Procesy endo- i egzogeniczne

Do procesów endogenicznych zalicza się:

• Ruchy izostatyczne – są to ruchy pionowe bloków skorupy ziemskiej dążące do uzyskania równowagi grawitacyjnej. Gdy pionowe ruchy izostatyczne doprowadzą do wypiętrzenia się sfałdowanego obszaru, a procesy erozji będą go selektywnie niszczyły – powstają góry. Góry fałdowe mogą powstać wskutek kolizji płyt kontynentalnych (alpejskie pasma górskie Europy Południowej, Afryki Północnej i Południowej Azji – skały osadowe z Oceanu Tetydy, której pozostałością jest M. Śródziemne; mezozoiczne osady o dużej miąższości dały początek Alpom i Himalajom). Kiedy sztywna i gruba płyta kontynentalna koliduje z płytą oceaniczną. Wówczas p. oceaniczna podsuwa się pod kontynentalną, osady jej są zdzierane, fałdowane, przemieszczane i „doklejone” do kontynentu (Kordyliery).

• Ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze) – powolne, długotrwałe, pionowe ruchy skorupy ziemskiej. Powodują one ruchy obniżające transgresję morza oraz wypiętrzające – regresja morza. Obszar, na którym równomierne wypiętrzanie zachowało pierwotny poziomy układ warstw skalnych, nazywamy budową płytową. Przy wypiętrzaniu z jednej strony powstaje monoklina. Nierównomierne wypiętrzanie prowadzi do dużych deformacji np. niecek lub kopuł. Ruchy te prowadzą do zmiany linii brzegowej i działają rzeźbotwórczo. Ich występowanie związane jest z równowagę izostatyczną między masami skalnymi oraz reakcja na obciążenia. W wyniku ruchów pionowych i poziomych skorupy, dochodzi do zachwiania struktury tektonicznej - pęknięć powodujących przesunięcia, powstają wówczas uskoki (przerwanie ciągłości warstw skalnych wzdłuż pęknięcia), rowy (obszar obniżony), zręby (obszar wzniesiony pomiędzy dwoma równoległymi uskokami), kotliny i zapadliska (obszary obniżone wzdłuż nieregularnie przebiegających uskoków).

• Ruchy orogeniczne (górotwórcze) – są to ruchy prowadzące do powstania łańcuchów gór falowych w skutek działania silnych nacisków poziomych – kolizji płyt litosfery (góry w Europie Południowej). Orogeneza kaledońska – koniec Syluru (G. Skandynawskie, G. Kaledońskie, pn-wsch cz. Appalachów, Nowa Funlandia, G. Jabłonowe, G. Flindersa, Alpy Australijskie, zach. Sudety, G. Świętokrzyskie). Orogeneza hercyńska - Karbon (góry w Irlandii, pd. Anglii, Bretanii, Masyw Centralny, Reńskie Góry Łupkowe, Masyw Czeski, Sudety, G. Świętokrzyskie, Harz, Wogezy, Ural, Ałtaj, G. Przylądkowe, pn-zach Appalachy, Wyżyna Patagońska, fr. Wielkich Gór Wododziałowych). Orogeneza alpejska – Kreda/Trzeciorzęd (Alpy, Bałkany, Karpaty, Pireneje, Apeniny, G. Dynarskie, Kaukaz, Taurus, Himalaje, Atlas, Kordyliery, Andy).
Góry fałdowe – zbudowane są z fałdów i płaszczowin. Pod wpływem nacisków tworzą się fałdy, wzniesiona część fałdu to antyklina (siodło), natomiast wgięta ku dołowi synklina (łęk). Fałdu wielkich rozmiarów często przemieszczone na odległe obszary to płaszczowiny. Sfałdowana strefa zwiększa obciążenie litosfery, która ulega wgnieceniu w astenosferę.
Góry zrębowe – powstają wskutek popękania i przesuwania sztywnych warstw skalnych wzdłuż uskoków między którymi są części wydźwignięte ku górze – zręby (inne przykłady – Ahaggar, Tibesti, Góry Abisyńskie)
Góry wulkaniczne – powstają wskutek działalności wulkanicznej. Występują samotnie lub w grupach – kształt stożkowy (góry Kamczatki, Islandii, Japonii i Oceanu Spokojnego).
Grzbiety Śródoceaniczne – łączą się one ze sobą tworząc ogromny ciąg o długości ok. 60000 km.

• Trzęsienia Ziemi – to krótkotrwałe drgania skorupy ziemskiej w wyniku nagłych przesunięć mas skalnych wewnątrz litosfery – spowodowane naprężeniami skał i ich gwałtownymi rozprężeniami. Miejsce powstania fal sejsmicznych to ognisko (hipocentrum) o różnej głębokości. Punkt na powierzchni ziemi, najwcześniej uderzony falami, to epicentrum trzęsienia, tam też jest najsilniejsze. Intensywność trzęsienie mierzy się 12-stopniową skalą Mercallego (przyśpieszenie fal) lub skalę Richtera (amplituda drgań). Obszar o szczególnie częstych i wielkich trzęsieniach nazywa się obszarem sejsmicznym i pokrywa się z reguły z granicami płyt tektonicznych tzn. w rejonach grzbietów śródoceanicznych, rowów oceanicznych i towarzyszących im łańcuchów wysp i młodych pasm gór fałdowych. Podmorskim trzęsieniom ziemi towarzyszą olbrzymie fale – tsunami (do 40m wys.).
Trzęsienia tektoniczne – związane z przemieszczaniem mas skalnych w skorupie ziemskiej (na granicach płyt litosfery, obszary fałdowań alpejskich – rozładowanie naprężeń, uskoki np. San Andreas w Kaliforni). Stanowią ok. 90% wszystkich trzęsień.
Trzęsienia wulkaniczne – towarzyszą wybuchom wulkanów i przedzieraniu się magmy przez skały – 7%.
Trzęsienia zapadliskowe – przemieszczanie się niedużych warstw skalnych, np. zawalenia wyrobisk górniczych (tąpnięcia) lub jaskiń – 3%.
Obszary sejsmiczne – duża częstotliwość licznych trzęsień Ziemi – Ocean Spokojny, grzbiety oceaniczne, obszary fałdowania alpejskiego.
Obszary pensejsmiczne – sporadyczne lub częste trzęsienie Ziemi o słabej sile – Północna Europa, Masyw Centralny, Ural, Wielkie góry Wododziałowe, strefa Wielkich Rowów Wschodnioafrykańskich.
Obszary asejsmiczne – pozbawione trzęsień Ziemi – stare platformy kontynentalne i dna oceaniczne bez rowów i grzbietów.

• Plutonizm – to procesy geologiczne związane z podziemnym przemieszczaniem się magmy i tworzenia się z niej skał głębinowych. Mogą tworzyć one różne struktury – batolity (zakrzepłe ogniska magmowe), kominy, żyły, soczewki, lakkolity.

• Wulkanizm – ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na powierzchnię lawy i innych stałych lub gazowych produktów wybuchów wulkanów. Wydobywają się one albo otworem (kraterem), albo szczelinami. Pokrywy lawowe powstają wskutek wylewów zasadowych law, mogą one tworzyć również płaskie stożki wulkaniczne (wulkany tarczowe). Strome kopuły są zbudowane z law kwaśnych, a stożki wulkaniczne z popiołów wulkanicznych lub warstw lawy i popiołów. Inne materiały erupcyjne to: pyły, piaski, kamyki i bomby wulkaniczne. Kiedy wybuch jest na tyle silny, aby zniszczyć górną warstwę wulkanu, powstają kaldery. Gazy wulkaniczne: para wodna, chlor, siarkowodór, dwutlenek siarki, dwutlenek węgla, wodór, metan. Najwięcej wulkanów występuje w miejscach rozstępowania się płyt tektonicznych, czyli w grzbietach oceanicznych oraz dolinach ryfowych (Afryka Wschodnia, Islandia) lub w miejscach wciągania płyt litosfery w astenosferę, gdzie powstają ogniska wulkaniczne oraz tam, gdzie płyta oceaniczna wchodzi pod kontynentalną (wybrzeże Pacyfiku, Europy Południowej). W miejscach, gdzie płyty oceaniczne wchodzą pod siebie, powstają łańcuchy wysp (Wyspy Japońskie, Filipińskie), a także tam, gdzie strumień ciepła z płaszcza przebija cienką litosferę (szeregowo ułożone stożki wulkanów podwodnych lub wyspy wulkaniczne – Hawaje).
Do procesów egzogenicznych zalicza się:

• Wietrzenie – proces prowadzący do tego, że lite skały tracą swoją spoistość i przechodzą w stan materiału mniej lub bardziej luźnego w wyniku czynników atmosferycznych. Wietrzenie fizyczne (mechaniczne) – rozpad skały bez zmiany jej składu mineralnego (chemicznego) – prowadzi do powstawania pokryw gruzowych. Wietrzenie chemiczne – rozdrobnienie skały zwiększa powierzchnię oddziaływania procesów chemicznych np. utlenianie, uwodnienie, rozpuszczanie (zmiana składu chemicznego) – powstają zwietrzelinowe pokrywy gliniaste (laterytowe, kaolinowe, boksyty), sprzyja mu ciepło i duża wilgotność. Wietrzenie biologiczne (organiczne) – elementy mechaniczne i chemiczne. Rodzaj wietrzenie zależy od klimatu (zamróz, rozpad ziarnisty lub łuszczenie, krystalizacja soli)

