Misa i jezioro są to dwa pojęcia nierozerwalnie ze sobą związane. Tworzenie się mis jeziornych może być efektem procesów endogenicznych tj.wulkanizmy lub procesów egzogenicznych, czyli działalności lodowców, wiatru, rzek. Misy jeziorne dzielimy na:
- Jeziora tektoniczne
W skład tych jezior wchodzą jeziora reliktowe, będące pozostałością po morzach lub jeziorach. Odseparowane od macierzystych zbiorników wodnych. Do jezior reliktowych zalicza się także pozostałości zbiorników z okresów pluwialnych. Wskutek znacznego zmniejszenia ilości opadów, przy równoczesnym wzroście parowania, poziom ich wód uległ obniżeniu. Często czynniki klimatyczne i tektoniczne występują równocześnie. Przykładem jezior reliktowych są Morze Kaspijskie, Jezioro Aralskie.
Drugim typem jezior tektonicznych są jeziora nowo powstającego lądu, tworzą się wskutek podnoszenia powierzchni dna morskiego ( jezioro Okeechobee.)
- Jeziora utworzone wskutek zmiany kierunku układu hydrograficznego w efekcie fałdowania lub nachylenia warstw skalnych (jezioro Kiogo w Afryce).
- Jeziora w deformacjach tektonicznych o kształcie misowatych wgłębień, których najniższe części są wypełnione wodą.(Jezioro Wiktorii)
- Jeziora w wydłużonych rozpadlinach, czyli w rowach tektonicznych, położone między uskokami. Występują często w zgrupowaniach w formie ciągów, np. system rowów we wsch. Afryce. Jest to najważniejszy i najbardziej powszechny typ wśród mis tektonicznych. Charakteryzują się one dużym wydłużeniem, są wąskie (np. jezior Bajkał), ponadto należą do najgłębszych jezior świata (Bajkał, Morze Martwe, Tanganika, Niasa).
- Jeziora utworzone w strefach lokalnego zapadania terenu, będącego następstwem trzęsień ziemi, np. Reelfoot w Stanach Zjednoczonych. Powstałe zagłębienia są zazwyczaj niewielkie i mogą się wypełniać wodami opadowymi, gruntowymi lub rzecznymi.
Jeziora wulkaniczne:
Pierwszym typem jezior wulkanicznych są jeziora kraterowe, leżące w tufowych stożkach wulkanicznych. Są zazwyczaj niewielkie, głębokie, o zaokrąglonym zarysie linii brzegowej. Jeziora kraterowe występują powszechnie w strefach wulkanicznych, występują we Włoszech, Japonii, Francji, Nowej Zelandii.
- jeziora kalderowe są położone w wielkich zagłębieniach wytworzonych przez wysadzenie szczytowej partii wulkany podczas wyjątkowo silnej erupcji lub zapadanie się jego części nad wyróżnioną komorą wulkaniczną(np. Jezioro Kraterowe, Bolsena, Towada , Taal
- Jeziora położone w wulkaniczno-tektonicznych nieckach, powstałych na skutek istniejącego uskoku ( jezioro Toba na Sumatrze)
- Jeziora utworzone wyniku bariery stanowionej przez wulkan lub zgrupowanie, np. jezioro Kiwu w Afryce.
- Jeziora owalne – Maary, wypełniają leje eksplozywne są okolone niskimi pierścieniami materiału okruchowego (jezioro Laach, PulverMaar.
- Jeziora w zagłębieniach powłok zapadniętych strumieni lawowych. Są one płytkie, o nieregularnym zarysie linii brzegowych (jezioro Yellowstone).
- Jeziora utworzone przez zatamowanie doliny potokami lawy przykładem może być jezioro Inawashiro w Japonii .
Jeziora utworzone przez osuwiska
Są to jeziora powstałe wskutek podparcia przez zapory osuwiskowe spływów błotnych lub przez osuwanie się ziemi i skał. Te ostatnie są najbardziej powszechne i występują na obszarach górskich (jezioro Gekgiol w Azerbejdżanie, gdzie na północnych stokach góry Murowdag nastąpiło zatamowanie rzeki Achsu).
