Biologia

UKLAD ROZRODCZY MESKI


JADRA
- są w mosznie
- mają kolor biało-niebieski, kształt dużego jaja
- są długości 45 mm, szerokości 30 mm, grubości 25 mm
- ich gładka powierzchnia pokryta jest błoną włóknistą
- wewnątrz znajdują się drobne kanaliki ułożone jedne na drugim, skupiają się i tworzą cewki, które kierują się ku górnym biegunom
- w kanalikach powstają męskie komórki – spermatocyty, z których tworzą się spermatydy i następnie plemniki
- komórki śródmiąższowe które tworzą tkankę leżącą pomiędzy cewkami wytwarza ja testosteron

Na jądrach osadzone są :
- najądrze – przylega od góry do jądra i utworzone jest przez skupisko cewek nasiennych
- nasieniowód o długości 35-45 cm, biało niebieski, w swoim początkowym odcinku znajduje się w mosznie, następnie kieruje się do jamy brzusznej, wchodzi pod otrzewną, kieruje się do jamy brzusznej, wchodzi pod otrzewną, kieruje się w dół tworząc bańkę, przez którą łączy się z pęcherzem

1. PECHERZ NASIENNY
Jest ich dwa i łącząc się z nasieniowodami tworzą przewody wytryskowe uchodzące do gruczołu krokowego.


2. GRUCZOL KROKOWY
- jest pojedynczy
- leży pod pęcherzem moczowym
- otacza początkowo odcinek cewki moczowej
- jest kształtu kasztana, gładki, wysoki ok. 30 mm, szeroki 40, gruby 25
- przerost gruczołu może zmniejszyć średnicę cewki i uniemożliwić wydalanie moczu, znaczny przerost może doprowadzić do raka
- gruczoł produkuje wydzielinę, która spływa do cewki moczowej, ten płyn razem z plemnikami tworzy spermę



3. MOSZNA
- zajmuje całe krocze
- utworzona przez skórkę cienką, wrażliwą, pokrytą małą ilością włosków
- na powierzchni widoczne są fałdy
- ściana moszny w warstwie zawiera rzadką tkankę łączną poprzecinaną cienkimi, pionowymi włóknami mięśniowymi, jest to jakby dźwigacz jądra
- wnętrze moszny wydziela cienka błona surowicza, jest to osłonka pochwowa jądra
- jama worka dzieli się na dwie komory różnej wielkości – lewa opuszcza się niżej, niż prawa; w każdej z tych komór znajduje się jądro i jego przydawki

4. CEWKA MOCZOWA
- to końcowy odcinek dróg moczowo – nasiennych
- tuż pod gruczołem krokowym są gruczoły opuszczkowo – cewkowe, gruczoły Kophera, które wydzielają do cewki moczowej kilka kropel zasadowego płynu neutralizującego kwasowość moczu
- cewka po przejściu przez gruczoł krokowy i połączeniu się z przewodami wytryskowymi kieruje się ku członkowi
- cewka jest nieruchoma, przebiega przez środek członka do jego końca i na końcu jest ruchoma

5. CZLONEK
- prącie powstałe z pęcherzyka moczowo – płciowego
- w stanie spoczynku jest wiotki, zwisa z przodu moszny
- ma długość 9-11 cm, średnicę 3 cm
- zbudowany jest z ciała gąbczastego zawierającego cewkę moczową i z ciał jamistych zrośniętych ze sobą z przodu, a z tyłu tworzą płytki rowek
- ciała jamiste kończą się w pobliżu dowolnego wierzchołka członka tworząc żołądź, a to jest oddzielone bruzdą
- członek pokryty jest cienką skórą – u podstawy żołędzia tworzy fałd zwany napletkiem

UKLAD ROZRODCZY ZENSKI


6. JAJNIKI
Jest ich dwa. Są to gruczoły położone w jamie otrzebnej, zawieszone na naczyniach doprowadzających krew i połączone z macicą wiązadłem maciczno-jajnikowym.
· ma kształt dużego migdała.
· ma 25-35 mm długość, 15-25 mm szerokości i 10-20 grubości.
· Kolor perłowy
· Powierzchnia jest nieregularna z wieloma fioletowymi bliznami – pęcherzykami Graffa
· Po pęknięciu pęcherzyki Graffa przekształcają się w ciałka żółte
Jajniki zbudowane są z dwóch warstw
· rdzeniowej – środkowej, silnie unaczynionej, odżywiającej gruczoły
· korowej na powierzchni – obwodowa – zawierająca niedojrzałe komórki jajowe.

