli podsumowując: powodzenie systemu politycznego zależy od tego, który ów system wprowadza.