Wyżyna Krakowsko - Częstochowska

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest jednostką fizyczno-geograficzną wchodzącą w skład Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, obejmującą obszar 2615 km2.
Nazwa "Jura" pochodzi od geologicznego okresu w którym powstał ten obszar.
Pierwsze ślady obecności człowieka na tym terenie pochodzą ze schyłku zlodowacenia środkowopolskiego. Najstarsze znaleziska (Jaskinia Ciemna w Ojcowie) datowane są na około 120-115 tys. lat p.n.e. Początki wczesnego średniowiecza są słabo poznane i pozostają w sferze hipotez. Przyjmuje się, że pierwsza poważna ekspansja osadnicza na Wyżynie, wzdłuż jej dolin, nastąpiła od VII w. Powstają wówczas grodziska (przypuszczalnie ośrodki domniemanego państwa Wiślan).
W XIVw. znaczenie jurajskich warowni niepomiernie wzrasta. Murowane zamki i strażnice wzniesione za Kazimierza Wielkiego tworzą system umocnień strzegących granic Korony przed Śląskiem, będącym wówczas pod panowaniem czeskim.
W 1655 r. Wyżyna staje w obliczu szweckiego "potopu". Szwedzi niszczą większość zamków, pustoszą wsie i miasta. Kolejna inwazja szwedzka w 1702 r. powoduje dalszą ruinę i długotrwałą stagnację gospodarczą ziem.
Po rozbiorach w dobie powstań narodowych Wyżyna pozostaje na uboczu głównego teatru działań.
W tej chwili największą atrakcją i jednocześnie wizytówką tego regionu są zamki i strażnice wzniesione na tych ziemiach za czasów panowania Kazimierza Wielkiego. Przechadzając się po zamkowych ruinach odczuwa się miniony czas. Tu historia sama wkrada się do naszej świadomości. Piękna całości dodaje bujna przyroda obejmująca wiele parków krajobrazowych i rezerwatów.
Ojcowski Park Narodowy
Najważniejsze obiekty na terenie parku to Dolina Prądnika i Dolina Sąspowska wraz z przyległymi częściami wierzchowiny jurajskiej.
Ogólna powierzchnia Ojcowskiego PN wynosi: 2145,62 ha z czego 1528 stanowią tereny zalesione. Jest najmniejszym z polskich parków narodowych.
Tereny Ojcowskiego Parku Narodowego położone są na terenach następujących 4 gmin:
• Skała
• Jerzmanowice-Przeginia
• Wielka Wieś
• Sułoszowa
Na terenie parku znajdują się grupy skał i pojedyncze ostańce, czasem o fantazyjnych kształtach, zbudowane z jurajskich wapieni, np. Maczuga Herkulesa, Brama Krakowska, Igła Deotymy. Jary i wąwozy mają do 120 m głębokości. Znajduje się tutaj kilkaset jaskiń. Do najciekawszych należą: Jaskinia Łokietka (270 m), Jaskinia Ciemna, Jaskinia Zbójecka. W Ojcowskim Parku Narodowym znajduje się Muzeum im. prof. Wł. Szafera.
Zabytki:
• Ruiny średniowiecznego zamku w Ojcowie
• Zamek Pieskowa Skała - późnorenesansowy
Historia
• starania o ochronę przyrody Doliny Prądnika już przed drugą wojną światową
• zasługi prof. Władysława Szafera w dążeniu do utworzenia parku narodowego
Flora Ojcowskiego PN
1000 gatunków roślin naczyniowych:
• obuwik pospolity
• chaber miękkowłosy
• ostnica Jana
• macierzanka wczesna
• lasy
o grądy dębowo-lipowe
o buczyna karpacka
o jawory górskie
o bory sosnowe
Fauna Ojcowskiego PN
Stwierdzono 5500 gatunków zwierząt
• borsuk
• orzesznica
• gronostaj
• bóbr
• nocek orzęsiony
• pluszcz



Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych
W 1980-82 roku utworzono Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych (na mocy uchwał: Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 20.06.1980, Rady Narodowej Miasta Krakowa z dnia 2.12.1981 i Wojewódzkiej Rady Narodowej w Częstochowie z dnia 17.06.1982), który wraz z otaczającym go Jurajskim Obszarem Chronionego Krajobrazu (149.430 ha) i Ojcowskim Parkiem Narodowym (1.590 ha) obejmuje obszar chroniony o powierzchni aż 254.830 (lub 254.932) ha. Jest to zatem największy w kraju teren chroniony.W skład Zespołu wchodzą następujące parki krajobrazowe:
Dłubniański Park Krajobrazowy (6.970 ha)
- projektuje się tu utworzyć rezerwat przyrody Ostrysz

Park Krajobrazowy Dolinek Krakowskich (13.710 /lub 13.715/ ha)
- z rezerwatami: Dolina Eliaszówki, Dolina Kluczwody, Dolina Racławki, Dolina Szklarki, Wąwóz Bolechowicki oraz w projekcie Będkowice (wywierzysko i wodospad w Dolinie Będkowskiej), Dubie (żyła wulkaniczna), Jerzmanowice (Jaskinia Nietoperzowa), Dolina Kamienic, Paczółtowice (z Jaskinią Racławicką).

Tenczyński Park Krajobrazowy (11.747 ha)
- z rezerwatami: Dolina Mnikowska, Skała Kmity i Zimny Dół. Na uwagę zasługują też liczne stanowiska archeologiczne, m.in.: Brzoskwinia, Baczyn i Czułów

Bielańsko-Tyniecki Park Krajobrazowy (5.410 ha)
- w jego obszarze znajdują się rezerwaty: krajobrazowy “Panieńskie Skały”, florystyczne “Bielańskie Skałki”, "Skałki Przegorzalskie" i "Podgórki", stepowy "Skołczanka". Projektuje się również utworzenie kolejnego rezerwatu Buczyna Czernichowska.
Obejmuje on Pasmo Sowińca, położone w widłach rzek Wisły i Rudawy, na wysokości ok. 150 m ponad poziomem Rynku Głównego w Krakowie, biegnie nieomal od śródmieścia Krakowa do zach. granic miasta (dł. ok. 9 km i szer. 1,5-3 km). Całe pasmo jest łatwo dostępne dzięki dogodnej komunikacji miejskiej (linie tramwajowe i autobusowe). Najwyższą część Pasma Sowińca zajmuje Las Wolski - o powierzchni 412 ha. Jest to jeden z największych w Polsce i Europie leśnych parków miejskich o mieszanym drzewostanie (m.in. buki i świerki) ściśle pokrywającym bogato urzeźbiony teren (głębokie skaliste wąwozy, skałki, niewielkie wierzchowiny, cztery uroczyska itd.). Osobliwością jest tu kwitnący bluszcz. Najwyższym wzniesieniem jest Sowiniec (358 m n.p.m.) z kopcem Marszałka J. Piłsudskiego z l. 1934-37, zwany również Kopcem Wolności.
Na wsch. skraju Pasma, na Wzgórzu Błogosławionej Bronisławy, wznosi się Kopiec Kościuszki. Wokół tego kopca znaczne fragmenty fortyfikacji poaustriackich z 1850 r. Ze szczytu kopca rozciąga się znakomity widok: w kierunku pd. - na Pogórze Wielickie, Beskidy i - przy dobrej widoczności - na Tatry, w kierunku pn. i wsch. - na Kraków, Wyżynę Krakowską i Kotlinę Sandomierską.
W pd.-zach. części na Srebrnej Górze (326 m n.p.m.) nad Wisłą znajduje się wczesnobarokowy klasztor kamedułów z kościołem Wniebowzięcia NMP.
Na terenie dzielnicy Dębniki park ten obejmuje teren od ul. Tynieckiej do ul. św. Jacka wraz z Zalewem Zakrzówek i Parkiem Skały Twardowskiego. Teren ten jest ulubionym miejscem wypoczynku mieszkańców Krakowa W parku istnieją dwa punkty widokowe (najwyższy 229 m n.p.m.) oraz Grota Jasna i słynna Grota Twardowskiego.