Jeziora glacjalne
Złożoność warunków powstawania jezior glacjalnych skłania do wydzielenia w ich obrębie następujących grup:
1) Jeziora istniejące dzięki bezpośredniemu kontaktowi z masami lodu;
Jeziora na lodzie, w lodzie lub pod lodem. W pewnym sensie jeziora tego typu można określić, analogicznie jak w strefie suchej, mianem okresowych. W tym przypadku zachodzi jednak sytuacja odwrotna, tzn. jeziora funkcjonują w okresie cieplejszym, czyli w lecie. Jeziora tego typu mogą zalegać na względnie płaskich lub postrzępionych (między serakami) powierzchniach lodowców, lądolodów, a nawet na lodach dryfujących po morzu, jak również wewnątrz mas lodowych oraz pod nimi. Wody zasilające misy pochodzą z topnienia lodów na powierzchni, w ich wnętrzu, na kontakcie lodowca z podłożem, z opadów deszczowych, w wyniku przepływów w systemie kanałów na powierzchni lodu, wewnątrzlodowcowych i podlodowcowych lub pochodzą ze źródeł termokrasowych, które mogą zasilać system wód lodowcowych.
Drugim przypadkiem są jeziora utworzone wskutek zatamowania wód masami lodu. W tym przypadku można wydzielić jednak wariantów tego typu jezior, np. powstałe przez zatamowanie wód w dolinie bocznej zaporą lodową z doliny głównej, zatamowanie wód w dolinie głównej przez przemieszczający się lód z doliny bocznej, powstanie jeziora między zboczem doliny a lodowcem, na kontakcie dwóch lodowców, a nawet krótko istniejące jeziora podpierane przez lawiny.
2) Jeziora, których misy są wydrążone w skałach bądź osadach klasycznych;
Jeziora utworzone w misach wyżłobionych przez lód, położone na rozkruszonych i spękanych powierzchniach skalnych.
Jeziora cyrkowe - powstały powyżej dolnej granicy wieloletnich śniegów, wypełniają przestrzenie dawnych pól firnowych. Zazwyczaj są ograniczone z trzech stron stromymi zboczami a z czwartej ryglem. Ich misy częściowo lub całkowicie stanow3i lite podłoże, mają one owalny kształt, znaczne spadki i duże głębokości. Można je podzielić na dwa podtypy, tj. jeziora cyrkowe proste (np. Czarny Staw), oraz złożone, czyli utworzone przez połączenie dwu lub większej liczby cyrków.
Jeziora w skalnym podłożu dolin, utworzone na skutek glacjalnej korazji poniżej granicy wieloletnich śniegów. Mogą występować pojedynczo lub też często układają się charakterystyczne ciągi łańcuchowe, np. jeziora w Dolinie Pięciu Stawów.
Jeziora fiordowe zalegające w przegłębieniach egzaracyjnych zajmujących górne partie dolin lodowcowych. Misy ich stanowią nadwodne przedłużenie fiordów. Są wydłużone, mają bardzo duże spadki den i znaczne głębokości ( jezioro Hornindalsvatn w Norwegii).
Wielkie misy jeziorne wydrążone przez lądolód w skalnym podłożu, m.in. jeziora tarczy kanadyjskiej np. Athabaska, Wielkie Jezioro Niewolnicze, Wielkie Jezioro Niedźwiedzie. Występowanie jezior tego typu wskazuje na ogromną skalę żłobienia powierzchni skalnych. Misy tych jezior mogą gromadzić wodę jedynie w zagłębieniach litych skal lub też mogą ją także zatrzymywać przez system okalających moren, jak to dzieje się w przypadku jezior przedgórzy Alp i Patagonii.
Jeziora moreny dennej wypełniają zagłębienia w materiale podłoża powstałym na skutek różnorodnej akumulacji.
3) Jeziora zatamowane przez moreny lub aluwia;
Jeziora podparte przez moreny czołowe i recesyjne. W tym przypadku można wydzielić dwa podtypy jezior, tj. z pojedynczą zaporą blokującą dolinę (np. Lough Lakes w Stanach Zjednoczonych).
Jeziora podparte aluwiami wypełniającymi dolinę poniżej dawnego zasięgu jeziora, np. jeziora Kintla i McDonald w Montanie.
