Formy organizacyjne gospodarki budżetowej

Każdy człowiek jest powiązany z budżetem w sposób bezpośredni, przez płacenie podatków lub pośrednie, poprzez otrzymywanie zasiłków, reny i emerytur. Wszystkie jednostki organizacyjne działające na terenie Polski są w większym lub mniejszym stopniu powiązane z budżetem poprzez płacenie podatków. Jednakże tylko część jednostek organizacyjnych tworzy sferę budżetową. Sferę budżetową tworzą jednostki organizacyjne, realizujące zadania socjalno - kulturalne, administracyjne, bezpieczeństwa, wymiaru sprawiedliwości, obrony narodowej i inne. Poza nią są wszystkie jednostki organizacyjne prowadzące działalność gospodarczą zarobkową.


W zależności od systemów powiązań z budżetem rozróżnia się następujące formy organizacyjne strefy budżetowej:
· Jednostki budżetowe
· Zakłady budżetowe
· Gospodarstwa pomocnicze
· Środki specjalne
· Fundusze celowe



Jednostki budżetowe są podstawową formą organizacyjną sfery budżetowej, której przychody i wydatki w pełnej wysokości objęte są budżetem. W formie jednostek budżetowych prowadzone są jednostki administracji państwowej, obrony narodowej, wymiaru sprawiedliwości. Jednostki budżetowe mogą prowadzić działalność usługową w celu zaspokojenia potrzeb socjalno – kulturalnych, użyteczności publicznej (np. biblioteki publiczne).
Jednostki budżetowe są dysponentami środków budżetowych, tzn. że otrzymują środki z budżetu na pokrycie wydatków.
Rozróżnia się:
- państwowe jednostki budżetowe, które są dysponentami środków budżetu państwa,
- gminne jednostki budżetowe, które są dysponentami środków budżetów gminnych.
W Polsce obowiązuje trzystopniowa struktura organizacyjna dysponentów środków budżetu państwa. Głównym dysponentem, zwanym dysponentem pierwszego stopnia, są państwowe jednostki budżetowe. Dysponują one środkami budżetowym i przeznaczonymi na wydatki budżetowe ustalone w danej części budżetu państwa. Dysponentem drugiego stopnia państwowe jednostki budżetowe podległe bezpośrednio dysponentom głównym, którym podlegają dysponenci trzeciego stopnia. Dysponenci trzeciego stopnia to państwowe jednostki budżetowe podlegające bezpośrednio dysponentom drugiego stopnia albo dysponentom głównym, które otrzymane środki budżetowe wykorzystują na swoje potrzeby nie mające prawa dalszego ich przekazywania np. szkoły.


Druga forma organizacyjna strefy budżetowej SA zakłady budżetowe, które w Polsce utworzono po raz pierwszy w 1958 r. Zakłady budżetowe tworzone SA najczęściej w sferze usług kulturalno – socjalnych bytowych np. przedszkola, żłobki, domu kultury. Celem tworzenia zakładów budżetowych jest uruchomienie bodźców ekonomicznych do zwiększenia własnych przychodów oraz oszczędniejszego dokonywania wydatków. Zakłady budżetowe powiązane są z budżetem systemem netto, ich wydatki zależne są od przychodów. Mogą one zaciągnąć kredyty bankowe, a środki finansowe nie wykorzystane w danym roku pozostają w większości na rok następny. Zakłady budżetowe nie maja osobowości prawnej, ale maja samodzielność organizacyjną i ograniczona samodzielność ekonomiczną. Podstawą ich działalności są plany finansowe zatwierdzone przez kierownika zakładu budżetowego.


Gospodarstwo pomocnicze to organizacyjnie wyodrębniona działalność uboczna lub część działalności podstawowej jednostki budżetowej finansowana z przychodów uzyskanych z tej działalności. Podstawą utworzenia gospodarstw pomocniczych budżetu państwa jest decyzja:
- kierownika państwowej jednostki budżetowej,
- głównego dysponenta części budżetowej najczęściej jest nim minister.
Gospodarstwami pomocniczymi mogą być bufety lub stołówki dla pracowników zatrudnionych w jednostkach budżetowych, warsztaty szkole przy szkołach zawodowych. Przychodami wydatkami gospodarstw pomocniczych zostają wyodrębnione z przychodów wydatków macierzystej jednostki budżetowej. Gospodarstwo pomocnicze ma wyodrębniony rachunek bankowy. Połowa zysku gospodarstwa pomocniczego przeznaczona jest na własne potrzeby gospodarstwa, a druga połowę wpłacamy do budżetu. Działalność gospodarstw pomocniczych powinna być ekonomiczna i przynosić zyski.


Środki specjalne to wyodrębniona organizacyjnie działalność uboczna lub część działalności podstawowej jednostki budżetowej finansowana z przychodów tej działalności. Celem ich tworzenia, podobnie jak gospodarstw pomocniczych, jest stworzenie bodźców ekonomicznych do zwiększenia przychodów oszczędniejszego nimi gospodarowania. Służą one także bardziej elastycznemu finansowaniu działalności ubocznej jednostek budżetowych.
Środki specjalne mogą być tworzone z następujących źródeł przychodów:
- z odpłatnością za sprzedane wyroby i usługi,
- z wpłat jednostek uczestniczących we wspólnej działalności gospodarczej,
- z wpłat części zysku gospodarstw pomocniczych,
- pomocniczych dobrowolnych wpłat i darów,
- z dodatkowych należności budżetowych uzyskanych przez izby i urzędy skarbowe,
- z niektórych nie wykorzystanych wydatków budżetowych.


Fundusze celowe stanowią pomocniczy instrument redystrybucji przychodów polegających na gromadzeniu specjalnych środków celowych, zwanych także funduszami publicznymi, pozabudżetowymi lub parabudżetowymi. Powiązane są z budżetem państwa lub budżetami gmin systemem netto tzn. mogą otrzymać dotacje. Tworzy się je na podstawie specjalnych ustaw. Fundusze celowe mogą być wykorzystane jedynie na cele, dla których zostały uruchomione. Fundusze te mogą być tworzone z dobrowolnych obowiązkowych wpłat ludności i innych podmiotów oraz środków budżetowych.
Obecnie istnieją m.in. następujące państwowe fundusze celowe:
- Fundusz Ubezpieczeń Społecznych,
- Fundusz Emerytalno – Rentowy Rolników,
- Fundusz Pracy,
- Fundusz Alimentacyjny,
- Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,
- Centralny Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych.