Podstawowe wiadomości z geologii oraz opisy podstawowych skał

MINERAŁ jest to związek chemiczny lub pierwiastek rodzimy o określonym składzie chemicznym i właściwościach fizycznych, powstały w wyniku procesów geologicznych lub kosmologicznych i występujący w stałym stanie skupienia. Minerały występują w przyrodzie w dwóch stanach materii jako kryształy lub jako ciała bezpostaciowe.

KRYSZTAŁ jest to ciało o prawidłowej budowie wewnętrznej tj. takie, w którym atomy, jony ułożone są w sposób uporządkowany tworząc sieć krystaliczną. Kryształy mają budowę anizotropową tzn. w różnych kierunkach kryształu ujawniane są niejednakowe własności fizyczne wektorowe (np. twardość). Kryształy różnią się między sobą typem sieci krystalicznej.

W CIAŁACH BEZPOSTACIOWYCH atomy i jony rozmieszczone są bezładnie. Ciała bezpostaciowe mają budowę izotropową tzn. wszystkie ich cechy fizyczne są stałe w każdym miejscu i kierunku. Ciała bezpostaciowe są w przyrodzie rzadkością. Należą do nich np. opal, wosk ziemny, bursztyn.

SKAŁA jest to zespół minerałów. Skała może być zbudowana z jednego rodzaju minerału (skała monomineralna) lub może składać się z różnych minerałów (skała polimineralna). Na podstawie genezy skał wyróżnia się trzy podstawowe ich typy: skały magmowe skały osadowe i skały metamorficzne.

CECHY FIZYCZNE MINERAŁÓW: barwa, rysa,, przezroczystość, połysk, twardość, łupliwość, przełam, pokrój, postać skupienia

BARWA MINERAŁU to wynik selektywnej absorpcji światła.
Wyróżnia się: :minerały barwne - posiadające stałą barwę np. malachit - zielony, grafit - czarny O minerały bezbarwne - są przezroczyste, nie mają zabarwienia np. kryształ górski (odmiana kwarcu), minerały zabarwione - w stanie czystym są bezbarwne. Często jednak zawierają domieszki, które nadają im zabarwienie np. odmiany kwarcu: ametyst (fioletowy), cytryn (żółty), krwawnik (czerwony), morion (czarny).

RYSA - barwa sproszkowanego minerału. Za pomocą rysy można odróżnić minerał barwny od minerału zabarwionego.
Minerał barwny posiada zawsze rysę barwną. Przy czym barwa rysy nie zawsze jest taka sama jak barwa minerału barwnego np. piryt (mosiężnożółty) - rysa czarna, hematyt (czarny) - rysa wiśniowa). Minerał bezbarwny posiada rysę białą. Minerał zabarwiony posiada rysę białą lub szarą.

PRZEZROCZYSTOŚĆ jest to zdolność minerału do przepuszczania promieni świetlnych. W zależności od stopnia przepuszczania światła wyróżnia się następujące grupy minerałów:
Minerały przezroczyste - nie stanowią przeszkody w odczytywaniu pisma (minerały bezbarwne),
Minerały półprzeźroczyste - przez płytkę minerału widać niewyraźne zarysy przedmiotów (np. chalcedon),
Minerały przeświecające - przez płytkę minerału widać jedynie światło (np. ortoklaz),
Minerały nieprzezroczyste - nawet w najcieńszych płytkach nie przepuszczają światła (np. piryt, galena).

POŁYSK jest to zjawiska wywołane odbiciem fal świetlnych od powierzchni minerału. Połysk może być różny na różnych powierzchniach tego samego minerału (np. na ścianach kryształu, na powierzchni przełamu). Wyróżnia się następujące rodzaje połysku:
szklisty- powierzchnia minerału przypomina powierzchnie szkła (np. kwarc na ścianach kryształu),
tłusty- przypomina wygląd natłuszczonej powierzchni (np. kwarc na powierzchni przełamu),
perłowy - podobny do połysku wewnętrznej części skorupy mięczaków (np. muskowit)
Jedwabisty - charakterystyczny dla minerałów o pokroju włóknistym (np. gips włóknisty),
Metaliczny - charakterystyczny dla minerałów kruszcowych (np. złoto rodzime, piryt, galena),
Półmetaliczny - słabszy od połysku metalicznego, charakterystyczny dla niektórych kruszców (np. magnetyt),
Diamentowy - charakterystyczny dla minerałów przezroczystych i półprzeźroczystych (np. diament, sfaleryt),
Matowy - określenie oznaczające brak połysku.

TWARDOŚĆ - jest to opór, jaki stawia minerał rysującemu go ostrzu. Twardość minerału określa się porównując ją do twardości minerałów tworzących skalę Mohsa, czyli szereg składający się z dziesięciu minerałów uporządkowanych według wzrastającej twardości.

SKALA MOHSA:
1.talk - można zarysować paznokciem
2. gips II
3. kalcyt II
4. fluoryt - można zarysować stalowym ostrzem
5. apatyt- II
6. ortoklaz (skaleń) - można zarysować szkłem
7. kwarc - rysuje szkło
8. topaz II
9. korund przecina szkło
10. diament II

ŁUPLIWOŚC jest to zdolność minerału do pękania i oddzielania się wzdłuż tzw. płaszczyzn łupliwości, pod wpływem uderzenia, nacisku lub gwałtownej zmiany temperatury. W zależności od łatwości pękania minerału oraz stopnia prawidłowości powierzchni występuje łupliwość:
Doskonała - typowa dla minerałów o pokroju płytkowym, które mają zdolność dzielenia się na cienkie blaszki, bardzo dobra - minerał oddziela się na fragmenty ograniczone gładkimi powierzchniami, wyraźna (średnia) - płaszczyzny łupliwości są widoczne, lecz nie wszystkie są gładkie, Niewyraźna - płaszczyzny łupliwości są mało widoczne i nie przy każdym uderzeniu minerału.
W zależności od liczby kierunków, w jakich minerały wykazują łupliwość występuje łupliwość jedno- bądź wielokierunkowa (dwu -, trój -, cztero -, sześciokierunkowa).

PRZEŁAM występuje wtedy, gdy minerał pod wpływem uderzenia rozpada się wzdłuż nierównych, przypadkowych powierzchni. Przełam jest typowy dla minerałów nieposiadających łupliwości a występuje też w minerałach o łupliwości jedno lub dwukierunkowej. W zależności od wyglądu powierzchni wyróżnia się następujące typy przełamu:
Muszlowy- na powierzchni przełamu występują współśrodkowe pręgi (np. kwarc),
Zadziorowaty - występują drobne, częściowo oderwane fragmenty minerału np. azbest,
Haczykowaty - występują nierówności o kształcie haczyków,
Nierówny - występują liczne zagłębienia i wypukłości (np. piryt),
Równy - minerał pęka dużymi powierzchniami o małej krzywiźnie (np. kwarc),
Ziemisty - charakterystyczny dla zbitych, drobnoziarnistych skupień mineralnych (np. kreda).

POKRÓJ jest to kształt kryształu. Wyróżnia się następujące pokroje:
Izometryczny - kryształ ma podobne wymiary w trzech kierunkach (zarys sześcianu lub kuli),
Słupowy - kryształ ma zbliżone wymiary w dwóch kierunkach w trzecim natomiast wymiar wyraźnie większy.
Odmianami pokroju słupkowego są pokroje: włóknisty, igiełkowy, pręcikowy, grubosłupowy
Płytkowy - kryształ ma zbliżone wymiary w dwóch kierunkach natomiast trzeci jest wyraźnie mniejszy. Należą tu pokroje: łuskowy, blaszkowy, płytkowy, grubopłytkowy, tabliczkowy.

POSTAĆ SKUPIENIA to wygląd zbiorowiska wielu kryształów lub form utworzonych przez bezpostaciowe substancje mineralne. Najczęściej spotykanymi postaciami skupienia są:
Szczotki krystaliczne - skupienia kryształów osadzonych blisko siebie, „wyrastających" ze wspólnego podłoża,
Geody - szczotki krystaliczne osadzone w owalnych wnękach,
Skupienia ziarniste - skupienia minerałów ograniczone przypadkowymi powierzchniami. W zależności od pokroju kryształów wyróżnia się np. skupienia słupkowe, tabliczkowe, igiełkowe,
Skupienia naciekowe - powstają w wyniku krążenia i odparowania roztworów. Maja różnorodne kształty.
Najbardziej pospolitymi są stalaktyty i stalagmity zbudowane z drobnokrystalicznego kalcytu,
Dendryty - krzewiaste rozgałęzione kupienia. Najczęściej spotykane są dendryty tlenków manganu,
Skupienia graniaste - zbudowane ze współśrodkowo narosłych warstw, utworzonych z drobnych ziarnistych lub igiełkowych osobników (np. chalkopiryt),
Naloty - powłoki mineralne powstałe w wyniku wykrystalizowania z roztworów lub sublimacji (np azuryt) Wykwity - naskorupienia minerałów powstające na powierzchniach skał w wyniku krystalizacji minerałów z podsiąkających i odparowujących roztworów. Najczęściej spotyka się wykwity solne, gipsowe (tzw. róże pustyni),
Sekrecje - skupienia mineralne wypełniające pustki skalne (np. agat),
Konkrecje - kuliste lub owalne skupienia minerałów luźno rozmieszczone w skałach osadowych (np. piryt)
Skały magmowe powstają wskutek zastygania stopu krzemianowego zwanego magmą, (gdy stop zastyga głębi skorupy ziemskiej) lub lawą, (gdy stop krzepnie na powierzchni ziemi). Różnorodność skał magmowych wynika z różnego składu chemicznego magmy oraz różnych warunków ich zastygania.