• Erozja – mechaniczne niszczenie podłoża materiałem transportowanym przez wodę, wiatr czy lodowiec.
• Egzaracja – (działalność lodowców), żłobienie podłoża i zboczy dolin materiałem skalnym (moreną) wmarzniętym w lód w czasie jego ruchu. Cechy charakterystyczne dla lodowców to wygłady (barańce) i rysy. W górnych odcinkach dolin znajduje się przegłębienie cyrku lodowcowego, gdzie występuje pole firnowe, po ustąpieniu lodowca często w tych miejscach powstają jeziora (Czarny Staw). Przegłębienia powstają też tam, gdzie czoło lodowca ma długi przestój (zagłębienie końcowe – jeziora Como, Garda). Profil jeziora – U. Do doliny wklęsłe, zbocza strome. Fiordy to doliny lodowcowe zalane przez morze (głębokie i wąskie zatoczki o stromych zboczach). Ilość transportowanego materiału i rozmiaru transportowanych bloków skalnych zależą od masy lodu. U czoła lodowca usypywane są wały, pagóry morenowe (moreny czołowe). Przy zboczach doliny powstają moreny boczne, a na dnie denne (które urozmaicane są przez zagłębienia rynnowe i kotły wytopiskowe oraz wały ozów i drumlinów czy pagóry kemów. Lądolody tworzą tylko moreny czołowe i denne. Wypływające wody na przedpolu lądolodu tworzą rozległe stożki napływowe – sandry, a również pradoliny biegnące równolegle do czoła lodowca. Zatamowanie odpływu rzecznego prowadzi do powstawania jezior zastoiskowych. Tereny polodowcowe ulegają licznym procesom niszczącym przez wiele lat po ustąpieniu lodowca.
Działalność wiatru - Deflacja – wywiewanie materiału, powoduje obniżenie powierzchni terenu, odsłaniając jednocześnie nie zwietrzalną skałę. Na terenie, gdzie przeważa deflacyjna działalność wiatru, tworzą się różnego kształtu misy deflacyjne, bruki. Erozja eoliczna (korazja) – transportowane wiatrem ziarna, uderzając z dużą siłą o przeszkodę niszczą jej powierzchnię, przy czym szybszemu niszczeniu ulegają słabsze partie skały. Akumulacja – malejąca siła wiatru lub napotkane na drodze przeszkody powodują osadzanie transportowanego materiału skalnego, najpierw osadzają się piaski od gruboziarnistych do coraz drobniejszych, najdalej i najpóźniej sadzają się pyły. Pyły zatrzymane przez roślinność trawiastą to pokrywy lessowe (less Wyżyny Chińskiej z pustyni Gobi). Wywiewanie drobnego materiału na obszarach suchych prowadzi do powstawania pustyń kamienistych (na Saharze – hamada) lub żwirowych (serir). Pustynie piaszczyste (ergi) są obszarami akumulacji piasku, gdzie wiatr przetacza piasek, powodując powstawanie wydm – barchany (suche i gorące pustynie) i paraboliczne (wilgoć, nieciągła pokrywa roślinności). Pustynie ilaste (takyry), często zasolone, wykwity soli

• Denudacja – ogół procesów polegających na usuwaniu zwietrzeliny z powierzchni skał, a przez to do ich odsłaniania i obniżania terenu;
• Transport – przenoszenie produktów niszczeni innych skał przez czynniki zewnętrzne;
• Grawitacyjne ruchy masowe – przemieszczanie się produktów wietrzenia pod wpływem grawitacji w dół stoku, czemu przeciwdziałają siły tarcia i spoistość osadów np. odpadanie, staczanie, spełzywanie, osuwanie. Podczas osuwania powstaje erozja powodująca żleby, nisze osuwiskowe, formy akumulacyjne (piargi, blokowiska, jęzory osuwiskowe).
Zjawiska krasowe – procesy rozpuszczania skał (wapienie, dolomity, gipsy, sole kamienne) przez wody powierzchniowe i podziemne. KRAS – nazwa płaskowyżu w Górach Dynarskich, gdzie zjawiska te występują w wapieniach. Powstają żłobki, lejki, a także kotły zapadliskowe, z połączenia wielu lejów powstają rozległe obniżenia zw. poljami, potoki z rzeki wpływając pod powierzchnię szerokimi szczelinami (ponorami) wypływają w dnach obniżeń tworząc źródła krasowe – wywierzyska. Podziemne rzeki rozpuszczają skały żłobią i poszerzają szczeliny drążąc w skałach studnie, kominy, komory i korytarze – tworzą jaskinie, gdzie wskutek wytrącania się węglanu wapnia powstają stalaktyty, stalagmity, czy w końcu stalagnaty. Zjawiska krasowe rozwijają się najlepiej na skałach silnie spękanych z dużą miąższością i w klimacie ciepłym i wilgotnym, tam powstają wzgórza ostańcowe, czyli mogoty (Jamajka, Kuba, Chiny, Wietnam). Najdłuższa jaskinia na świecie (ok. 500 km) to Jaskinia Mamutowa w USA. Polskie posiadają ponad 9 km: Za Siedmioma Progami, Miętusia, Wielka Śnieżna, Bandzioch Kominiarski. Obszary krasowe w Europie: Góry Dynarskie, Jura Krakowsko-Częstochowska, Góry Świętokrzyskie, Sudety, Niecka Nidziańska, Tatry

