Złote wieki

Dynastyczna polityka władców Polski i zaborcza polityka pozostającej w unii Litwy doprowadziły do wojny z Turcją (1497) i wojny o Inflanty (1557-1572). Zawarcie unii realnej z Litwą (unia lubelska) i utworzenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów zmusiło państwo w ciągu następnych dziesięcioleci do ogromnego wysiłku militarnego skierowanego na obronę granic przed Turcją, Moskwą i Szwecją.
Jagiellonowie zasiadali na tronie polskim jako władcy wybieralni, dlatego każdy kolejny kandydat do tronu, by zyskać akceptację Sejmu i Senatu, nadawał nowe przywileje szlachcie. Doprowadziło to do uzyskania przez ten stan zdecydowanej przewagi w państwie i utrwalenia się ustroju nazywanego demokracją szlachecką.

Za Jagiellonów szlachta nadawała zasadniczy kierunek polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa poprzez utworzenie obozu reform oraz stałą presję na panujących i możnowładztwo w sprawie realizacji programu egzekucji praw i egzekucji dóbr. Walka o reformy nabrała szczególnej ostrości za czasów Zygmunta I (1506-1548) i w pierwszych latach panowania Zygmunta II Augusta (1548-1572).
Duży wpływ na ruch egzekucyjny wywarła reformacja. Szlachta przechodząca masowo na kalwinizm i mniej popularny w Polsce luteranizm formułowała swe postulaty nie tylko w aspekcie ograniczenia władzy królewskiej i możnowładców, lecz także Kościoła. Polska Jagiellonów była krajem liczącym się w Europie, o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego.

Nastąpił gwałtowny rozwój szlacheckiej gospodarki folwarcznej (folwark) w związku ze wzrostem światowego popytu na polskie zboże i zwiększeniem zapotrzebowania wewnętrznego ze strony coraz ludniejszych miast. W przysparzaniu bogactwa narodowego coraz większą rolę zaczęło odgrywać górnictwo, hutnictwo i rzemiosło, rozwijał się handel wewnętrzny i zagraniczny.

Dobrobyt materialny sprzyjał bujnemu rozwojowi nauki, kultury i sztuki, stąd nieomal całe wieki XVI i XVII zwane były "złotymi wiekami" w Polsce. Jednak nie całe społeczeństwo skorzystało na ogólnym wzroście dobrobytu, spadły wpływy polityczne i rola miast, coraz większe ciężary na rzecz folwarku szlacheckiego opartego na darmowej pracy (pańszczyźnie) ponosili chłopi.

W zależność od bogatych właścicieli ziemskich popadła drobna szlachta - "gołota", szukająca zajęcia na dworach magnackich jako służba, dzierżawcy folwarków bądź najemni wojskowi w prywatnych armiach magnackich. Bezwzględne zubożenie ludu i mas szlacheckich doprowadziło do upadku miast, poprzez kurczenie się rynku zbytu na wyroby rzemieślnicze.