Z obecnych w chwili narodzin komórek, których jest ok. 400 tyś – zaledwie kilka po pierwszej miesiączce osiąga dojrzałość. Dany jajnik wyrzuca pęcherzyk Graffa co drugi miesiąc.
Jajnik jest także gruczołem wydzielania wewnętrznego. Produkuje hormony :
· pęcherzyki Graffa produkują hormon – estrogen odpowiedzialny za drugorzędowe cechy płciowe
· ciałka żółte wytwarzają hormon – progesteron odpowiedzialny za przygotowanie macicy na przyjęcie zapłodnionej komórki jajowej oraz utrzymania ciąży

7. JAJOWODY
· Od strony jajników są w kształcie rozłożonych kielichów.
· Wnętrze pokrywa nabłonek jednowarstwowy – orzęsiony. Ruch rzęsek przesuwa komórkę jajową ku macicy.
· Część kielicha ma siłę ssącą. Gdy komórka jajowa znajduje się poza jajnikiem zostaje wessana do jajowodu.
· Jajowody mają długość: 10-12 cm, światło 1mm, grubość 4 cm.
Komórka jajowa człowieka jest największa z komórek, jest widoczna gołym okiem, ma ok. 1 mm średnicy.


8. MACICA
· Leży bezpośrednio za pęcherzykiem moczowym.
· Ma kształt gruszki. Waży ok. 100 g.
· Jej część górna to trzon w kształcie trójkąta o wysokości 5-6 cm, a część dolna to szyjka o długości 2-2,5 cm.
· Macica zbudowana jest z mięśni poprzecznie prążkowanych ułożonych skośnie. W rzeczywistości jest to ułożenie podłużne i okrężne, które pozwala na zwiększanie wielkości macicy.
· W czasie ciąży, gdy płód osiągnie ok. 4 kg wnętrze macicy dzięki rozciągnięciu może pomieścić ok. 10 l wody. Ciężaru 10 kg nie udźwignie.
· Jamę macicy wyściela błona śluzowa – endometrium. Środkiem przebiega kanał łączący wnętrze macicy z pochwą – zawierający gruczoły wydzielające śluz.

9. POCHWA
· To przewód mięśniowo – łączno – tkankowy.
· Biegnie ukośnie ku górze i tyłowi.
· Leży na przedłużeniu osi macicy, z którą tworzy kąt prosty.
· Ma długość 7-10, a szerokość 3-5.
· Jest wyścielona błoną śluzową.
· Nie wydziela gruczołów.
· Tkanka podśluzowa jest bogato unaczyniona.
· Dolna część pochwy jest rozciągliwa, ale nie tak bardzo jak macica. Pochwa stanowi całość z mięsniami krocza.
· Ujście do niej otoczone jest wargami sromowymi : mniejsze są nagie i większe owłosione.
· Znajduje się tam łechtaczka o 1 cm średnicy. Jest ona silnie unerwiona i wrażliwa na dotyk.
· Są tam także gruczoły Bortoliniego wydzielające śluz. Jeżeli śluz zostanie zanieczyszczony bakteriami dochodzi do zakażenia dróg rozrodczych.