Rudniański Park Krajobrazowy (4.610 ha)
- z rezerwatem przyrody Kajasówka i projektowanym rezerwatem obejmującym fragmenty doliny Rudno koło Wrzosów

Park Krajobrazowy Orlich Gniazd (59.656 ha)
- ciągnący się od Częstochowy po Olkusz, obejmuje okolice Olsztyna, Złotego Potoku, Niegowej, Mirowa i Bobolic, Kroczyc, Morska, Ogrodzieńca, Pilicy, Niegowonic oraz Klucz.

Park Krajobrazowy Stawki (1.800 ha)
- najmniejszy z "jurajskich" rezerwatów.
Oprócz wspomnianego Zespołu parków na terenie Wyżyny Krakowskiej istnieją:
Załęczański Park Krajobrazowy (7.470 ha, a z otuliną 15.480 ha) - z rez. Dąbrowa na Niżankowicach i Węże. Utworzony został 5 stycznia 1978. projekt opracowała Adela Hibner z Biura Planowania Przestrzennego w Sieradzu przy współudziale Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody Eugeniusza Milczarskiego. Obejmuje on całe tzw. kolano Warty zwane również Łukiem Załęczańskim. Około 53% powierzchni parku stanowią lasy, 34% grunty orne, 10% użytki zielone, wody i nieużytki a tylko 3% osadnictwo. Cały fragment rzeki objęty ochroną jest niezmiernie interesujący i czasami nazywany jest Wieluńskim Przełomem Warty, na który składają się Przełom Działoszyński (długości ok. 20 km. ciągnący się od Wąsosza do Bobrownik), Łuk Załęczański Warty (dł. ok. 16 km od Bobownik do Ogrobli) i Przełom Krzeczowski (dł. ok. 7 km, od Ogrobli po Kochlew). Naukowcy przypuszczają, że przed ponad milionem lat temu w okresie trzeciorzędu Warta płynęła od Częstochowy innym korytem niż obecnie. Nie wypływała z tego miejsca na wschód w kierunku Mstowa, lecz nadal podążała na pn.-zach. w okolicy Kłobucka, Krzepic i Dalachowa i łączyła się z obecnym korytem na zachód od obecnej wsi Załęcze Wielkie. Odcinek dzisiejszego Przełomu Działoszyńskiego od Załęczy Wielkich do okolic Bobrownik spełniał wówczas rolę bocznej doliny Warty. W rejonie Bobrownik przebiegał południowo dział wodny, na wsch. od którego w kierunku Działoszyna i dalej Wąsosza woda spływała do jakiejś innej rzeki płynącej w Niecce Włoszczowskiej. Dopiero podczas okresu lodowcowego, ów dział został "przepiłowany" przez wody z topniejącego lodowca. Podobny proces przebiegał wcześniej koło Częstochowy, skąd woda rzeki wykorzystując naturalne zagłębienia terenu, dotarła pod Działoszyn i stąd przez utworzony Przełom Działoszyński na zachód od Załęczy Wielkich połączyła się ze swoim pierwotnym korytem. (patrz również Warta). Obecnie zbocza doliny Warty w Przełomie Działoszyńskim zbliżają się do siebie, wznoszą się coraz wyżej, a miejscami pojawiają się wapienne skałki. Reprezentują one najdalej na północ wysunięte na Wyżynie Krakowskiej partie wapieni skalistych. To tutaj przebiegał polodowcowy dział wodny między Pra-Wartą a Pra-Pilicą. Przełom otaczają ostańce Lisowic, Wapiennika, Góry św. Genowefy i Drabów, przy czym kulminację i zarazem bramę skalną Przełomu stanowią Góra Wapiennik położona nad lewym brzegiem rzeki i Góra św. Genowefy po przeciwnej stronie. Góra Wapiennik pomimo znacznego zniszczenia przez kamieniołom stanowi pomnik przyrody. Warte omówienia są ponadto Wielka Góra (246 m n.p.m.) i Góra Draby (wys. 222 m n.p.m.). W 1980 ta pierwsza została silnie zniszczona wskutek rabunkowej eksploatacji żwiru używanego wówczas jako topnik w śląskich hutach. Podobnie jak poprzednie wzniesienie również Góra Draby ucierpiała w wyniku eksploatacji wapienia. Jedyną zaletą powstania tu kamieniołomu było odkrycie w niej kilku grot i jaskiń, z których najciekawsze to J. Draby III i udostępniona do zwiedzania J. Ewy. Obecnie Góra Draby jest pomnikiem przyrody i zarazem strefą ciszy. Koło Lisowic nieopodal Działoszyna płynie krasowy potok Struga (zw. również Krępą), który w odległości ok. 1-2 km od przypuszczalnego ujścia do Warty zanika w ponorach. Bardzo charakterystyczna i ciekawa zarazem jest budowa wewnętrznej części Łuku Warty stanowiąca obecnie główną część Parku Krajobrazowego. "Jęzor" oblany wodami Warty stanowi wapienny płaskowyż ostańcowy. Nie ma tam żadnych wód bieżących, a woda podziemna występuje dopiero na poziomie Warty. Obszar ten jest zatem suchy, porośnięty borem lub zaroślami sosnowymi i praktycznie wcale nie jest zamieszkały przez ludzi. Na lewy brzegu Warty w parowie w Bieńcu Dużym występuje rzadki kwitnący bluszcz. Między Ogroblami a Kamionem w poziomie lustra wody Warty znajduje się zespół krasowych źródeł korytowych. Leżą tam też głazy narzutowe z okresu zlodowacenia środkowopolskiego. Koło Krzeczowa i Kochlewa na pograniczu Wyżyny Krakowskiej i Kotliny Szczercowskiej Warta po raz trzeci przełamuje się przez morenę, poza którą ostatecznie opuszcza teren Wyżyny. W Załęczańskim Parku Krajobrazowym oprócz ciekawostek geologiczno-hydrograficznych chroni się rzadkie rośliny. Występują tu m.in. paprotnik ostry, widłak wroniec, paproć zachyłka Roberta, kwitnący bluszcz pospolity. W Parku tym utworzono 25 obszarów stref ciszy i ustanowiono 9 pomników przyrody.
Jaskinie