Jeziora utworzone w dolinach bocznych przez morenę czołową w głównej dolinie , bądź przez morenę boczną w głównej dolinie.
Jeziora położone między równoległymi morenami recesyjnymi (jezioro Big Cedar, Lilla Le w Szwecji).
4) Jeziora z wytapiania w obszarach wieloletniej marzłoci.
Jeziora termokrasowe, zwane w Jakucji jeziorami ałasowymi. Występują powszechnie w północnej części Azji i Ameryki Północnej w obszarach zalegania wieloletniej marzłoci. Tworzą się w efekcie lokalnego roztapiania zmarzliny i wypełniają się wodą z roztopionego podłoża. Zimą zamarzają do dna. Występują zazwyczaj w dużych zgrupowaniach, przy czym lepiej rozwijają się, gdy podłoże jest zbudowane z osadów drobnoziarnistych. W takim bowiem przypadku następuje przemarzanie warstwowe, natomiast osady o większych frakcjach po zamarznięciu tworzą struktury lite. Jeziora te są niewielkie i płytkie.
- jeziora termokrasowe wydłużone o wyraźnym ukierunkowaniu. Ich kształt i przebieg misy jest zgodny i zależny zarazem od dominującego kierunku wiatru. Generowane przezeń fale podcinają bowiem brzegi, przy czym cofa się brzeg dowietrzny, a tym samym następuje wydłużenie misy zgodnie z przeważającym kierunkiem wiatru. Cofanie się ałasów może doprowadzić do ich łączenia i mogą wówczas tworzyć się misy długości do kilkunastu kilometrów (Klimaszewski 1978). Jeziora termokrasowe o ewidentnie ukierunkowanym przebiegu występują np. na Alasce.
Jeziora krasowe – powstałe w obniżeniach terenu będących następstwem rozpuszczania skał podłoża (podatnych na ługowanie) przez wodę. Misy tych jezior zalegają w lejach krasowych, które stanowią okrągłe lub eliptyczne zagłębienia, mające zazwyczaj system podwodnego odwodnienia. W przypadku połączeń sąsiadujących ze sobą lejów misy stanowią uwały, które są dużymi obniżeniami krasowymi o nierównej powierzchni dna i wydłużonym kształcie. W lejach i uwałach gromadzi się eluwium krasowe, które stanowi residuum po ługowaniu skał. Są to np. iły i mułki, które powodują kolmatację porów przepuszczalnych skał podłoża. Jeziora tego typu występują dość powszechnie na kuli ziemskiej, m. in. W Górach Dynarskich, na Kaukazie, na Wyżynie Szwajcarskiej, w Himalajach, Alpach, na Florydzie, Jamajce, w południowej części Australii lub tez na polesiach Zachodnim i Brzeskim.
- jeziora poljowe lub tektoniczno – krasowe często leżą w rozległych obniżeniach powierzchniowo bezodpływowych. Polja tworzą się przez łączenie uwałów i dolin, maja najczęściej wydłużony kształt, równoległy do głównych struktur tektonicznych. Jeziora tego typu są odwadniane najczęściej przez systemy ponorów. Przykładem tego typu mogą być jeziora: Szkoderskie, Vransko i Prokljansko.
- jeziora krawędziowe stanowią odmianę jezior krasowych powstałych w efekcie intensywnego procesu krasowienia w strefie kontaktowej skał ulegających krasowieniu i niekrasowiejących.
- jeziora jaskiniowe powstają wskutek rozpuszczania skał pod powierzchnia terenu. Ten typ jezior reprezentują najczęściej zbiorniki o bardzo małych powierzchniach (rzadko powyżej
1 ha) i głębokościach, często wielu gór i wyżyn. Spośród wielu można wymienić choćby: jaskinię Załuszka w północno – zachodniej Mołdawii na granicy z Ukraina na Wyżynie Chocimskiej, w której występuje około 20 jeziorek; Kungurską Jaskinię Lodową na Uralu Środkowym z około 30 podziemnymi jeziorami, lub też najdłuższą w Himalajach (1,8 km), w Nepalu jaskinię Harpan River, z licznymi jeziorami zalegającymi w zlepieńcach i holoceńskich wapieniach.