KLASYFIKACJA SKAŁ MAGMOWYCH W ZALEŻNOŚCI OD WARUNKÓW KRZEPNIĘCIA MAGMY:
Skały magmowe plutoniczne (głębinowe) - powstają w wyniku krystalizacji magmy w głębszych strefach skorupy ziemskiej. Krystalizacja przebiega przy powolnym spadku ciśnienia i temperatury, przy udziale składników lotnych. W takich warunkach powstają skały o strukturach pełnokrystalicznych i jawno krystalicznych:
Skały magmowe wulkaniczne (wylewne) - powstają z magmy wylewającej się na powierzchnię ziemi (z lawy)). Tworzeniu się tych skał towarzyszy bardzo szybki spadek ciśnienia i temperatury oraz gwałtowne odgazowanie. W takich warunkach powstają skały o strukturach szklistych, częściowokrystalicznych, afanitowych lub porfirowych;
Skały magmowe subwulkaniczne (pośrednie, żyłowe) - powstają z magmy krystalizującej na niewielkich głębokościach od powierzchni ziemi, przy umiarkowanym ciśnieniu i powolnym spadku temperatury Skały powstające w takich warunkach odznaczają się strukturami pełnokrystaliczny mi i jawnokrystalicznymi (najczęściej drobnoziarnistymi lub porfirowymi). Skały te często przyjmują postać żył, stąd wzięła się ich dawna nazwa - skały żyłowe.

BUDOWA WEWNĘTRZNA SKAŁY MAGMOWEJ zależy od składu magmy oraz warunków fizyczno-chemicznych i ich zmian podczas krzepnięcia magmy. Aby określić budowę wewnętrzną skały magmowej należy podać jaka jest jej struktura i tekstura Określenie struktury i tekstury skały magmowej pozwala ustalić z jaka skałą mamy do czynienia: głębinowa, wylewną czy pośrednią.

STRUKTURA SKAŁY MASMOWEJ określa następujące cechy budowy wewnętrznej skały: Stopień krystaliczności skały, wielkość i kształt kryształów, wzajemne stosunki pomiędzy składnikami skały

KLASYFIKACJA STRUKTUR SKAŁ MAGMOWYCH ZE WZGLĘDU NA STOPIEŃ KRYSTALICZNOŚCI SKAŁY:
strukturo pełnokrysta lic zna (holokrystaliczna) - wszystkie składniki skały są wykształcone w postaci kryształów (brak szkliwa) Struktura ta jest typowa dla skał głębinowych i subwulkamcznych
strukturo szklisto (hialinowa) - skala składa się z bezpostaciowej substancji mineralnej zwanej szkliwem Brak jest kryształów Struktura ta występuje w skałach bardzo szybko zastygających na powierzchni ziemi:
struktura częściowokrystaliczna (hipokrystaliczna) - cześć składników skały jest wykształcona w postaci kryształów a reszta występuje w postaci szkliwa Struktura taka wskazuje, że w procesie krzepnięcia magmy zaznaczyły się dwa etapy. Początkowo w sprzyjających krystalizacji warunkach głębinowych powstały kryształy. Potem zaś w niesprzyjających krystalizacji warunkach wulkanicznych pozostała część stopu zastygła w szklista masę skalną Struktura taka występuje w skałach wulkanicznych

KLASYFIKACJA STRUKTUR SKAŁ MAGMOWYCH ZE WZGLĘDU NA WIELKOŚĆ KRYSZTAŁÓW:
Struktura jawnokrystaliczna (fanerokrystaliczna) - składniki skały wykształcone są w postaci makroskopowo widocznych kryształów (> 0,1 mm):
równoziarnista - kryształy mają w przybliżeniu jednakową wielkość. W zależności od rozmiarów kryształów występują struktury. Gruboziarnista powyżej 5 mm, Średnioziarnista – 2-5mm, drobnoziarnista poniżej 2 mm
nierównoziarnista - kryształy maja różne rozmiary. Ze względu na stosunki wielkości między ziarnami występują struktury
porfirowata - wielkość kryształów zmienia się stopniowo od najmniejszych do największych
Fanerokrystaliczno-porfirowa - występują (kryształy duże i matę, lecz brak wielkości pośrednich, porfirowa - w skale widoczne są makroskopowo kryształy (często o znacznych rozmiarach), rozrzucone w masie skalnej o strukturze afanitowej,
struktura skrytokrystaliczna (afanitowa) - kryształy są tak drobne, że nie można ich makroskopowo odróżnić

KLASYFIKACJA STRUKTUR SKAŁ MAGMOWYCH ZE WZGLĘDU NA STOPIEŃ AUTOMORFIZMU KRYSZTAŁÓW
Kryształy automorficzne (własnokształtne) są wykształcone prawidłowo tzn., ich kształt odpowiada właściwie postaci krystalograficznej
Kryształy hipautomorficzne – (na wpół własnokształtne) mające częściowo kształt prawidłowy, gdy inne części tych samych kryształów mają zarys nieprawidłowy
Kryształy kseromorficzne, – (obcokształtne) których kształt nie odpowiada ich właściwej postaci krystalograficznej

KLASYFIKACJA SKAŁ MAGMOWYCH
Klasyfikację skał magmowych przeprowadza się na podstawie zawartości następujących minerałów:
Q - kwarc, A - skalenie alkaliczne, P- plagioklazy, F - foidy (skaieniowce), ol - oliwiny, px - pirokseny, hbl
- hornblenda. Najpierw określa się objętościowy udział składników ciemnych (wskaźnik barwy M,).•Gdy minerałów ciemnych jest mniej niż 90% (M < 90%) klasyfikacje skały magmowej opiera się na
Składnikach jasnych (Q, A, P, F). Wyróżnia się tu skały: kwaśne, obojętne, zasadowe i ultrazasadowe.
Gdy minerałów ciemnych jest więcej niż 90% (M > 90%) klasyfikacja skały magmowej opiera się na składnikach ciemnych (ol, px, hbl). Skafy niezawierające minerałów jasnych wydzielono w osobną grupę skal skrajnie, melanokratycznych.

KWAŚNE SKAŁY MAGMOWE
1. Struktura: pełnokrystaliczna, jawnokrystaliczna, nierównoziarnista - porfirowata.
2. Teksturo: bezładna, masywna.
3. Skład mineralny: kwarc, skalenie, tyszczyki, rzadziej amfibole, pirokseny.
4. Rodzaj skały: skala kwaśna, głębinowa - granitoid.
5. Występowanie w Polsce: granitoidy dolnośląskie: Masyw Strzelin-Źulowa, Masyw Strzegom-Sobótka,
Masyw karkonoski, granitoidy kłodzko-złotostockie, Strefa Niemczy, Masyw łużycki, granitoidy tatrzańskie oraz
Polski NE.
1..Struktura: częściowokrystaliczna, jawnokrystaliczna; nierównoziarnista-porfirowa.
2. Tekstura: bezładna, masywna.
3. Skład mineralny: prakryształy - kwarc, skalenie, niekiedy biotyt, ciasto skalne - głównie skalenie
.4. Rodzaj skały: skała kwaśna, wylewna - riolitoid- porfir kwarcowy
5. Występowanie W Polsce: Dolny Śląsk - zapadlisko śródsudeckie i północnosudeckie; Wyżyna Śląsko-Krakowska.
Pegmatyt - kwaśna skała żyłowa, bardzo gruboziarnista, często o strukturze pismowej. Występuje w Polsce bardzo często w postaci żył przecinających masywy granitoidowe oraz ich osłonę metamorficzną.