1. Narządy rozrodcze żeńskie: a) wewnętrzne: JAJNIK - żeński gruczoł rozrodczy (płciowy), z reguły parzysty, wytwarzający jaja, u kręgowców także hormony. JAJOWÓD - przewód wyprowadzający jaja z jajnika; u kręgowców uchodzi do macicy (u ssaków) albo do steku (np. u płazów, gadów, ptaków). MACICA - narząd rozrodczy samic ssaków; silnie umięśniony i unaczyniony, w którym podczas ciąży rozwija się nowy organizm; błona śluzowa macicy bierze udział w tworzeniu łożyska; w macicy kobiety rozróżnia się trzon i szyjkę; także końcowy odcinek jajowodów u innych kręgowców oraz część układu rozrodczego bezkręgowców. POCHWA - biol. końcowy odcinek żeńskich dróg rodnych ssaków, przedłużenie macicy.
b) zewnętrzne: ŁECHTACZKA - żeński, zewnętrzny narząd płciowy ssaków, rozwojowo odpowiednik prącia.
2. Narządy rozrodcze męskie: a) wewnętrzne: JĄDRO - męski gruczoł rozrodczy (płciowy), wytwarzający komórki rozrodcze plemniki, u kręgowców także hormony płciowe. NAJĄDRZE - narząd utworzony przez zespół przylegających do jądra, poskręcanych kanalików przechodzących w nasieniowód; wydzielina najądrza wchodzi w skład nasienia. NASIENIOWÓD - parzysty przewód wyprowadzający nasienie z jądra, z reguły przedłużenie najądrza; nasieniowód u człowieka uchodzi do cewki moczowej; część gruczołowa nasieniowodu wytwarza wydzielinę pobudzającą ruchliwość plemników. b) zewnętrzne: PRĄCIE penis, narząd kopulacyjny; u ssaków zbudowany z 2 ciał jamistych (przy pobudzeniu płciowym wypełniają się krwią, powodując erekcję) oraz ciała gąbczastego, które obejmuje cewkę moczową i tworzy żołądź prącia. MOSZNA skórno-mięśniowy worek mieszczący jądra u wielu ssaków; występuje stale (np. u mięsożernych i naczelnych) lub tylko w czasie rui (np. u gryzoni). PLEMNIKI męskie komórki rozrodcze (płciowe) roślin i zwierząt, gamety męskie zapładniające komórkę jajową; z reguły mają zdolność ruchu; u zwierząt i człowieka powstają w procesie spermatogenezy; kształt plemnika charakterystyczny dla gatunku; plemniki roślin powstają w plemniach, mają różne kształty, opatrzone 1-2 lub wieloma wiciami; u roślin nasiennych funkcję plemnika spełnia jądro plemnikowe łagiewki pyłkowej zapładniające komórkę jajową. JAJO, komórka jajowa, gameta żeńska dojrzała komórka rozrodcza żeńska zwierząt i człowieka zdolna do zapłodnienia i rozwoju w nowy organizm; jest wytwarzana w jajnikach, w procesie oogenezy; jaja są największymi komórkami organizmu, wielkość zależy gł. od ilości żółtka (np. jaja strusia 10,5 cm).

ROZMNAZANIE I ROZWÓJ ZARODKOWY U CZŁOWIEKA

1.ZAPŁODNIENIE
Zapłodnienie ma miejsce ok. 16 – 15 dnia cyklu miesięcznego, który trwa ok. 28 dni.
plemniki żyją co najmniej 3 dni (łał !!! - twardziele) ,
komórka jajowa żyje ok. 48 godzin (ha, ha).

a) Zapłodnienie zachodzi w jajowodzie; zygota bruzdkuje – 10 dni i jednocześnie przesuwa się ku macicy. – stadium moruli to już ok. 100 komórek – ono powstaje do 6 dnia od zapłodnienia, - kolejne jest stadium blastuli.
b) W 7 dniu po zapłodnieniu komórka jajowa zagnieżdża się w błonie śluzowej macicy; jajo tzw. płodowe – blastula – ma postać pęcherzyka utworzonego z zewnętrznej warstwy komórek trofoblastu o właściwościach żernych, które niszczą otoczenie błony śluzowej macicy i w ten sposób blastula dociera do naczyń krwionośnych wewnętrznej ściany macicy. Te naczynia krwionośne dostarczają pożywienia. Z części komórek trofoblastu przyległych do błony śluzowej macicy tworzy się łożysko – z zewnętrznej warstwy tzw. embrioblastu rozwinie się zarodek.
c) Gastrulacja odbywa się w 2 tygodniu w 12 dni po zapłodnieniu; wtedy komórki różnicują się na 3 listki zarodkowe, z których powstają narządy; po 24 dniach zaczyna pracować serce; naczynia krwionośne zarodka napotykają na naczynia łożyska i powstaje pępowina.
W 5 tygodniu po zapłodnieniu z listków zarodkowych powstają :
z ektodermy :
- tkanka nerwowa,
- skóra;
z endodermy :
- układ trawienny,
- układ oddechowy;
z mezodermy :
- tkanka łączna,
- układ limfatyczny,
- układ krwionośny,
- mięśnie,
- szkielet,
- chrząstka;

Pod koniec 2 miesiąca od zapłodnienia wszystko jest ukształtowane, zarodek waży 11g, ma 33mm długości, posiada już oczy, ręce, uszy, nogi, narządy wewnętrzne.
d) Faza rozwoju płodowego rozpoczyna się w 8 tygodniu po zapłodnieniu. Jest ukształtowane łożysko przez które odbywa się wymiana gazowa, odżywianie i wydalanie. Łożysko produkuje także hormony i chroni przed mikroorganizmami. Do płodu przenikają przeciwciała. Przeciwciała matki mogą zabić płód, gdy matka ma RH-, a ojciec RH+. Krew płodu nie miesza się z krwią matki. Płód rusza się, marszczy czoło, kręci głową i kopie, odbiera wrażenia matki.
Na początku 4 miesiąca płód ma 9cm i waży 44g. Wkłada kciuk do buzi i uczy się ssać. Po 5,5 miesiąca płód ma ciało pokryte włoskami (tzw. owłosienie lamugo), reaguje bardzo wyraźnie na bodźce zewnętrzne.

Saki układ kostny

Szkielet

1. Czaszka.
Zbudowana z małej liczby kości ściśle połączonych szwami. Szwy na starość zanikają. U stekowców i nietoperzy szwów jest brak. Ich kości zrastają się ściśle we wczesnym rozwoju. Puszka mózgowa rozbudowuje się wzwyż, czoło się powiększa, część twarzowa ulega skróceniu, zmniejsza się żuchwa. Kości potyliczne zrastają się w jedną ( tylko nie u torbaczy ). Są tam 2 kłykcie potyliczne łączące się z atlasem. Kość potyliczna ma otwór potyliczny przez który przechodzi rdzeń przedłużony. Szczęka dolna składa się z 1 kości zębowej utworzonej z 2 i szczęki górnej utworzonej z 2. Zróżnicowane zęby ułożone są w zębodołach na kości zębowej i międzyszczękowej.

2. Kręgosłup
Zbudowany z kręgów płaskich. Pomiędzy nimi są wstawki chrzęstne w kształcie płaskich dysków. U niektórych kopytnych kręgi szyjne są tyłowklęsłe.
Kręgosłup dzieli się na odcinki :
- szyjny : 7 kręgów ( u leniowców 6, łuskowców 8), u wielorybów i syren zrastają się, pierwszy krąg to dźwigacz tworzący zamkniętą obręcz, ma on 2 zagłębienia w które wchodzą 2 kłykcie. Kolejny krąg to obrotowy z zębem wchodzącym w krąg pierwszy
- piersiowy : 12-15 kręgów kontaktujących się z żebrami, pierwsze mają wyrostki kolczaste. Żebra kontaktują się z kręgami kręgosłupa, tworzą mostek. 12 par żeber tworzy właściwą klatkę piersiową. Na nią składają się żebra właściwe, żekome, wolne
- lędźwiowy : 2-9 kręgów, najczęściej 5-7 ( naczelne 5) silnie rozwinięte wyrostki poprzeczne
- krzyżowy 1-13 kręgów tworzących kość krzyżową sakrum przez zrośnięcie, u dziobaka – 2, u torbaczy – 1 lub 2, u naczelnych – 5
- ogonowy : kręgów różnie dużo, u człowieka 4-5, u łuskowców – 49. Pokryte mięśniami i skórą chronią narządy wydalnicze, u małp pełnią funkcję chwytną.
Pierwotny typ kręgosłupa jest poziomy. U człowieka jest pionowy, esowato wygięty. U niektórych zwierząt występuje typ wstępujący ( gibbona) np. u małpy – wtedy kończyny przednie są silnie wydłużone. Gdy wydłużone są kończyny tylnie to typ zstępujący.