- jeziora powstałe przez zapadnięcie powierzchni po rozpuszczeniu soli w podłożu, np. Mansfeld i Jues w Saksonii albo Banyoles e Hiszpanii.
Jeziora związane z działalnością rzek – jeziora kotłów eworsyjnych, których wody wypełniają misy wyżłobione poniżej wodospadów wodnych; misy mogą być aktualnie suche lub wypełnione. Przykładami jezior tego typu są: Fall i Castle w Stanach Zjednoczonych lub też jeziora Paranagua i Juparana na obszarze krasowym Logoa Santa w Brazylii.
- jeziora boczne powstają w przypadku, gdy następuje odkładanie osadów przez dopływ do rzeki głównej w tak dużej ilości, że nie może ich usunąć główny nurt, bądź też, gdy osady głównego cieku są deponowane jako wały przykorytowe, a zatamowana woda ma wyższy poziom niż ciek dopływowy.
- jeziora deltowe watów przykorytowych. W tym przypadku można wydzielić dwa ich podtypy, tj. jeziora położone w obniżeniu między wałem przykorytowym i wyższą powierzchnią poza deltą oraz zbiorniki powstałe tylko między wałami brzegowymi odgałęzień koryt rzecznych w obrębie delty. Jeziora tego typu występują powszechnie zarówno w deltach małych, jak i dużych rzek, które uchodzą do mórz i jezior, np. delty: Missisipi, Dunaju, Wołgi, Selengi.
- jeziora tworzone na skutek osadzania osadów rzecznych delt, z których powstaje przegroda dzieląca pierwotne jezioro na dwa, np. Brienz i Thun w Szwajcarii.).
- jeziora meandrowe leżą w dolinach rzecznych między wałami przykorytowymi ciągnącymi się wzdłuż brzegów aktualnie aktywnego i opuszczonego koryta rzeki meandrującej - zajmują więc obszar poniżej watów brzegowych między starorzeczem a rzeką.
- jeziora leżące w obniżeniach, powstałe w czasie powodzi na równinach zalewowych na nierównych terenach agradacyjnych; przykłady tego typu jezior występują w dolinach dużych rzek na terasach zalewowych.
- jeziora w starorzeczach, zwane zakolowymi lub rzadziej jeziorami rzecznymi. Są bardzo powszechne w wielu dolinach (pradolinach) rzecznych. Stanowią pozostałości dawnych koryt rzecznych, stąd odziedziczony po nich, charakterystyczny owalny i wydłużony kształt. Z uwagi na płytkie zaleganie wód podziemnych w płaskodennych dnach szerokich dolin, reagują silnie na zmiany ich poziomu, a ich brzegi są często podmokłe. Jeziora występują w dolinach Dunaju, Cisy, Drawy, Wisły lub rzek syberyjskich.
- jeziora w zagłębieniach między wydmami, tworzące się w przypadku, gdy płytko zalega nieprzepuszczalne podłoże. Są to zazwyczaj zbiorniki płytkie, mają wydłużony kształt nawiązujący do przebiegu wydm. Przy niewielkich opadach atmosferycznych i obniżeniu zwierciadła wód podziemnych mogą mieć charakter okresowy lub epizodyczny. Jeziora Palić, Ludasz i Siano koło Suboticy lub jeziora położone na międzyrzeczu warciańsko – noteckim w Polsce.
- jeziora zaporowe –powstałe w efekcie zatamowania odpływu wód przez przemieszczające się wydmy i podparcie wód, np. Moses w Stanach Zjednoczonych.
Jeziora towarzyszące liniom brzegowym mórz.
- jeziora nadbrzeżne w zatopionych estuariach odgrodzone od morza piaszczystymi mierzejami, np. jeziora na zachodnim wybrzeżu Francji nad Zatoką Biskajską: Hourtin, Lacanau, Cazaux et de Sanguinet, Biscarrosse.
- jeziora limanowe. Tworzą się przez odcięcie przez mierzeję zatopionego ujściowego odcinka jaru, czyli doliny wyciętej w płytowej strukturze. Występują powszechnie na wybrzeżach mórz Azowskiego i Czarnego. Cechują się małymi głębokościami, tj. najczęściej do kilku metrów.