Teren Jury dzięki materiałowi, z którego jest zbudowany i łatwo ulega erozji stanowi doskonały "budulec" dla tego typu form zatem nie powinien dziwić fakt, że jest to jedno z największych skupisk jaskiń w Polsce. Szczególnie duże ich nagromadzenie obserwuje się w okolicy Ojcowa.
Jaskinie te stanowiły doskonałe schronienie dla ludzi pierwotnych stąd w nich odkryto pierwsze ślady występowania człowieka na terenach Polski.
Niestety działalność początkowo na potrzeby przemysłowe a później pseudoturystów spowodowało, że w wielu przypadkach piękna szata naciekowa uległa nieodwracalnemu zniszczeniu. Mimo tego warto poznać tajemnicze, ale pamiętajmy niejednokrotnie również bardzo niebezpieczne czeluście jaskiniowe.

Najdłuższymi jaskiniami na Jurze są:
1. Jaskinia Wierna - 1027 m długości
2. Jaskinia Wierzchowska Górna w Wierzchowiu - 975 m długości
3. Jaskinia Brzozowa - 645 m długości
4. Jaskinia Szachownica I - 600 m długości
5. Jaskinia Twardowskiego - 500 m długości
Najgłębszymi jaskiniami są:
1. J. Studnisko w Sokolich Górach - 75,5 m głębokości
2. Jaskinia Szeroki Aven - 59 m głębokości - wg najnowszych odkryć (awans z 3/4 poz. z 45 m gł.)
3. Jaskinia Januszkowa Szczelina - 56 m głębokości
4. J. Piętrowa Szczelina w Niegowej - 45 m głębokości
5. Jaskinia Błotna - 42 m głębokości
Jaskinie udostępnione do zwiedzania z przewodnikiem:
1. Jaskinia Wierzchowska Górna w Wierzchowiu
2. Jaskinia (Grota) Łokietka w Ojcowie
3. Jaskinia Ciemna w Ojcowie
4. Jaskinia Nietoperzowa w Jerzmanowicach
5. Jaskinia Smocza Jama w Krakowie
6. Jaskinia Ewy na Wyżynie Wieluńskiej