OBOJĘTNE SKAŁY MAGMOWE
1. Struktura: pełnokrysta liczna, jawnokrystaliczna, nierównoziarnista - porfirowata
2. Tekstura: bezładna, masywna.
3. Skład mineralny: skalenie alkaliczne dominują nad plagioklazami, z minerałów ciemnych występuje biotyt i
hornblenda. Niekiedy w odmianach przejściowych do granitoidów występuje kwarc.
4. Rodzaj skały: skała obojętna, głębinowa - syenitoid
5. Występowanie w Polsce podłoże Polski NE
Struktura: częściowokrysta liczna, skryło krystaliczna.
1. Tekstura: uporządkowana, masywna.
2. Skład mineralny skalenie alkaliczne dominują nad plagioklazami, podrzędnie występują pirokseny
3. Rodzaj skały: skała obojętna, wylewna - trachitoid- keratofir.
4. Występowanie w Polsce: Keratofir- Góry Kaczawskie, porfiry bezkwarcowe - okolice Kłodzka
1. Strukturo: pełnokrystaliczna, jawnokrystaliczna: równoziarnista - średnioziarnista
2. Tekstura: bezładna, zbita.
3. Skład mineralny: plagioklazy, podrzędnie występuje skaleń alkaliczny, 1/3 objętości stanowią minerały
ciemne: hornblenda, rządzie] biotyt i augit.
4. Rodzaj skały: skała obojętna, głębinowa - diorytoid
5. Występowanie w Polsce: masyw kłodzko-złotostocki i strefa Niemczy, podłoże Polski NE.
1.Struktura: częściowokrystaliczna, jawnokrystaiiczna; nierównoziarnista - porfirowa
2.Tekstura; bezładna, masywna.
3.Skład mineralny: prakryształy - hornbfenda, augit, biotyt, ciasto skalne - p/agioklazy.
4.Rodzaj skały: skała obojętna, wylewna - andezytoid.
5.Występowanie w Polsce: Pieniny -góra Wżar; okolice Bochni.
1.Struktura: pełnokrystaliczna, jawnokrystaiiczna; równoziarnista - gruboziarnista czasami nierównoziarnista
porfirowata.
2.Teksturo: bezładna, masywna.
3.Skład mineralny: plagioklazy (niekiedy odznaczają się wyraźną iryzacją), pirokseny, podrzędnie występuje
hornblenda i biotyt
4.Rodzaj skały: skała obojętna, głębinowa - gabroid.
5.Występowanie w Polsce: Masyw Ślęży, okolice Nowej Rudy, podłoże Polski NE.
1. Struktura: częściowokrystaliczna, jawnokrystaiiczna; nierównoziarnista - porfirowa.
2.Tekstura: bezładna, masywna.
3.Skład mineralny: prakryształy- oliwin, augit, ciasto skalne - plagioklazy, magnetyt.
4.Rodzaj skały: skała obojętna, wylewna - bazaftoid.
5.Występowanie w Polsce: Dolny Śląsk -G. Kaczawskie, okolice Kłodzka; okolice Krakowa, Podlasie.
1.Strukturo: częściowokrystaliczna, skrytokrystaliczna.
2.Tekstura: bezładna (czasami uporządkowana- pęcherzyki pogazowe są równolegle wydłużone), porowata rnigdałowcowa.
3.Skład mineralny: plagioklazy, pirokseny, magnetyt, rzadziej hornblenda i oliwin
4.Rodzaj skały: skała obojętna, wylewna - bazaltoid- melafir.
5.Występowanie w Polsce: Dolny Śląsk - G. Kaczawskie, zapadlisko śródsudeckie i północnosudeckie,
okolice Krakowa
Diabaz - skała żyłowa o składzie mineralnym odpowiadającym gabru. Różni się od niego sposobem występowania i strukturą bardziej drobnoziarnistą lub porfirowata o drobnoziarnistym tle skalnym. Występuje często w postaci niewielkich żył wśród granitoidów, skał metamorficznych bądź osadowych.

ZASADOWE SKAŁY MAGMOWE występują najczęściej w postaci niewielkich intruzji i wylewów w sąsiedztwie obojętnych skał wulkanicznych. Zawierają skaleniowce (zwane również foidami) obok skaleni.
1. Struktura: pełnokrystaliczna, jawnokrystaiiczna
2. Tekstura: bezładna, masywna
3. Skład mineralny: skalenie alkaliczne, skaleniowce (głównie nefelin), pirokseny rzadziej biotyt.
4. Rodzaj skały: skała zasadowa, głębinowa - foidowy syenitgid
5. Występowanie w Polsce: podłoże Polski pólnocno-wschodniej.
1. Struktura: afanitowa iub porfirowa.
2. Tekstura: bezładna, masywna
3. Skład mineralny: prakryształy - skalenie alkaliczne, nefelin, pirokseny
4. Rodzaj skały: skała zasadowa, wylewna fonoiitoid
5. Występowanie w Polsce: Dolny Śląsk

SKAŁY SKRAJNIE WELANOKRATYCZNE - ciemne skały, nietworzące większych wystąpień, spotykane w sąsiedztwie skał obojętnych z rodziny gabra.
Perydołyt- ciemnozielona skała głębinowa, złożona głównie z oliwinu i piroksenu, obok których spotykane są hornblenda, biotyt i granat.
Piroksenit- prawie monomineralna skała piroksenowa.
Hornblendyt- prawie monomineralna skała, której głównym TEKSTURA SKAŁY MAGMOWEJ- określa następujące cechy budowy wewnętrznej skaty
sposób uporządkowania składników w skale,
Stopień wypełnienia przestrzeni w skale przez składniki mineralne.

KLASYFIKACJA TEKSTUR SKAŁ MAGMOWYCH ZE WZGLĘDU NA SPOSÓB UPORZĄDKOWANIA SKŁADNIKÓW W SKALE:
) tekstura bezładna (bezkierunkowa) - brak prawidłowości kierunkowej w ułożeniu składników skały. Jest to najczęściej spotykana tekstura skał magmowych, szczególnie plutonicznycn. Często też występuje w skałach wulkanicznych i subwulkanicznych.
) Tekstury uporządkowane (kierunkowe) - rozmieszczenie składników sKały wykazuje pewną regularność. Tekstury te są rezultatem działania podczas krzepnięcia rnagmy różnych czynników porządkujących (np. ciśnienie kierunkowe, płynięcie magmy). Do najczęściej spotykanych w skałach magmowych tekstur uporządkowanych należą:
tekstura równoległa - ziarna mineralne o pokroju tabliczkowym, blaszkowym lub wydłużonym
układają się równolegle do siebie, albo grupują się w zespoły zorientowanych soczewek lub smug.
Zespoły takie odróżniają się od otoczenia skalnego odmienną strukturą, składem mineralnym i często
barwą. Tekstury takie spotykana jest we wszystkich typach skał magmowych;
tekstura fluidalna - tekstura równoległa, powstająca podczas podnoszenia się magmy w kominach
wulkanicznych lub podczas spływania magmy ze zboczy Występuje w skalach wulkanicznych;
tekstura kulista (sferoidalna) - ziarna mineralne układają się koncentrycznie wokół cenlrów
krystalizacji. Występuje w skałach głębinowych.

KLASYFIKACJA TEKSTUR SKAŁ MAGMOWYCH ZE WZGLĘDU NA STOPIEŃ WYPEŁNIENIA PRZESTRZENI SKALNEJ:
) tekstura masywna (zbita) - składniki mineralne wypełniają przestrzeń skalną całkowicie, brak porów Tekstura taka jesi typowa dla skal magmowych, zwłaszcza plutonicznych i subwulkanicznych. Często tez występuje w skałach wulkanicznych,
) tekstury porowate - pomiędzy składnikami mineralnymi występują wolne miejsca (pory). W porach tych, w czasie krystalizacji były uwięzione pęcherzyki gazów. W zależności od kształtu porów wyróżniamy:
teksturę miarolityczno, - w skale występują kanciaste pory (miarole), ograniczone ścianami
kryształów. Tekstura ta występuje w skałach o strukturze fanerokrystalicznej, plutonicznych
i subwulkanicznych, które krystalizowały z magm obfitujących w gazy (rtp. Granit);
teksturę pęcherzykowatą - w skale występują pory
- kształcie kulistym lub elipsoidalnym.
Pęcherzyki powstają podczas gwałtownego wydzielania się gazów z magmy, spowodowanego
spadkiem ciśnienia w chwili wydobywania się magmy z krateru na powierzchnię Tekstura ta spotykana
jest wyłącznie w skałach o strukturze afanitowe] lub porfirowej (skałach wulkanicznych).

Teksturę pęcherzykowatą, w której jest tak dużo pęcherzyków, że oddzielają je tylko cienkie ścianki skalne, nazywamy teksturo, gąbczasto.. Przykładem skały o teksturze gąbczastej jest pumeks.
Tekstura migdałowcowa - powstaje, gdy powstałe po gazach pory są wypełnione minerałami
młodszymi od lawy, wytrąconymi z roztworów pomagmowych krążących wśród skał. Przykładem skały
teksturze, migdalowcowej jest melafir

TU JEST TABELA 1 (z minerałami)
Minerały wchodzące w skład skał osadowych ze względu na pochodzenie można podzielić na dwie grupy:
minerały autogeniczne - powstałe w miejscu tworzenia się skał osadowych, w wyniku bezpośredniego wytracenia z roztworu, lub wskutek procesów biochemicznych, bądź też w wyniku późniejszych (diagenetycznych) przemian;
minerały alogeniczne - powstałe poza środowiskiem tworzenia się skat osadowych. Minerały te dostają się do środowiska osadowego w wyniku mechanicznego wietrzenia starszych skał (magmowych, metamorficznych lub osadowych).
Niektóre minerały mogą występować w skałach osadowych zarówno jako auto - jak i alogeniczne - np. kwarc.

MINERAŁY ALOGENICZNE
Skład minerałów alogenicznych zależy od ich odporności na działanie czynników wietrzeniowych. Przede wszystkim na wietrzenie chemiczne, gdyż wietrzenie mechaniczne prowadzi jedynie do rozdrobnienia poszczególnych minerałów).
Minerałami o małej odporności na wietrzenie chemiczne są minerały femicznc (zawierające żelazo i magnez). Odporność na wietrzenie chemiczne tych minerałów wzrasta w kolejności: oliwiny - pirokseny - amfibole -biotyt. Produktami wietrzenia chemicznego tych minerałów są minerały ilaste oraz tlenki i wodorotlenki żelaza a w warunkach klimatu tropikalnego - tlenki t wodorotlenki żelaza i glinu.
Minerałami o większej odporności na wietrzenie chemiczne są minerały sialiczne (zawierające krzemionkę i gfin). Ich odporność na wietrzenie chemiczne wzrasta w kolejności: skaleniowce i plagioklazy zasadowe - plagioklazy kwaśne - skalenie potasowe - muskowit - kwarc. Produktem wietrzenia chemicznego skaleniowców i skaleni są minerały ilaste. W wyniku rozkładu skaleni powstaje jeszcze wolna krzemionka. Z plagioklazów powstaje dodatkowo kalcyt (w warunkach klimatu tropikalnego tylko tlenki i wodorotlenki glinu). Muskowit i kwarc są minerałami bardzo odpornymi chemicznie. Muskowit jednak z powodu małej odporności mechanicznej (mała twardość, doskonała łupliwość) ulega silnemu roztarciu. W rezultacie, po bardziej zaawansowanym wietrzeniu z minerałów głównych skał magmowych pozostaje tylko kwarc, który w skałach osadowych nagromadza się w dużych ilościach.

MINERAŁY AUTOGENICZNE
Opal, chalcedon, kwarc autogeniczny można uważać za kolejne stadia przeobrażenia koloidalnego żelu wytracającego się z wody morskiej. Opal jest ciałem bezpostaciowym (stwardniałym żelem koloidalnym, zawierającym do 15% wagowych wody). Chalcedon to drobnokrystaliczna odmiana kwarcu, zawierająca liczne inkluzje (banieczki) wody. Kwarc autogeniczny wykazuje cechy fizyczne kwarcu
W skałach osadowych minerały autogeniczne z grupy krzemionki odgrywają dużą rolę jako spoiwo skał okruchowych oraz jako składniki skał organogenicznych i chemicznych.
Minerały ilaste występują najczęściej w postaci polimineralnych, zbitych agregatów, rozcierających się w palcach i dających wrażenie śliskich, tłustych. Makroskopowe rozróżnienie poszczególnych minerałów ilastych nie jest możliwe. Można je odróżnić dopiero na podstawie analizy rentgenograficznej lub termicznej. Do najpospolitszych minerałów ilastych należą: kaolinit i montmoriliontt (uwodnione krzemiany glinu) oraz illit. foiidotd, gfaukonit (uwodnione łyszczyki - hydromiki).
W skałach osadowych minerały ilaste odgrywają dużą rolę. Są składnikiem zwietrzelin, iłów, glin, skał okruchowych, margli. Skały monomineralne tworzą tylko kaolinit (glinka kaolinowa lub kaolin) i montmorillonit (bentonit).
Grupę siarczków reprezentują: piryt i markasyt (siarczki żelaza) oraz galeria (siarczek ołowiu).
Cechy pirytu autogenicznego nie różnią się od cech pirytu pochodzenia magmowego. Piryt autogeniczny powstaje w środowisku obojętnym lub alkalicznym, co jest typowe dla osadów morskich. Markasyt jest polimorficzną odmianą dwusiarczku żelazawego (FeS2). Powstaje on w środowisku kwaśnym, np. w warunkach rozkładu szczątków roślinnych. Często występuje w złożach węgli brunatnych i kamiennych, a także w rozmaitych glinach zwietrzelinowych.
Grupe węglanów reprezentuje: kalcyt, aragonit, dolomit, syderyt, magnezyt.
Kalcyt (węglan wapnia) odgrywa duża rolę skałotwórczą jako główny składnik wapieni i margli. Charakterystyczną cechą optyczną kalcytu jest dwójłomność, 2którą można dostrzec makroskopowo na większych odłupkach przezroczystych kryształów (patrząc przez taki, odłupek widzimy podwójny obraz. Kalcyt na zimno reaguje z kwasem
Solnym wydzielając, CO2 (burzy) – CaCO3, + 2HCI, – CaCl2 + H2O + CO2
Aragonit jest polimorficzną odmianą węglanu wapnia. Odmiana ta jest nietrwała i w skałach stosunkowo szybko
Przechodzi w kalcyt. Aragonit występuje we współczesnych osadach węglanowych, w starszych osadach spotykany jest jako składnik muszli zwierząt morskich.
Dolomit (podwójny węglan wapniowo-magnezowy) powstaje w środowisku morskim (w morzach o wyższym zasoleniu niż kalcyt), w rezultacie powolnej krystalizacji. Dolomit reaguje z kwasem solnym dopiero po podgrzaniu
lub po sproszkowaniu. Jest chemicznie bardziej odporny od kalcytu. W osadach wypiera stopniowo kalcyt w procesie zwanym dolomityzacją.
Syderyt (węglan żelazawy) z kwasem solnym reaguje powoli, po podgrzaniu.)Tworzy monomineralne skały (syderyty), gdzie występuje zwykle w postaci drobnoziarnistych agregatów. W szczelinach tych skał można spotkać większe kryształy narosłe.
Grupą siarczanów reprezentują: gips, anhydryt, baryt.
Cechą charakterystyczną gipsu (dwuwodnego siarczanu wapnia) jest tworzenie bliźniaków podwójnych, zwanych od ich kształtu jaskółczymi ogonami". Gips występuje nie tylko w postaci bliźniaków, ale także w postaci kryształów pojedynczych o pokroju tabliczkowym (często długotabliczkowym), igiełkowym lub izometrycznym. Pokrój izometryczny jest charakterystyczny dla odmian drobnok/ystalicznych (np. alabaster - ozdobna odmiana gipsu). Anhydryt (bezwodny siarczan wapnia) łatwo ulega uwodnieniu i przechodzi w gips.

KLASYFIKACJA SKAŁ OSADOWYCH
Wśród skał osadowych, ze względu na ich genezę i skład mineralny, wyróżnia się trzy zasadnicze grupy
- Skały okruchowe (klasfyczne, detrytyczne),
- Skały ilaste,
- Skały chemiczne i organogeniczne.
Podstawą zaklasyfikowania skały do jednej z wymienionych grup jest składnik (grupa składników), która w danej skale przeważa (występuje w ilości > 50%).

SKAŁY OKRUCHOWE (KLASTYCZNE, DETRYTYCZNE)
Skały okruchowe zbudowane są z materiału pochodzącego z niszczenia skał starszych. Nagromadzenie bloków, odruchów, ziaren, prowadzi do powstania skały okruchowej luźnej. Skały okruchowe zwięzłe powstają gdy materiał okruchowy zostanie spojony substancją mineralną zwaną spoiwem lub lepiszczem.

CECHY STRUKTURALNE SKAŁ OKRUCHOWYCH:
- Wielkość materiału (frakcja),
- Stopień selekcji składników (wysortowanie),
- Stopień obtoczenia składników,
- Kształt składników skały,
- Charakter powierzchni składników okruchowych.
Ze względu na wielkość materiału okruchowego występują struktury:
psefitowa (grubookruchowa),
psomitowo (sredniookruchowa),
aleurytowa (drobnookruchowa),
Pelitowa (bardzo drobnoziarnista).
TABELA 2 (psamity psafity …)
Stopień selekcji pod względem wielkości składników (wysortowanie} dostarcza informacji o warunkach i długości transportu materiału. Skała ma wysoki stopień selekcji jest dobrze wysortowana), gdy składa się ze składników o podobnych rozmiarach. Stopień selekcji wzrasta w miarę długości transportu. Ze względu na stopień selekcji występują struktury: równoziamista,
różnoziamista.
Obtoczenie to stopień zaokrąglenia krawędzi pierwotnie kanciastego materiału okruchowego. Obtoczenie następuje podczas wzajemnego ocierania się okruchów podczas transportu. Stopień obtoczenia jest wypadkową długości transportu i odporności materiału na ścieranie. Ze względu na stopień obtoczenia wyróżnia się ziarna: Kanciaste (ostrokrawędziste), słabo obtoczone, dobrze obtoczone.
Kształt otoczaków można określić korzystając z diagramu Zingga, który oparty jest na stosunkach trzech wymiarów otoczaka. Wyróżnia się kształt: dyskowaty, kulisty, płasko-wydłużony, wrzecionowaty. Charakterystyczny kształt mają graniaki wiatrowe - okruchy oszlifowane przez piasek niesiony z wiatrem.
Charakter powierzchni składników okruchowych skał świadczy o środowisku powstawania tych skał. Wyróżnia się m.in. powierzchnie:
Gładkie - świadczące o transporcie wodnym,
Matowe - związane z transportem eolicznym,
Porysowane - związane z transportem eolicznym lub lodowcowym.
Na powierzchniach odruchów wapiennych mogą występować ślady drążenia przez skałotocze. Na powierzchniach głazów i otoczaków spotykane są wciski, powstałe przez rozpuszczanie powierzchni naciskających na siebie składników.
CECHY TEKSTURALNE skał okruchowych określają przestrzenne rozmieszczenie składników skały i stopień wypełnienia przez nie przestrzeni w skale. W skałach zwięzłych opisują również wzajemne stosunki spoiwa i materiału okruchowego. Ze względu na sposób rozmieszczenia składników skały wyróżnia się teksturę bezładną i uporządkowaną. Przykładem tekstury uporządkowanej jest warstwowanie (np. warstwowanie równoległe, krzyżowe). Ze względu na stopień wypełnienia przestrzeni skalnej występują tekstury: porowata i masywna. W zależności od stosunku ilościowego spoiwa do materiału okruchowego wyróżnia się:
Spoiwo typu kontaktowego,
Spoiwo typu masy wypełniającej,
Spoiwo typu cherniczno-detrytycznego.
TABELKA 3 (SPOIWA CHEMICZNE)
Klasyfikacja skał okruchowych na podstawie składu mineralnego:
- skała monomineralna - składa się z jednego rodzaju składników mineralnych
- skała oligomiktyczna - składa się z 2-3 rodzajów odruchów
- skała polimiktyczna - składa się kilku typów okruchów. Do skał polimiktycznych należy: arkoza -zawiera ziarna skaleni potasowych, (co najmniej 20% skały), powstaje w środowisku lądowym w warunkach krótkiego transportu i szybkiej sedymentacji oraz szarogłaz (zawiera skalenie, kwarc, minerały ciemne oraz okruchy obojętnych skał wylewnych, powstaje w środowisku morskim, w pobliżu lądów).
PRZEGLĄD SKAŁ OKRUCHOWYCH
PSEFITY
Blokowisko - nagromadzenie kanciastych bloków skalnych. Powstaje najczęściej na skutek mechanicznego wietrzenia skał(np. gołoborza).
Głozowisko - nagromadzenie głazów (bloki obtoczone). Środowisko powstawania: górskie rzeki, klifowe wybrzeża, eratyki lodowcowe).
Gruz - skała luźna, nagromadzenie kanciastych okruchów (np. stożki usypiskowe u podnóża ścian skalnych).
Brekcja - skała zwięzła, zbudowana z kanciastych okruchów. Przykłady skał: brakcja tektoniczna, wulkaniczna, brekcje osadowe (np piargowa, krasowa, kostna).
Żwir - skała luźna, zespół otoczaków. Przykłady występowania: górskie rzeki, wybrzeża klifowe. Żwiry występują na ogół w obrębie utworów młodszych. Rozpowszechnione są wśród osadów współczesnych. Z czasem żwiry ulegają cementacji i przekształcają się w zlepieńce.
Zlepieniec-skała zwięzła zbudowana ze żwirów. Powszechnie występują w utworach różnego wieku
PSAMITY
Piaski - skały luźne. Typy piasków: piaski wydmowe (eoliczne) - zbudowane z ziarn dobrze wysortowanych, dobrze obtoczonych, o powierzchni porysowanej lub matowej; piaski rzeczne (fluwialne) - zbudowane z ziarn słabo obtoczonych, o powierzchni błyszczącej. Stopień wysortowania zależy od siły transportowej rzeki; piaski rzecznolodowcowe (fluwioglacjalne) - zbudowane z ziarn słabiej obtoczonych niż piaski rzeczne. Są słabo wysortowane. Skład mineralny mają często bardzo urozmaicony (często zawierają skalenie); piaski morskie -zbudowane są z ziarn dobrze obtoczonych. Są dobrze wysortowane. Często zawierają giaukonit.
Piaskowce - skały zwięzłe. Wyróżnia się piaski (piaskowce); gruboziarniste (średnica ziarn: 2-1 mm), średnioziarniste (średnica ziarn: 1-0,5 mm), drobnoziarniste (średnica ziarn: 0,5-0,1 mm).
ALEURYTY
Muł - skała luźna, osad wodny, zbudowany głównie z pyłu kwarcowo-skaleniowego, któremu mogą towarzyszyć: muskowit, piryt, szczątki organiczne, substancja ilasta.
Mułowiec - skała zwięzła, zdiagenezowany muł. Łupek mulasty - mułowiec z oddzielnością łupkową.
Less - miękka skała, zbudowana z pyłu kwarcowego, substancji ilastych, węglanów (kalcyt), limonitu (żółtawe zabarwienie). Jest to osad eoliczny.
Aby określić NAZWĘ SKAŁY OKRUCHOWEJ (np. wapnisty piaskowiec kwarcowy) należy podać najpierw nazwę spoiwa (wapnisty), później frakcję skały (piaskowiec) a na końcu nazwę okruchów (kwarcowy).
SKAŁY ILASTE
Skały ilaste znajdują się na pograniczu skał chemicznych i okruchowych. Skaty te są zbudowane z autogenicznych minerałów ilastych, które powstały wskutek procesów chemicznych. Zawierają też materiał okruchowy - głownie pelit kwarcowy, a czasem także okruchy o większej frakcji.
Glinki ogniotrwałe - powstają najczęściej na skutek osadzania w zbiornikach śródlądowych produktów wietrzenia kwaśnych skał krystalicznych i arkoz. Są surowcem ceramicznym.
Ił - skała luźna frakcji pelitowej. Przykładem jest ił warwowy - osad zastoiskowych jezior przy lodowcowych. Jest to skata o teksturze uporządkowanej. Składa się ona z n a przemian ległych warstewek jasnych (składanych latem, zbudowanych głównie z detrytusu kwarcowego o frakcji pelitowej) i ciemnych (składanych zimą zbudowanych głównie z minerałów ilastych). Zespół dwu warstewek (jasna + ciemna) nazywamy warwą.
Iłowiec -skała zwięzła, zdiagenezowany ił. Łupek ilasty (iłołupek) - iłowiec o oddzielności łupkowej. Ślina lodowcowa (zwałowa, morenowa) - skała iłowa, zawierająca domieszkę frakcji grubszych (muł, piasek, żwir. głazy). Cechuje ją słabe wysortowanie, niski stopień obtoczenia materiału grubszego, bezładna tekstura. Gliny lodowcowe powstają z materiału transportowanego przez lodowiec i pozostałego po jego stopieniu. Materiał ten obejmuje produkty wietrzenia skał sąsiadujących z lodowcem oraz fragmenty skał wyrwanych z podłoża lodowca. Z tego względu skład petrograficzny gliny lodowcowej zależy od budowy geologiczne] terenów, przez które przesuwał się lodowiec.
SKAŁY PIROKLASTYCZNE
Skały piroklastyczne są grupą przejściową pomiędzy skałami wulkanicznymi a skałami osadowymi (okruchowymi). Powstają one w wyniku sedymentacji materiału okruchowego, związanego z działalnością wulkanów. Składnikami materiału okruchowego obok produktów wulkanicznych (fragmenty szkliwa, ziarna różnych minerałów) są okruchy różnych skal pokruszonych przy wybuchach wulkanu. Cechą charakterystyczną skai piroklastycznych jest zła selekcja składników pod względem wielkości oraz składu litologicznego i mineralnego. Wynika to z krótkiego i gwałtownego transportu tych składników oraz szybkiej sedymentacji.
Piroklastyczny materiał okruchowy ma różne nazwy w zależności od frakcji:
) bloki - kanciaste fragmenty lawy o rozmiarach od kilkunastu cm do kilku metrów
) bomby wulkaniczne - fragmenty lawy o średnicy od kilku do kilkunastu cm i wrzecionowatych kształtach
) lapille - kuliste fragmenty lawy o średnicy do ok. 3 cm,
) piaski lub popioły wulkaniczne
Główne typy skał piroklastycznych to.
) Brekcje wulkaniczne - ostrokrawędzisty materiał okruchowy spojony lawą lub popiołem wulkanicznym,
) tufy - skały zwięzłe składające się z piasków i popiołów wulkanicznych z domieszką frakcji grubszych. Tufy są zazwyczaj silnie porowate, lekkie.
) Tufity - tufy złożone w środowisku wodnym. Mogą wykazywać pewien stopień selekcji, uziarnienie frakcjonalne, warstwowanie.
SKAŁY OSADOWE - SKAŁY CHEMICZNE I ORGANOGENICZNE
Skały chemiczne powstają w wyniku wytracania się różnych substancji z roztworów. Jeżeli wytrącanie się osadu następuje w wyniku działalności fizjologicznej organizmów lub pod wpływem rozkładu substancji organicznej to powstają skały nazywane skatami biochemicznymi. Skały organogeniczne tworzą się na skutek nagromadzenia szczątków różnych organizmów.
Główne TYPY SKAŁ ORGANOGENICZNYCH I CHEMICZNYCH wyróżnione ze względu na skład chemiczny
węglanowe - wapienie, rnargle, dolomity, syderyty, Krzemionkowe - ziemia okrzemKowa, spongiolity, radiolaryty, opoki, lidyty, jaspisy, krzemienie, czerty, alitowe -terra rossa, lateryt, boksyt; ewaporaty - gips, anhydryt, haiityt. Sylwinit, kamalit;
kopalne paliwa -torf węgiel brunatny, węgiel kamienny, ropa naftowa, wosk ziemny, asfalt
STRUKTURY SKAL POCHODZENIA CHEMICZNE60 I ORGANOGENICZNEGO:
- orgonogeniczna - typowa dla skał zbudowanych głównie ze szczątków organicznych
-----Fitogeniczna -skała zbudowana jest z rozpoznawalnych szczątków roślinnych,
-----Zoogeniczne - skałę tworzą szczątki pochodzenia zwierzęcego. organodetrytyczna - skała zbudowana jest szkieletowych pokruszonych elementów szkieletowych organizmów,
- ziarnista - skała składa się z rożnego rodzaju składników ziarnistych (np. ooidy, onkoidy)
- krystaliczna - charakterystyczna dla skał pochodzenia chemicznego
Wśród TEKSTUR najczęściej występujących w omawianych skalach wyróżnia się teksturę zbitą lub porowatą oraz bezładną lub uporządkowaną.


SKAŁY WĘGLANOWE
WAPIENIE zbudowane są z węglanu wapnia Głównymi minerałami tworzącymi wapienie są kalcyt i aragonit. Wapienie pozbawione domieszek są białe. Wapienie często są zabarwione różnymi substancjami niewęglanowymi i mają rozmaite barwy (m.in. szare, czarne, brunatne, żółtawe, zielonkawe). Zwięzłe wapienie mogą mieć twardość równą twardości kalcytu, jednak twardość wapieni mało spoistych może być znacznie mniejsza. Wapienie powstają w wyniku przeobrażenia luźnego osadu wapiennego w zwięzłą skałę, w wyniku zespołu procesów określanych łącznie lityfikacją
PODSTAWOWE SKŁADNIKI WAPIENI TO:
Masa podstawowa - materiał węglanowy wykształcony w postaci mikrytu lub sparylu,
- Mikryt -materiał węglanowy o bardzo drobnej frakcji (rzędu kilku tysięcznych mm). Makroskopowo mikryt ma postać
jednorodnego, nieprzeświecającego wapienia. Mikryt jest najczęściej osadem wytrąconym chemicznie lub biochemicznie,
- sparyt - zespoły stosunkowo dużych kryształów węglanu wapnia (do kilku mm),
- Składniki ziarniste - drobne lub pokruszone elementy szkieletowe organizmów, ooidy, onkoidy, intraklasty, grudki, gruzełki
GŁÓWNE T¥PV WAPIENI:
1. Wapienie mikrytowe (pelitowe) - złożone wyłącznie z mikrytowej masy podstawowej, ')
2. Wapienie organogeniczne – przykłady
-Kreda - skala biała, miękka, porowata, której głównym składnikiem są kokkolity (bardzo drobne, kalcytowe elementy szkieletowe planktonicznych wiciowców,
-Wapienie litotamnlowe - utworzone ze zwapnialych plech krasnorostów z rodzaju Lithathamnium.
-Wapienie krynoidowe - utworzone w przeważającej części z elementów szkieletowych liliowców.
-muszlowce - utworzone głównie z muszli małżów, ramienionogów, ślimaków, amonitów,
-Wapienie rafowe - wapienie tworzące Kopalne rafy np. koralowe,
-Wapienie gąbkowe - wapienie z licznymi mumiami gąbek,
3. Wapienie detrytyczne (okruchowe) - ich zasadniczym składnikiem są intraklasty (fragmenty rozdrobnionego osadu o kształtach nieregularnych lub obtoczonych, zbudowane z substancji mikrytowej czasami zawierającej składniki ziarniste lub szczątki organizmów),
4. Wapienie oolitowe - utworzone z ooidów wapiennych Ooidy - ziarna o koncentrycznej budowie. Złożone są z jądra (może nim być jakiekolwiek ziarno) i powłok utworzonych z węglanu wapnia wytrąconego chemicznie. Powlókł te często mają promienistą teksturę. Wielkość ooidów wynosi najczęściej 0, 1-1 mm,
5. Wapienie onkolitowe -utworzone z onkoidów. Onkoidy podobnie jak ooidy mają koncentryczną budowę - składają się z jądra i powłok Różnią się od ooidów genezą. Onkoidy powstają w wyniku obrastania różnorodnych ziarn wapiennych przez kolonie sinic {Cyanophyta) Sinice, wytrącając biochemicznie węglan wapnia powodują tworzenie się powłok onkoidów. Onkoidy mogą przekraczać wielkość 1 m,
6. stromatolity - powstają w wyniku działalności sinic porastających dno basenu sedymentacyjnego, na którym powstają powłoki wapienne o znacznej rozciągłości
7. Wapienie lądowe:
- Martwica wapienna - skala o porowatej teksturze (często gąbczastej) zawierająca liczne szczątki roślin a niekiedy i zwierzat
lądowych. Powstaje na brzegach wysychających jezior, w rzekach, przy wodospadach, w miejscach wypływu źródeł wód
bogatych w CaCO3
- Trawertyn - zwięzła odmiana martwicy,
- Utwory naciekowe w jaskiniach (stalaktyty, stalagmity)
- kreda jeziorna (kreda łąkowa, margiel jeziorny) - skala węglanowa zawierająca ił oraz szczątki roślinne. Powstała na
podmokłych łąkach, bagniskach, jeziorach w wyniku chemicznego lub biochemicznego wytrącania się węglanu wapnia.
MARGLE - skały przejściowe między skalami węglanowymi a ilastymi. Zbudowane są z kalcytu i substancji ilastych. Są najczęściej mniej twarde i zwięzłe niż wapienie. Brudzą palce Burzą z kwasem solnym, a po reakcji na powierzchni skały pozostaje ilasty osad
DOLOMITY - skały zbudowane głównie z minerału dolomitu, podrzędnie może występować kalcyt. Jeśli kalcyt występuje w większych ilościach mówimy o dolomitach wapnistych lub wapieniach dolomitycznych. Dolomity są twardsze od wapieni. Z kwasem solnym burzą na rysie lub po podgrzaniu. Pod względem genetycznym dolomity można podzielić na syngenetyczne, diagenetyczne i epigenetyczne.
- Dolomity syngenetyczne powstają przez nagromadzenie osadu dolomitowego na dnie morza lub jeziora
- Dolomity diagenetyczne powstają w wyniku dolomityzacji tzn przeobrażenia w dolomit osadu wapiennego podczas lub po zakończeniu jego lityfikacji- Przeobrażenie to następuje na dnie basenu sedymentacyjnego, dzięki obecności w osadzie wody zawierającej jony magnezu
- Dolomity epigenetyczrte - tworzą się na wskutek dolomityzacji wapieni przez krążące w nich wody, zawierające magnez. Między powstaniem wapieni a ich dolomitylacją upływa długi okres czasu, tak, iż podczas swej dolomityzacji wapienie znajdują się zazwyczaj w innej sytuacji geologicznej aniżeli podczas ich tworzenia się na dnie zbiornika sedymentacyjnego. Epigenetyczna dolomltyzacja wykazuje związek ze strukturami tektonicznymi i rozwija się szczególnie intensywnie wzdłuż przecinających wapienie uskoków i spękań. Dolomityzacja wapieni zachodzić może albo według zasady objętość za objętość, albo według zasady „molekuła za molekułę". W tym ostatnim przypadku objętość dolomitu powstałego w wyniku dolomityzacji wapienia jest o 12% mniejsza od pierwotnej objętości wapienia. Powstają wtedy dolomity o teksturze porowatej.

