Sytuacja w jakiej doszło do insurekcji kościuszkowskiej
Pozostawienie nawet mocno okrojonego państwa i nie w pełni suwerennego państwa w dalszym ciągu budziło niepokój w kręgach władzy w Petersburgu, a jednocześnie wpływowe siły na dworze petersburskim ( Płaton Zubow i jego koteria ) chciały kosztem następnego rozbioru zrealizować osobiste korzyści. Oficjalnie motywowano to w ten sposób, że utrzymywanie resztek Rz. P. nie ma sensu, że trzeba będzie bronić tego państwa przed Prusami bądź Austrią oraz, że nawet konieczność podzielenia się z Prusami nowymi nabytkami terytorialnymi nie będzie zagrożeniem dla rosyjskiej racji stanu, bo Austria i Prusy są zbyt skłócone by wspólnie zagrozić Rosji. Koteria Zubowa wręcz parła do tego, by sprowokować Polaków do jakiegoś wystąpienia zbrojnego, które z łatwością będzie można stłumić, zaś stłumienie uzasadni likwidację państwa, a przy okazji będzie można ujawnić struktury oporu, zaś przy likwidacji państwa będzie można obdzielić zasłużonych majątkami, gratyfikacjami, posypią się odznaczenia i awanse. (W tym czasie na dworze petersburskim ścierały się dwie orientacje: 1 związana z rosyjskim ministerstwem spraw zagranicznych, utrzymywała, że Polskę należy zachować jako państwo buforowe, albowiem kolejne rozbiory wzmocnią Austrię i Prusy. Zwolennicy Zubowa (II orientacja) twierdzili, że Rz. P. utrzymać się nie da,będzie to bezustannie źródło konfliktów podsycanych przez Prusy. Początkowo przewagę miała I orientacja reprezentowana przez Ambasadora Siewiersa, który twierdził, że jeśli Polacy będą należycie posłuszni i spełnią życzenia imperatorowej (legalizacja sejmu rozbiorów) to wówczas mogą liczyć na nienaruszalność dotychczasowych granic, a nawet na możliwość wciągnięcia do współpracy niektórych przedstawicieli obozu patriotycznego. W zasadzie misja Siewiersa skończyła się w grudniu 1793 r. a jego miejsce zajął ambasador Igelstrom)
W miejsce Sieversa, który był zwolennikiem utrzymania resztek Rz. P. w grudniu przysłano nowego ambasadora - Otto Igelstrom.
Ambasador ten świetnie pasował do zamierzeń Zubowa. Brutalny, tępy, rabuś mienia Rz. P. wywoływał nastroje największej nienawiści. Jego rządom towarzyszyły aresztowania, gwałty, rabunki, jednocześnie rozbudował system policyjny, lekceważył króla, poniewierał dygnitarzami Rz. P. Jednocześnie w tym samym czasie Austria i Prusy z powodu klęsk poniesionych we Francji zaproponowały Rosji nowy rozbiór. Znajdująca się w Saksoni emigracja z H. Kołłątajem i Potockimi trafnie przewidywała, że celem polityki rosyjskiej jest likwidacja państwa. Jedynym sojusznikiem w sprawie Polski mogła być tylko rewolucyjna Francja. Do Francji został wysłany generał Tadeusz Kościuszko. Kościuszce owszem konwent (fran. zgromadzenie ) nadał tytuł honorowego obywatela, ale w praktyce Kościuszko nie uzyskał najmniejszej obietnicy poparcia sprawy polskiej. Sytuacja Kościuszki w Paryżu była o tyle niezręczna, że Kościuszko miał raczej poparcie wśród Żyrondystów, a w tym czasie pełnię władzy mieli już Jakobini. W tym czasie również w kraju tworzyły się tajne sprzysiężenia. W Warszawie powstało
Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji.
Cele tego towarzystwa.
Nadrzędnym celem tego towarzystwa było odzyskanie pełnej niepodległości i odzyskanie przynajmniej niektórych utraconych terytoriów. Ale w ramach tego samego sprzysiężenia wyłoniły się 2 frakcje. Nazwijmy je umownie: lewica i prawica. Prawica opierała się na posiadaczach, byli to ludzie związani własnością, przywiązani do tradycji. Byli oni przerażeni tym, co działo się we Francji, nie chcieli rewolucji, chcieli się dogadać z Rosją, oferując koronę wnukowi carycy Katarzyny - księciu Konstantemu, planowali insurekcję wymierzoną w Prusy, chcieli utrzymać monarchię oraz przywrócić Konstytucję 3 maja. Na wodza przyszłego powstania przewidywali księcia Józefa Poniatowskiego. Elektorat tego typu to szlachta posesjonaci (posiada ziemię), zamożniejsze mieszczaństwo. 2 frakcja - lewica była zapatrzona we wzorce rewolucji francuskiej. Chcieli rozprawić się z winnymi Targowicy, ze sprawcami II rozbioru z królem na czele, chcieli pozbawić bogatych połowy majątku z przeznaczeniem na cele publiczne, zreformować stosunki włościańskie, zmusić wszystkich do udziału w powstaniu, na przywódcę upatrywali H. Kołłątaja lub generała Józefa Zajączka. Ich elektorat to grupy budżetowe związane z państwem, a więc: urzędnicy, oficerowie, było tam trochę młodzieży no i pewna grupa wolnych zawodów (adwokaci, literaci). Chcieli oni powstania natychmiast i przeciw wszystkim zaborcom.
