Starożytny Egipt

Pierwsze, niewielkie organizmy państwowe (tworzone przez ludność pochodzenia chamickiego) zaczęły się kształtować na terenie Egiptu z początkiem III tys. p.n.e. Chodzi o nomy (nomos), których było początkowo kilkanaście, lecz których liczba wzrosła potem do ponad 40. Doszło do wyodrębnienia kultur Górnego (dolina Nilu aż do Memfis) i Dolnego (delta Nilu) Egiptu. Wśród ludności tego pierwszego dłużej utrzymało się łowiectwo i koczowniczy tryb życia, natomiast nomy Egiptu Dolnego stały na wyższym szczeblu rozwoju, to tam wcześniej i lepiej rozwinęło się rolnictwo i hodowla. W trakcie tzw. okresu I i II dynastii (ok.2850 - 2650) doszło do stopniowego zjednoczenia Egiptu Górnego i stopniowego podboju przez jego władców Egiptu Dolnego, stojącego na wyższym stopniu rozwoju. Za założyciela I dynastii egipskiej z miasta Tinis uważa się na poły mitycznego Menesa.

Stworzone przez władców I dynastii państwo miało początkowo charakter patriarchalny i nie przypominało późniejszego organizmu politycznego. Szczególnie duże były zachodzące stopniowo zmiany formy i treści władzy panującego, które doprowadziły do stworzenia modelu despotyzmu. Początkowo król (zwany ojcem) zarządzał państwem jakby swą ojcowizną przy pomocy członków rodziny. Stopniowo dopiero urzędy zaczęto obsadzać ludźmi nie należącymi do rodziny królewskiej, którzy za swe usługi otrzymywali ziemię w użytkowanie. W ten sposób powstały wielkie majątki ziemskie i własność prywatna. Tak np. urząd zarządcy nomu (teraz już jednostki administracyjnej) wraz ze związaną z nim ziemią stał się dziedziczny. Drugim wielkim właścicielem ziemskim (obok świeckiej arystokracji) stały się świątynie. Podstawową siłą roboczą było chłopstwo, silnie uzależnione od króla i możnych, poddane ścisłej kontroli aparatu państwowego. Niewolnictwo w tym okresie nie odgrywało większej roli.

Egipt Starego Państwa był już silnie scentralizowany, przyśpieszyło ten proces przejście od ustroju patriarchalnego do despotyzmu. Władca był naczelnym wodzem, najwyższym kapłanem i sędzią, przypisywano mu właściwości magiczne. Początkowo uznawano go za boga, potem za syna boga Ra.

Rządy III i IV dynastii oznaczają szczytowy okres w dziejach Starego Państwa. Władza panującego stale wzrasta, znajdując wyraz w budowie ogromnych zespołów grobowych. Ewolucja szła tu od prostych grobów (mastab) ku monumentalnym piramidom. Pierwszym budowniczym piramidy był Dżozer, władca III dynastii. Jego architekt Imhotep zaplanował sześciostopniową piramidę w Sakkarze koło Memfis, dokąd Dżozer przeniósł stolicę z Tinis. Przejście od piramidy schodkowej ku wykształconej jest związane z osobą założyciela IV dynastii, Snefru, po którym zachowały się 2 piramidy w okolicach Memfis. Do najwyższej doskonałości doszła budowa piramid za jego następców: Chufu (gr. Cheops), Chafra i Menkaura. Same piramidy (największa, Chufu, miała pierwotnie wysokość 150m) były tylko częścią zespołu grobowego. Zespoły te wzniesiono w Giza. Związany z ich budową długi, trwający ponad wiek wysiłek musiał wywrzeć wpływ na całokształt życia państwa egipskiego.

Stopniowo władza monarchy uległa osłabieniu, przy wzroście roli kasty urzędniczej.Za rządów VI dynastii doszło do wyodrębnienia dziedzicznych terytorialnych księstw dzielnicowych. Sytuacja klas niższych wobec wzrostu obciążeń podatkowych stała się b. ciężka. Doszło do buntów chłopskich, dezorganizacji aparatu państwowego, którego finałem był ostateczny rozpad państwa na nomy.

Z okresem Starego Państwa związane są liczne osiągnięcia kultury egipskiej, które ufundowały jej późniejszy burzliwy rozwój. I tak już ok. 3000 r. p.n.e. powstało niezwykle skomplikowane pismo egipskie. Obok hieroglifów (pismo święte) i pisma hieratycznego (kapłańskiego) później rozwinęło się jeszcze pismo demotyczne (ludowe). Także ok. 3000 r. powstał kalendarz egipski oparty na obserwacji wylewów Nilu; podział w nim zastosowany na 365 dni i 12 miesięcy miał duży wpływ na późniejsze systemy kalendarzowe.


Po okresie chaosu doszło do odtworzenia dwóch ośrodków państwowych: w Dolnym (stolica w Herakleopolis) i Górnym (wokół Teb) Egipcie. Po raz kolejny doszło do zjednoczenia państwa pod hegemonią Górnego Egiptu. Nowi władcy dynastii tebańskiej (XI) dokonali nowego podziału administracyjnego kraju i reorganizacji całego aparatu państwowego. Władcy tej i XII dynastii (Amenhotepowie i Sezostrisowie) skierowali dużo uwagi w stronę spraw zagranicznych, które to problemy nie interesowały raczej władców Starego Państwa. Na południu kierowano ekspansję w kierunku Nubii; pierwsi władcy XII dynastii podbili tą krainę aż do III Katarakty Nilu, a dzieła podboju dokończył Sezostris III. Wzdłuż niespokojnej granicy z Palestyną stworzono system umocnień. Jednocześnie rozwijano kontakty handlowe z miastami fenickimi, z Mezopotamią, Arabią i Kretą.

W zakresie stosunków społecznych doszło do dalszego rozwarstwienia. Powstały miasta zasiedlone przez nowe warstwy ludności (rzemieślnicy, kupcy, rozwinięte klasy urzędniczo - kapłańskie) i one stały się głównymi centrami kraju. Podjęto wielkie prace mające na celu wykorzystanie oazy Fajum oraz uregulowanie Nilu. Doszło też do poważnych zmian w dziedzinie kultury i religii. Nastąpiło ostateczne odejście od kultu sił natury ku kultom bóstw lokalnych, z silną dominacją boga miasta - stolicy (za XII dynastii był nim Amon tebański). Rozwinęły się wierzenia dotyczące życia pozagrobowego. W kulturze na szczególne docenienie zasługuje rozwój różnorodnej literatury (tzw. klasyczny okres egipski).
Po wspaniałym, lecz krótkotrwałym rozkwicie nastąpił za czasów następnych dynastii (XIII i XIV) załamanie się świetności Egiptu. Pojawili się uzurpatorzy, władza centralna znów uległa osłabieniu, kraj rozpadł się na dzielnice.

Wiek XVIII p.n.e. był początkiem poważnego kryzysu państwowości egipskiej. Osłabione i rozbite państwo zostało zaatakowane przez potężną falę Hyksosów (swoista federacja plemion semickich i huryckich), ustępujących ze swych pierwotnych siedzib w Azji Przedniej. Początkowo osiedlali się oni w delcie Nilu, by ostatecznie opanować cały kraj (koniec XVIIIw.). Tzw. Wielcy Hyksosi jako XV dynasta rządzili krajem do 1680 roku p.n.e., ich wpływy docierały aż do Palestyny. Późniejsi, Mali Hyksosi (XVI) panujący do 1580r. zostali ograniczeni do Dolnego Egiptu. W Górnym Egipcie, wokół Teb powstał ośrodek stopniowego wyzwalania kraju spod władzy Hyksosów (XVII dynastia). Przejęcie od najeźdźców środków militarnych (broń brązowa, konie, wozy bojowe) pozwoliło wreszcie władcy Ahmose ostatecznie wyprzeć Hyksosów.