• Działalność morza (ABRAZJA)– przy wysokich wybrzeżach fale powodują podcinanie brzegu i powstawanie stromych ścian (klif), które wciąż przez morze atakowane cofają się. U ich podnóża rozbudowuje się platforma brzegowa. Wśród wysokich wybrzeży wyróżnia się dalmatyńskie (góry ułożone równolegle do linii brzegowej), riasowe (skośnie), fiordowe (zalanie u-kształtnych dolin polodowcowych), limanowe (zatopienie ujścia rzek rozcinających głębokimi jarami obszar o budowie płytowej). Na wybrzeżach niskich i płaskich – plażach fale stale nanoszą piasek, czego skutkiem są również mierzeje. Silne fale sztormowe oraz prądy przybrzeżne niszczą plaże poprzez zabieranie więcej piasku niż go przyniosą. Plaże rozbudowywać się mogą poprzez rzeki (laguna, delta) oraz organizmy żywe (koralowce, namorzyny). Przybrzeżne osady denne składają się głównie z materiału okruchowego, osadów organicznych oraz osadów wytrąconych z wody morskiej, w wyniku czego powstają zlepieńce, piaskowce, mułowce, wapienie, margle, gipsy, dolomity, sole. Osady głębokowodne to głównie iły i muły, które tworzą się z osadów pochodzących z niszczenia lądu, a przyniesionymi z prądami głębinowymi; opadających na dno pyłów wulkanicznych, oraz pochodzących z atmosfery i kosmosu; szczątków organizmów i ich skorupek. Najczęściej gromadzą się one na grzbietach morskich.

• Działalność wód płynących – polega na transporcie, niszczeniu i budowaniu. Rzeki są zasilane głównie przez wody podziemne oraz deszczowe i roztopowe. Transport materiału przez rzekę może odbywać się poprzez trakcję (toczenie i wleczenie po dnie), saltację (skoki) i suspensję (materiał zawieszony). Cięższe okruchy osadzane są na dnie, tak, że do ujścia dociera najdrobniejszy materiał. Materiał po drodze ulega rozdrabnianiu i zaokrąglaniu (otoczaki). Kiedy woda uderza materiałem o dno rozpoczyna się erozja denna (doliny V-kształtne w górach)Często w biegu środkowym rzeki woda uderzając niesionym materiałem o brzeg powoduje erozję boczną, która z kolei powoduje tworzenie się meandrów (zakola) i związanym z nimi osadzaniem się materiału w postaci ławicy piaszczystej. W ostateczności dochodzi do wyodrębnienia się starorzecza. Erozja wsteczna powstaje u źródeł rzeki, gdy podmywając podłoże prowadzi do ich cofania się.. Wiry podczas drążenia (eworsja) przyczyniają się do powstawania kotłów eworsyjnych. Baza erozyjna to poziom, do którego rzeka może erodować, jest to zazwyczaj poziom zbiornika, do którego wpada. Zmiana tej bazy prowadzi do tworzenia się tarasów rzecznych (zalewowe – zalewane podczas wysokich stanów wody; nadzalewowe). W dolnym biegu rzeki osadza się piach i muły, tworząc łachy piasku w korycie i na brzegach. W ujściu rzeki osadza się materiał tworząc deltę (np. delta wysunięta w morze - Missisipi), w której zagłębieniu powstać może jezioro deltowe. Ujście lejkowate (estuarium) powstaje przy silnych prądach morskich wdzierających się w głąb rzeki, lub gdy wpada ona do głębokiego zbiornika. Przełomy rzeczne – antecedentny (na drodze rzeki powoli powstają wzniesienia, które rzeka przecina, np. Dunajec w Pieninach), epigenetyczny (wcinanie się rzeki w głąb osadów mniej odpornych na erozję).