Motywacje i cele sił politycznych zaangażowanych w insurekcję
Przebieg insurekcji i jej uwarunkowania
Ostateczne rezultaty
Realizacja, nie tylko tego programu ale i powstania.
Jeszcze w grudniu 1793 r. Kościuszko przebywał na terenie woj. krakowskiego i stwierdził, że pod względem militarnym wszelkie wystąpienie jest bez szans. W samym sprzysiężeniu dochodziło do zatargu między obu frakcjami. Prawica chciała odczekać, lewica od zaraz. Na sprzysiężenie spadły tym czasem aresztowania, ale o dziwo dotknęły one bardziej przedstawicieli umiarkowania i ugody niż radykałów. Samo powstanie wybuchło właściwie w sposób nieplanowany. 12.III.1794 r. brygadier Madaliński zagrożony redukcją swojego oddziału rozpoczął marsz z Ostrołęki w kierunku na Kraków. To przyspieszyło wybuch insurekcji. Ze względu na to, że oddziały rosyjskie by powstrzymać Madalińskiego opuściły Kraków. 24.III.1794 r. przybył tam Kościuszko i ogłosił akt powstania obejmując jednocześnie najwyższą władzę dyktatorską jako naczelnik sił zbrojnych.
24.III.1794 r. Kościuszko złożył przysięgę na rynku i zapowiedział:
1) utworzenie Rady Najwyższej Narodowej jako rządu powstania, zapowiadał powołanie sądów kryminalnych dla sądzenia zdrajców, powoływał do broni wszystkich obywateli od 18 do 28 roku życia.
Kościuszko odwoływał się do całego narodu rozumianego, jako wszystkie stany społeczne, a więc również i chłopów.Po raz pierwszy więc usiłowano walkę o niepodległość państwa połączyć z reformami dającymi chłopu poczucie obywatelstwa.
4.IV.1794 r. doszło do słynnej bitwy pod Racławicami. Ważna jest symbolika Racławic: naczelnika w krakowskiej sukmanie, chłopa, który "żywi i broni ojczyzny", symbolika kosynierów zdobywających armaty, Bartosza Głowackiego. Hasłem insurekcji była: "wolność, całość, niepodległość." (insurekcja -cały naród - wszystkie stany)
Bitwa militarnie rzecz biorąc była bez znaczenia, ale propagandowo i moralnie o kolosalnym wydźwięku propagandowym. Wszystko zależało od tego, jak zachowa się Warszawa.
Na początku kwietnia przybył do Warszawy jeden z najzdolniejszych spiskowców - Tomasz Maruszewski, udało mu się odbudować organizację spiskową, która objęła znaczne grupy społeczne m.in. cechy mieszczańskie z Kilińskim i Sierakowskim. Organem naczelnym stała się Rada Cywilna. Spisek objął również oficerów polskich stacjonujących w garnizonie warszawskim. 17.IV. rozpoczęła się insurekcja w Warszawie. Walki trwały dwa dni, ale zakończyły się zwycięstwem powstańców. Co prawda spiskiem kierowali ludzie o poglądach lewicowych, jednak na prezydenta miasta Warszawy (po zwycięstwie) wysunięto Ignacego Wysogotę Zakrzewskiego - nie był to człowiek lewicy, ale cieszył się dużą popularnością. Tymczasem Zakrzewski zręcznie pozbył się lewicy, czyli związku rewolucyjnego.
Zakrzewski zgłosił akces woj. mazowieckiego do powstania. Ludzie związani z Zakrzewskim weszli do prowizorycznego rządu - Rady Zastępczej Tymczasowej-organu władzy w Warszawie. Tymczasem powstanie rozszerzyło się na Litwę i Żmudź 22 - 23.IV., przywódcą powstania w Wilnie został Jakub Jasiński-polski Jakobin. W Wilnie też surowo rozprawiano się ze zdrajcami (Targowiczanami).Tymczasem w Warszawie przedstawiciele lewicy utworzyli " Zgromadzenie Obywateli Łączących się ściśle do przedsięwzięcia T. Kościuszki ". Oni podburzyli tłum, który 8 - 9.V. demonstrował przed ratuszem domagając się kary śmierci dla zdrajców i Targowiczan.
W przeddzień tych wypadków 7.V.1794 r. Kościuszko w obozie pod Połańcem wydał uniwersał:
- nadanie chłopom wolności osobistej
- zniesienie sądowej władzy panów nad chłopem (chłop mógł odwoływać się do tzw. dozorców)
- zmniejszenie o 1/2 pańszczyzny
- zawieszenie pańszczyzny dla chłopów idących na wojnę
Kwestią chłopską posługiwali się również Rosjanie, a mianowicie : jak pan był w powstaniu to chłop mógł ograbić mu dwór.
28.V.1794 r. przybyli do stolicy Ignacy Potocki, H. Kołłątaj. Kościuszko mianował Radę Najwyższą Narodową.Stanowiska ministerialne obsadzał po równo (1/2 lewicy, 1/2 prawicy) Radę Zastępczą rozwiązano, lewica domagała się rozwiązań radykalnych. Stosowano retorykę jakobińską (król na ścięcie). Pojawiło się też niezadowolenie społeczne: przednówek, kłopoty z aprowizacją, wzrost cen na żywność. Do tego dochodziły klęski militarne na polach bitew.
6.VI. - klęska wojsk polskich pod Szczekocinami
8.VI. - klęska wojsk polskich pod Chełmem
16.VI. - wojska pruskie zajęły Kraków (w zagrożeniu znalazła się Warszawa)
W takiej sytuacji doszło do ogólnego wybuchu niezadowolenia. Uważano, że wszystko jest winą zdrajców i szpiegów.
27.VI.1794 r. - ustawiono szubienicę, tłum wtargnął do więzień i powiesił kilku Targowiczan. Kościuszko surowo zareagował na łamanie prawa. Podejrzewał zresztą pruskich agentów o prowokację. Lipiec to ciężki okres dla powstania.
21.VII utworzono sąd kryminalny -wojskowy. Miał on sądzić zdrajców i był opanowany przez lewicę
13.VII. - doszło do oblężenia stolicy i trwało ono do początków września, ale zmianie uległa sytuacja międzynarodowa, a mianowicie nastąpił przełom w wojnie między Rosją a Turcją i z frontu tureckiego na front polski spieszyła nowa armia rosyjska pod wodzą generała Suworowa. W tym samym czasie zostało zdobyte Wilno. Co prawda powstańcy odnieśli pewne sukcesy. A mianowicie Prusacy odstąpili od oblężenia stolicy, zaś gen. Jan Henryk Dąbrowski w pogoni za wojskami pruskimi dotarł w początku października aż do Bydgoszczy, ale ze wschodu nadciągała armia Suworowa, zaś w kraju operowała armia pod dowództwem Fersena. Kościuszko nie chcąc dopuścić do połączenia się obu armii pod miejscowością Maciejowice,10.X.1794 r. wydał Fersenowi bitwę, ale bitwa skończyła się klęską i to był przełom powstania. Kraj był zupełnie wyczerpany, naczelnikiem został Tomasz Wawrzecki - człowiek poczciwy, ale bez autorytetu. Jakobini chcieli radykalizacji powstania. Natomiast król, który cały czas podczas powstania pozostawał w cieniu zaczął namawiać do pertraktacji z Rosjanami. Nastąpiło też załamanie się nastrojów. Zaś 9.XI. wojska Suworowa przeprowadziły szturm Pragi ( dzielnica Warszawy ). Suworow by zachęcić swoich żołnierzy do największego poświęcenia, zezwolił na to, aby na 48 godzin Praga znalazła się na łasce i niełasce żołnierzy ( robią co chcą ) - rzeź Pragi. Pozostali mieszkańcy miasta widząc co się dzieje pospieszyli z kapitulacją. Jeśli chodzi o armię polską to 16.XI. pod Radoszycami nastąpiło rozproszenie się armii, zaś w 1795 r. w wyniku kolejnych umów rozbiorowych nastąpił III i ostateczny rozbiór Polski.
REZULTATY POWSTANIA
Zmobilizowano 50 tyś. regularnej armii i 55 tyś. pospolitego ruszenia. Brakowało kadry dowódczej, Kościuszko geniuszem militarnym nie był.Polityka powstańcza opierała się na nierealnych założeniach. Oferta w stosunku do chłopów nie przekonywująca, nieuwzględniająca chłopskiej świadomości. Wśród niektórych historyków panuje przekonanie, zresztą dość dobrze udokumentowane, że powstanie było zgodne z rosyjską racją stanu.Pozwalało na likwidację państwa polskiego, uzasadniało represje.