SYDERYTY - skały zbudowane z minerału syderytu. Mogą zawierać minerały ilaste, kalcyt, dolomit, kwarc, wtórne tlenki i wodorotlenki żelaza. Syderyty są zazwyczaj ciemnoszare, ciemnobrunatne lub żółtawe. Syderyty tworzą warstwy lub konkrecje wśród skał mułowców, iłowców lub margli.
SKAŁY KRZEMIONKOWE
Skały krzemionkowe są zbudowane z autogenicznej krzemionki, wykształconej w postaci opalu, chalcedonu lub kwarcu. Powstają na skutek chemicznego wytracania się krzemionki lub w efekcie nagromadzenia się krzemionkowych elementów organizmów. Mogą też powstawać w rezultacie procesów diagenetycznych lub epigenetycznych. Większość skał krzemionkowych ma znaczną twardość, bliską twardości kwarcu. Organogeniczne skaty krzemionkowe:
1.Ziemia okrzemkowa - biała, żółtawobiala, miękka, porowata skała, zbudowana głównie z pancerzyków okrzemek. Może zawierać też szczątki innych organizmów, detrytyczny kwarc, kalcyt, substancję ilastą, związki żelaza. Powstaje jako osad chłodnych mórz polarnych i jezior,
2.Spongiolity - szare, szaro niebieski e lub brunatne skały zbudowane z igieł gąbek spojonych krzemionkowym spoiwem. Niekiedy
Zawierają węglan wapnia, glaukonit lub detrytyczny kwarc
3. radiolaryty - czerwone, zielone, niebieskie, szare skały twarde, często drobnowarstwowane. Zbudowane słownie z pancerzyków radiolarii. Mogą zawierać domieszkę węglanu wapnia i związki żelaza,
Skały krzemionkowe o mieszonej genezie (organogeniczne i chemiczne):
1.Litfyty - twarde, kruche skały zbudowane z czarnego chalcedonu (zabarwionego substancją węglistą lub bitumiczną) i białych warstewek autogenicznego kwarcu,
2.Jaspisy-skały zbudowane z kwarcu, zabarwionego związkami żelaza na kolor czerwony, brunatny,
3. Krzemienie i czerty - zbudowane są z chalcedonu lub autogenicznego kwarcu Występują w postaci konkrecji w obrębie skał nie krzemionkowych (w wapieniach, marglach). Krzemienie są ostro odgraniczone od otaczającej skały, Czerty nie tworzą ostrych granic ze skałą otaczającą, do której upodabniają się zazwyczaj barwą. Krzemienie są rozmaicie zabarwione, często w sposób pasiasty lub plamisty
4.Opoki - skały przejściowe pomiędzy skałami węglanowymi a krzemionkowymi, zbudowane są z węglanu wapnia i organogenicznej krzemionki. Burzą z kwasem solnym,
5.Opoka lekka (opoka odwapniona) - powstaje w wyniku wietrzenia chemicznego (odwapnienia) zwykłej opoki wapnistej. Objętość skały w procesie odwapnienia się nie zmniejsza. Ciężar objętościowy opoki lekkiej jest mniejszy od ciężaru wody. Opoka lekka nie burzy z kwasem solnym.
EWAPORATY
Skały te powstają chemicznie, na skutek odparowania (ewaporacji) wody w słonych (jeziorach oraz wysychających częściach mórz (często w zatokach i lagunach). Gips i anhydryt tworzą większe kompleksy skalne lub drobne wkładki w innych skałach. Skały gipsowe i anhydrytowe to skały monomineralne (cechy skał i cechy minerałów). Halityt, sylwinit, karnalit (cechy skal i cechy minerałów).
SKAŁY ALITOWE
Skały te zbudowane są głównie z minerałów typu tlenków i wodorotlenków glinu i żelaza, powstałych w efekcie wietrzenia w klimacie gorącym i wilgotnym W trakcie tego wietrzenia ze zwietrzeliny zostaje odprowadzona krzemionka a pozostają na miejscu tlenki glinu i żelaza Skały alitowe mają barwę czerwonobrunatną. Najczęściej spotykane skaty alitowe to:
1. Lateryt - skała o zabarwieniu czerwonym, brunatnym lub żółtym. Obok wodorotlenków glinu i żelaza może zawierać materiał
detrytyczny o różnych frakcjach Lateryty są typowe dla strefy tropikalnej. 2.Terra rosa (czerwona ziemia) - powstaje w wyniku wietrzenia skał węglanowych (wapieni, dolomitów) Składa się z wodorotlenków glinu i żelaza. Często wypełnia jaskinie krasowe.
3. Boksyt - skala o barwie brunatnej, kremowej lub szarej. Składa się głównie z wodorotlenków glinu (jest surowcem do wyrobu aluminium) Może powstawać w wyniku rozmycia laterytów lub terra rosy i wtórnego osadzenia samych wodorotlenków glinu lub przez krystalizacje z roztworów wodnych (w brzeznych strefach mórz lub jezior)
KOPALNE PALIWA
Torfy, węgle brunatne i węgle kamienne to skały utworzone ze szczątków roślinnych o różnym stopniu zachowania. Torfy i węgle składają się z roślinnego materiału osadowego, nagromadzonego w środowisku bagiennym, a przekształconego w rożnym stopniu w procesie uwęglenia.
Kopalne paliwa płynne (utwory bitumiczne):
1. Ropa naftowa - substancja ciekła, mieszanina węglowodorów ciekłych, stałych i gazowych Ogólnie przyjmuje się, że ropa jest pochodzenia organicznego. Jako najprawdopodobniejszy materiał macierzysty przyjmuje się plankton morski. Materiał ten był przeobrażany w środowisku redukcyjnym, pod przykryciem osadów
2. Wosk ziemny - produkt przeobrażenia ropy naftowej, zasobnej w stale węglowodory)
3.asfalt - produkt bardziej zaawansowanego wietrzenia ropy naftowej.
SKAŁY METAMORFICZNE
METAMORFIZMEM nazywamy procesy związane z przebudową skał w wyższych temperaturach i ciśnieniach niż te, które panują na powierzchni Ziemi Przebudowa ta dotyczyć może cech strukturalno - teksturalnych, składu mineralnego, a także w pewnych przypadkach chemicznego. Przebudowa skały pierwotnej odbywa się tu zasadniczo w stanie stałym lub tylko niewielka część składników ulega przetopieniu. ULTRAMETAMORFIZM obejmuje procesy będące na granicy między procesami magmowymi i metamorficznymi Procesy ultrametamorfizmu polegają między innymi na częściowym przetopieniu skał metamorficznych lub ich przepojeniu produktami przetopienia. Ultrametamorfizm wyznacza granicę między metamorfizmem a procesami magmowymi
CZYNNIKI METAMORFIZMU / RODZAJE METAMORFIŹMU (ze względu na czynnik dominujący)
1. Temperatura - najefektywniejszy czynniki metamorfizmu. Skaly ukształtowane na powierzchni Ziemi zostają poddane oddziaływaniu wyższych temperatur wskutek przemieszczania się w coraz głębsze strefy skorupy ziemskiej. Skały także mogą zostać poddane przeróbce termicznej wskutek znalezienia się w zasięgu oddziaływania intruzji magmowej. Wzrost temperatury powoduje różnorodne zmiany składu mineralnego skał. Skały osadowe w warunkach podwyższonego ciśnienia i temperatury ulegają przebudowie polegającej na przekrystalizowaniu skał skryto i drobnokrystalicznych. Pod wpływem wzrostu temperatury następuje też rekrystalizacja szkliw magmowych i likwidacja stanów koloidalnych. Jeśli w procesach metamorfizmu dominującym czynnikiem jest wysoka temperatura mówimy o metamorfizmie termicznym
2. Ciśnienie statyczne - ciśnienie wywierane przez nadległe masy skalne. Jeśli w czasie ruchów górotwórczych skały ukształtowane w powierzchniowych strefach Ziemi pogrążają się coraz głębiej, podlegają one wzrostowi ciśnienia. Wzrost ciśnienia powoduje zagęszczenie materii, czyli zmniejszenie objętości minerałów i skał. Wzrost ciśnienia wywołany pogrążaniem się kompleksu skalnego jest związany z równoczesnym wzrostem temperatury. Przeobrażenie skal pod wpływem podwyższonej temperatury i ciśnienia nazywamy metamorfizmem dynamotermicznym
3.Ciśnienie kierunkowe (stres)- jest czynnikiem kinetycznym występującym przede wszystkim podczas ruchów górotwórczych. Jego głównym efektem działania są przesunięcia elementów skał w określonym kierunku, powodujące tworzenie się tekstur kierunkowych. Jeśli w procesach metamorfizmu dominuje ciśnienie kierunkowe mówimy o metamorfizmie dynamicznym;
4.Działalność rozpuszczalników - do środowiska skalnego, podlegającego jednemu z powyżej opisanych rodzajów metamorfizmu, doprowadzone zostaną roztwory i gazy. Substancje te powodują reakcje chemiczne, których efektem są zmiany składu chemicznego skał. Procesy te nazywamy metamorfizmem metosomatycznym
RODZAJE METAMORFIZMU wyróżniane ze względu na zasięg zachodzących zmian:
1. Lokalny - ograniczony do niewielkich przestrzeni. Jest to zwykle metamorfizm kontaktowy, polegający na oddziaływaniu magmy na skały otoczenia oraz metamorfizm dyslokacyjny
2. Regionalny - obejmuje duże obszary. Zachodzi wtedy, gdy znaczne fragmenty skorupy ziemskiej, na skutek ruchów tektonicznych, są wciągane na duże głębokości.
RODZAJE METAMORFIZMU wyróżniane ze względu na kierunek zachodzących zmian:
1. Progresywny - przeobrażenie skał dokonuje się pod wpływem wzrastającej temperatury i ciśnienia,
2. Regresywny (diaftoreza) - zachodzi przy zmniejszaniu się ciśnienia i temperatury.
STOPIEŃ METAMORFIZMU oznacza intensywność zmian metamorficznych, których doznała skała. Stąd podział na skały niskiego, średniego i wysokiego stopnia metamorfizmu.
STREFY METAMORFIZMU oznaczają kolejne stopnie wzrostu ciśnienia i temperatury.
1. Strefa epi - najniższa temperatura i ciśnienie statyczne, wysoki stres - powstają skały o kierunkowych teksturach i niskim stopniu krystaliczności
2.Strefa mezo - średnie wartości temperatury i ciśnienia statycznego oraz wysoki stres - powstają skały o teksturach kierunkowych i wyższym stopniu krystaliczności
3.Strefa kata- najwyższa temperatura i ciśnienie statyczne, podrzędne znaczenie stresu - powstają skały o teksturze bezładnej i strukturze grubokrystalicznej
SKŁAD MINERALNY SKAŁ METAMORFICZNYCH
Minerały tworzące skały metamorficzne mają dwojakie pochodzenie. Część minerałów pochodzi ze skał pierwotnych a część jest produktem procesów metamorfizmu. Wiele minerałów może mieć zarówno jedno jak i drugie pochodzenie Do minerałów tworzących skały metamorficzne a pochodzących ze skał pierwotnych należą: kwarc, niektóre skalenie, miki, amfibole, pirokseny, hematyt, piryt, granaty, turmaliny Całkowitemu przeobrażeniu ulegają w procesach metamorfizmu skaleniowce, oliwiny, aragonit, minerały ilaste Z węglanów najbardziej trwały jest kalcyt natomiast dolomit i syderyt zachowują się jedynie w najpłytszej strefie metamorfizmu. Do głównych minerałów powstających w efekcie procesów metamorfizmu należą: dysten, silimanit, stourolit, talk, grafit, serpentyny, epidoty, chloryty.
STRUKTURY SKAŁ METAMORFICZNYCH
Skały metamorficzne charakteryzują się struktukturami pełnokrystalicznym. Kryształy występujące w skałach metamorficznych noszą nazwę blastów. Ze względu na pokrój blastów występują struktury.
1.Granoblastyczna - większość minerałów ma pokrój izometryczny,
2.Lepidoblastyczna - II blaszkowy, 3.Nematoblastyczna - II słupowy.
Ze względu na stosunki wielkości blastów występują struktury1
1. homeoblostyczna- wszystkie blasty maja w przybliżeniu jednakowe rozmiary
2. heteroblastyczna - blasty maja różne rozmiary.
3. porfiroblastyczna - część składników ma większe rozmiary od pozostałych stanowiących tło
TEKSTURY SKAŁ METAMORFICZNYCH
W skalach metamorficznych często występują tekstury kierunkowe W niektórych skałach (zwłaszcza powstających w strefie kata) występuje tekstura bezładna
Tekstury kierunkowe skał metamorficznych:
1.Łupkowa (foliacja) - występuje w skałach zawierających duże ilości minerałów o pokroju blaszkowym. Minerały te ułożone są w równoległych płaszczyznach;
2. Linijna (lineacja) - polega na liniowo - równoległym ułożeniu blastów o pokrojach wydłużonych
3.Gnejsowa - występuje w skalach o wyraźnym zróżnicowaniu na warstwy kwarcowo-skaleniowe i łyszczykowe Polega ona na równoległym ułożeniu minerałów o pokroju płytkowym i wydłużeniu w tym samym kierunku pozostałych minerałów