Konsekwencją najazdu było wyjście Egiptu z długotrwałej izolacji politycznej. Z powrotem wcielono do państwa Nubię, podjęto wyprawy wojenne do Syrii i Palestyny. Dysponując armią stałą (najemnicy) i zasobami złota z kopalń w Nubii mogli władcy XVIII dynastii podjąć planową akcję podboju Palestyny, Syrii i Fenicji. Już Amenhotep I ok.1525r. dotarł do Eufratu, ale podboje jego nie były trwałe. Pokojowe rządy królowej Hatszepsut doprowadziły do utraty zdobyczy i dopiero Tutmose III (ok. 1491 - 1436) stał się twórcą wielkiego państwa egipskiego. W toku licznych wypraw wojennych do Syrii i nad Eufrat rozbił on koalicję miast syryjskich wokół miasta Kadesz i pokonał Mitanni. Na opanowanych terenach Syrii i Palestyny pozostawiono lokalnych zależnych władców, lecz stale utrzymywano tam silne egipskie załogi wojskowe.

Walka z Hyksosami i późniejsze podboje spowodowały poważne przeobrażenia społeczne. Położenie chłopstwa uległo dalszemu pogorszeniu wskutek zniszczeń wojennych i wzrostu obciążeń podatkowych. Rosła rola w państwie dowódców obcoplemiennych wojsk najemniczych. Wzrosła ogromnie liczba urzędników, jednocześnie rozwijał się handel i rzemiosło. Pojawili się masowo niewolnicy pochodzący z licznych wypraw wojennych. Wobec sukcesów wojennych umocniła się rola władcy, ale ogrom państwa wymagał podziału władzą z rosnącą kastą urzędniczo - kapłańską. Rola kapłanów, głównie boga Amona, rosła; arcykapłan stał się drugą osobą w państwie. Świątynie stały się prawdziwą potęgą gospodarczą, jednocześnie rozległa wiedza kapłanów czyniła z nich świetnych polityków.

Stopniowo Egipt XVIII dynastii ulegał osłabieniu na skutek czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Osłabienie państwa Mitanni sprawiło, że Egipt musiał stawić czoła dwóm nowym potęgom azjatyckim: Asyrii i Hetytom (1400 -1340). Sytuacja polityczna Egiptu była ciężka już za Amenhotepa III ,a przybrała katastrofalny obrót za panowania jego syna, Amenhotepa IV Echnatona. Władca ten podjął walkę z rosnącą w siłę kastą kapłańską boga Amona, opierając się głównie na obcoplemiennych doradcach i najemnikach. Wprowadził siłą kult boga słońca Atona jako dominujący, przeniósł stolicę do dzisiejszego Tell el-Amarna w środkowym Egipcie i rozpoczął represje wobec wyznawców innych bóstw, zwłaszcza Amona. Sytuacja Egiptu uległa drastycznemu pogorszeniu, zajęty reformami Echnaton nie zwracał uwagi na rosnący chaos w kraju i zagrożenie zewnętrzne ze strony Hetytów. Ci ostatni wkrótce zagarnęli prawie całą Syrię. Doszło do obalenia Echnatona przez koalicję kapłanów i wojskowych popieranych przez królową Nefretete. Po niej panował zięć Echnatona Tutenchamon, który podjął trud naprawy państwa. Na jego następcy, Horemhebie, kończy się XVIII dynastia.

Jeszcze za kolejnej, XIX dynastii (Ramzes I, Ramzes II i Merneptah) Egipt był jedną z politycznych potęg Starożytnego Wschodu, jednak potęgą chylącą się ku upadkowi. Władcy XIX dynastii toczyli z Hetytami ciężkie walki o Syrię i Palestynę - po ciężkiej, nierozegranej bitwie pod Kadesz w 1285 r. w 1269 r. Ramzes II zawarł z Hetytami traktat pokojowy i sojuszniczy dzieląc się z nimi strefami wpływów na spornym obszarze. Za panowania jego następcy, Merneptaha, miało prawdopodobnie miejsce opisane w Biblii wyjście Izraelitów pod wodzą Mojżesza z Egiptu.

