Podział słowotwórczy wyrazów.

Wyrazy podstawowe – wyrazy, od których się tworzy inne wyrazy, np. kopać, wiercić, oblatywać, orbita.
Wyrazy pochodne – wyrazy, które zostały utworzone od innych wyrazów, np. koparka, wiertarka, oblatywacz, kolejarz, orbitować.
Słowotwórstwo – nauka zajmująca się budową wyrazów pochodnych, ich relacją formalną i znaczeniową do wyrazów podstawowych oraz wyjaśniająca ich pochodzenie.
Wyrazy pochodne mogą być podstawowymi w stosunku do innych wyrazów, np. robić – robota, robotnik.
Rzeczowniki można tworzyć od innych rzeczowników, od przymiotników lub od czasowników, natomiast przymiotniki od rzeczowników, czasowników i innych przymiotników, z kolei czasowniki od rzeczowników, przymiotników lub innych czasowników.
Wyrazy pochodne mogą być tworzone również z wyrażeń przyimkowych, np. na ramieniu – naramiennik, pod wieczór – podwieczorek...
W skład wyrazu pochodnego wchodzi wyraz podstawowy cały lub jego część, jest to temat wyrazu zwany podstawą słowotwórczą oraz druga część – formant (dom – domek, stal – stalowy). Podstawa słowotwórcza często różni się od wyrazu podstawowego obocznymi samogłoskami lub spółgłoskami (szkoła – szkółka o:ó). Wyrazy podstawowe, które nie dzielą się słowotwórczo nazywamy niepodzielnymi słowotwórczo, jeśli się odmieniają możemy jedynie wyodrębnić temat i końcówkę. Formant może występować po podstawie słowotwórczej (przyrostki) lub przed nią (przedrostki). Przedrostki występują zazwyczaj w czasownikach dokonanych tworzonych od czasowników niedokonanych, za ich pomocą tworzymy również formy przymiotników i przysłówków stopnia najwyższego.
Temat wyrazu niepodzielnego słowotwórczo, który jest najmniejszą podstawą słowotwórczą nazywamy rdzeniem (dom) i wchodzi on w skład wszystkich jego wyrazów pochodnych, które razem nazywamy wyrazami pokrewnymi (domowy) – taki zespół wyrazów pokrewnych nazywamy rodziną wyrazów (dom – domowy – domownik). Rdzeń może występować w wyrazach pochodnych w różnych postaciach, różniących się obocznymi samogłoskami lub spółgłoskami – rdzeń oboczny (rzuć : rzut).
Wyrazy pochodne, które powstały z dwóch wyrazów podstawowych nazywamy wyrazami złożonymi (łamigłówka). W takich wyrazach podstawy słowotwórcze połączone są najczęściej cząstką –o- lub –i-, są to złożenia. Wyrazy złożone, których podstawy słowotwórcze nie łączą się dodatkowymi cząstkami nazywamy zrostami (dobranoc). Połączenie dwóch wyrazów pisanych oddzielnie, ale stanowiących nazwę jednego przedmiotu nazywamy zestawieniem (Stare Miasto).
Skrótowce tworzy się ze skrótów nazw urzędów, instytucji, przedsiębiorstw i organizacji, jak również od wyrazów pospolitych. Skrótowce sprzyjają możliwie zwięzłemu wypowiadaniu się.
Podział:
- Literowce – powstają przez kolejne wymawianie nazw liter skrótu, np. PKO – pekao. Akcent na ostatniej sylabie.
- Głoskowce – powstają przez kolejne wymawianie kolejnych głosek oznaczonych przez litery skrótu, np. ZAIKS, ZUS. Jeżeli składają się z więcej niż jednej sylaby, mają akcent typowy dla wyrazów polskich (na przedostatnią sylabę).
- Grupowce – powstają przez wymawianie pierwszych grup głosek – najczęściej sylab, skracanych wyrazów wchodzących w skład kilkuwyrazowej nazwy, np. Pafawag, Polfa.
- Skrótowce mieszane – powstają przez połączenie różnych sposobów odczytywania skrótów nazw, np. CPLiA – cepelia.
Skrótowce albo są nieodmienne, albo odmieniają się jak rzeczowniki.
Kategoria słowotwórcza to klasa wyrazów pochodnych o analogicznym ogólnym znaczeniu, np. nazwy czynności, cech, wykonawców czynności. Wyrazy te mogą być utworzone za pomocą różnych formantów:
- Czynności - -anie, -enie lub –cie (czytanie, mówienie, picie), a także –ka, -anka (rozrywka, przebieranka) bądź też przez odrzucenie przyrostka od wyrazu podstawowego (odskok);
- Wykonawcy czynności - -acz, -arz, -ca, -ak (słuchacz, kreślarz, nadawca, pływak), a także –iciel, -yciel, -ator (oskarżyciel, mściciel, informator).
- Cechy - -ość (starość), -ota, -stwo (ciasnota, szaleństwo);
- Narzędzie - -arka, -acz, -nica, ałka, -ka (kruszarka, oliwiarka, rozpylacz, chłodnica, grzałka, zakrętka);
- Miejsca - -alnia, -arnia, -ownia, -isko (umywalnia, wyświetlarnia, montownia, kartoflisko).
Typ słowotwórczy to klasa wyrazów pochodnych należących do tej samej kategorii, ale utworzone od tej samej części mowy i za pomocą tego samego formantu, np. spawacz i działacz lub twórca i mówca.