Fyllity
Skład mineralny: serycyt. kwarc, chloryty struktura; bardzo drobnobłastyczna, lepidogranoblastyczna Tekstura: masywna, łupkowa skały wyjściowe: skały ilaste warunkimetamorfizmu: strefa epi
Zieleńce
Skład mineralny: albit. epidot, chloryt struktura: drobnoblastyczna, homeoblastyczna, lepidog ra noblastyczna tekstura: masywna, bezładna czasami łupkowa -łupki zieleńcowe skały wyjściowe: bazalty i ich tufy warunki metomorfizmu: strefa epi
Serpentynity
Skład mineralny: antygoryt. chryzotyl struktura: heteroblastyczna. lepidonematoblastyczna
Tekstura: masywna, równoległa skały wyjściowe: skały skrajnie rnelanokratyczne warunki metamorfizmu: strefa epi, mezo
Łupki metamorficzne
duża grupa skał o różnym składzie mineralnym z wyraźną tekstura łupkowa
Łupki łyszczykowe
Skład mineralny: łyszczyki. kwarc, skalenie, granat, grafit struktura: homeoblastyczna czasami heteroblastyczna, lepidogranoblastyczna, Tekstura: masywna, łupkowa
skały wyjściowe: skały ilaste, mulowce ilaste, tufy i tufity warunki metamorfizmu: strefa mezo
Gnejsy
Skład mineralny: skalenie, kwarc, łyszczyki. amfibole i inne struktura: heteroblastyczna. lepidogranoblastyczna teksturo: masywna, gnejsowa
Skały wyjściowe: kwaśne skały magmowe (ortognejsy), arkozy. szarogłazy (paragnejsy) warunki metamorfizmu; strefa mezo
Gnejsy warstewkowe zbudowane są z warstewek na przemian biotytowych i skaleniowo-kwarcowych.
Gnejsy oczkowe maja charakterystyczną strukturę porfiroblastyczna Porfiroblasty skaleni mają soczewkowate kształty i są obramowane przez skupienia łyszczyków ułożone równolegle do zarysu porfiroblastów
Amfibolity
Skład mineralny: hornblenda, plagioklazy, pirokseny, epidoty, struktura; heteroblastyczna, nematoblastyczna tekstura: masywna, bezładna, łupkowa
Skały wyjściowe: skały magmowe obojętne, zasadowe i skrajnie rnelanokratyczne (ortoamfibolit), szarogłazy. margle (paraamfibolit) warunki metamorfizmu: strefa mezo
Eklogity
Skład mineralny: pirokseny, granaty
Struktura; heteroblastyczna. granoblastyczna
Tekstura: masywna, bezładna rzadziej smużysta
Skały wyjściowe: skały magmowe obojętne, zasadowe i skrajnie
melanokratyczne, szarogłazy, margle
Warunki metamorfizmu: strefa kata
Granulity
Skład mineralny: kwarc, skalenie, granaty, łyszczyki struktura: heteroblastyczna, granoblastyczna tekstura: masywna, bezładna, gnejsowa skały wyjściowe: granitoidy, arkozy, szarogłazy warunki metamorfizmu: strefa kata
Marmury
Skład mineralny: Kalcyt, (jeśli skalą wyjściową |est wapień), dolomit, (jeśli skałą wyjściowa jest dolomit), ponadto mogą zawierać miki, chloryty, kwarc, skalenie struktura: homeoblastyczna, granoblastyczna teksturo: masywna, bezładna, równoległa skały wyjściowa: skały węglanowe (wapienie, dolomity, margle] warunki metamorfizmu: marmury kalcytowe występują we wszystkich strefach metamorfizmu, marmury dolomitowe występują w strefie epi
Kwarcyty
Skład mineralny: kwarc, muskowit. skalenie, granaty struktura: homeablastyczna, granoblastyczna tekstura: masywna, bezładna, łupkowa -łupek Kwarcytowy skały wyjściowe: piaskowce kwarcowe, skały krzemionkowe warunki metamorfizmu: wszystkie strefy metamorfizmu regionalnego oraz metamorfizm kontaktowy
Migmatyty
Skład mineralny: kwarc, skalenie, biotyt struktura: heteroblastyczna, granolepidoblaslyczna tekstura: masywna, warstewkowa. fałdowa skały wyjściowe; skały metamorficzne warunki metamorfizmu: ultrametamorfizm Do powstania migmalytów mogą prowadzić dwa procesy:
1. Iniekcja magmy w starsze skały metamorficzne, wzdłuż powierzchni foliacji,
2. Selektywne upłynnienie jasnych składników skal metamorficznych w wysokich temperaturach
Hornfelsy
Skład mineralny: kwarc, biolyt, plagioklazy, skalenie potasowe, andaluzyt
Struktura: drobnoblastyczna, homeoblastyczna, granoblastyczna, granolepidoblastyczna tekstura: masywna, bezładna skały wyjściowe: skały ilaste warunki metamorfizmu: metamorfizm kontaktowy