Ostatnie wielkie zwycięstwo wojsk egipskich miało miejsce w 1190 r., kiedy to Ramzes III (twórca XX dynastii) odparł inwazję egejskich "ludów morskich" na swe państwo. Za nieudolnych i słabych następców Ramzesa III sytuacja zewnętrzna i wewnętrzna Egiptu stale się pogarszała. Ramzesydzi nie byli w stanie powstrzymać wzrostu potęgi i władzy najwyższych kapłanów Amona, którzy wreszcie w osobie arcykapłana Herhora (jego zmagania z ostatnim Ramzesydą, Ramzesem IX, barwnie opisuje Prus w "Faraonie") sami sięgnęli po władzę (1085 r. p.n.e.). Rozpoczęła się schyłkowa epoka starożytnego Egiptu.

Za czasów XXI dynastii (1085 - 950 p.n.e.) toczyły się zacięte walki o władzę królewską między arcykapłanami Amona z Teb (Herhor i jego lina) a wielmożami z Tanis (Smenedes i jego linia). Potem założył swą dynastię (XXII) wódz najemnych wojsk libijskich, Szeszonk (945 - 924 p.n.e.). W tym okresie część kleru Amona z Teb wyemigrowała do położonej na południu Nubii (uniezależniona część państwa egipskiego) i założyła tam swe własne państwo. Za XXIII i XXIV dynastii (817 - 715 p.n.e.) w Egipcie panowała anarchia i całkowite rozprzężenie. Władca państwa nubijskiego Pianchi wykorzystał to podbijając kraj i zakładając XXV dynastię. Władcy z tej dynastii usiłowali przywrócić w Egipcie ustrój panujący w okresie Nowego Państwa. Próby te przerwał dokonany przez Asyryjczyków w 671 r. najazd. Jego efektem było spustoszenie kraju, a Egipt aż po Teby stał się prowincją asyryjską.

Pogromca Egiptu, Aszurbanipal, jeszcze dwukrotnie wyprawiał się do Egiptu, m.in. zdobywając i plądrując Teby. Mianowany przezeń namiestnikiem w Egipcie Psametyk (664 - 610) wkrótce sprzymierzył się z Lidią i wypowiedziawszy posłuszeństwo Asyrii stał się w 652 r. panem całego Egiptu. Za panowania pochodzącej od Psametyka XXVI dynastii Egipt przeżywał swój ostatni wielki renesans - okres wielkiego odrodzenia w sztuce, architekturze, literaturze i religii. W tym okresie powstała w zachodniej części Nilowej delty wielka grecka kolonia założona przez mieszkańców Miletu - Naukratis. Władcy XXVI dynastii oparli swą władzę w znacznej mierze na greckich żołnierzach najemnych. Za rządów Neho (610-595 p.n.e.) Egipt wspierając chwilowo osłabioną Asyrię, starał się odzyskać swe wpływy w Syrii i Palestynie. Feniccy żeglarze na polecenie Neho w ciągu 3 lat opłynęli dookoła Afrykę. Uruchomiono też kanał łączący Nil z Morzem Czerwonym. Ekspansję w Azji przerwała klęska Neho zadana mu przez Nabuchodonozora babilońskiego pod Kakemisz (605 p.n.e.).

Jeden z następców Neho, Psametyk III nie zdołał pokonać najazdu perskiego na swój kraj i Egipt popadł w zależność od Persji (bitwa pod Pelsium 525 pne). Mimo licznych antyperskich powstań taki stan rzeczy trwał aż do IV w. p.n.e. Kolejne dynastie (XXVII - XXX) władały tylko częściami terytorium Egiptu i były ściśle kontrolowane przez władców perskich. Kres perskiemu panowaniu położył w 332 r. Aleksander Macedoński. Po jego śmierci w 323 r. dostał się Egipt pod władzę dynastii Ptolemeuszy (Lagidów) sprawującej rządy do 30 r p.n.e. (data podboju rzymskiego).