Kręgosłup ma wygięcia:
- w odcinku szyjnym ( dźwiga głowę )
- w odcinku krzyżowym

3. Pas barkowy
Dwie łopatki, 2 kości krucze, 2 obojczyki. U stekowców dobrze rozwinięta kość krucza, u pozostałych osadzona na łopatce i razem z nią tworzy zagłębienie dla kości ramieniowej kończyny przedniej.

4. Pas miednicowy.
Kości łączą się ze sobą:
- biodrowe, głęboko osadzona jest panewka – w niej osadzona jest kość udowa
- kulszowe
- łonowe łączące się poprzez chrząstkę łonową tworzą obręcz. Chrząstka łonowa u ssaków przy udziale hormonów uwalnia się, pęcznieje, rozsuwa kości łonowe i tworzy większy kanał dla rodzącego się organizmu.

5. Kończyny ( kości takie same )
Typy kończyn:
- pływny u ssaków wodnych ( np. wieloryb ) kończyny tylne wraz z pasem miednicowym zanikły, przednie to płetwy bardzo dobrze rozwinięte
- grzebny u ssaków żyjących w ziemi ( np. kret )
- lotny ( np. nietoperz ) kończyny przednie to skrzydła, kości są wydłużone, łokciowa prawie zanikła, promieniowa – dobrze rozwinięta, błony miedzy palcami
- kroczny u ssaków naziemnych
Są 4 sposoby budowy i rodzaje ruchu
- stopochodność ( niedźwiedzie )
- półstopochłodność
- półpalcochłodność
- palcochłodność ( syreny, jelenie, daniele )

mięśnie

- poprzecznie prążkowane – somatyczne tworzące układ mięsni szkieletowych
- wiscelarne – gładkie budujące narządy wewnętrzne nie podlegające woli zwierzęcia tylko wegetatywnemu układowi nerwowemu
- o działaniu autogonistycznym – zginacze i prostownik
Układ mięśni podskórnych jest bardziej doskonały. Powoduje stroszenie kolców i sierści, gęsią skórkę, bogatą mimikę twarzy, zwijanie w kłębek. Udoskonalone mięśnie głębokie grzbietu ( gimnastyka artystyczna )
Przepona – mięśnie oddzielające jamę brzuszną od klatki piersiowej. Bierze ona udział w oddychaniu piersiowo-przeponowym, a u kobiet piersiowym.
- U form lądowych są bardzo dobrze rozwinięte mięśnie kończyn tylnich stanowiących siłę napędową. Mięśnie udowe są silniej rozwinięte niż mięśnie kończyn przednich.
- U form latających główna masa mięśni układa się w częściach przednich na kończynach – skrzydłach
- U form wodnych rozwinięte są mięśnie muskulatarne
UKŁAD POKARMOWY

- otwór gębowy ograniczony wargami, stekowce i wieloryby nie posiadają warg, między wargami, policzkami i zębami tworzą się u wielu ssaków ( np. chomiki ), przedsionki ustne tworzące kieszenie policzkowe
- jama gębowa znajdująca się za zębami, na jej dnie osadzony jest korzeń – mięsień języka. U ssaków jest on osadzony w tylniej części jamy. Na języku znajdują się kubki smakowe odbierające wrażenia smakowe pokarmu. Rola języka:
- pobieranie pokarmu ( np. mrówkojad )
- picie wody ( np. koty )
- mieszanie pokarmu ( przeżuwacze, człowiek )
Do jamy gębowej otwierają się 4 pary gruczołów ślinowych wydzielających ślinę, która składa się z wody i tyaliny – hormonu trawiącego skrobię już w jamie gębowej, zamieniającego ją na dwucukry : sacharozę i laktozę. Jama gębowa kończy się miękkim podniebieniem, które oddziela ją od gardzieli. Na jaj końcu jest mały zwisający języczek. Przy przejściu do gardzieli są migdałki – węzły limfatyczne. Do jamy gębowej otwierają się nozdrza wewnętrzne, a tuż przy gardzieli przewody Eustachiusza z ucha środkowego ( dzięki nim następuje wyrównanie ciśnienia powietrza w uchu z ciśnieniem powietrza na zewnątrz poprzez jamę ustną )
Uzębienie jest zróżnicowane, zęby osadzone są w zębodołach. Jest ich 4 typy
- siekacze
- kły
- przedtrzonowe
- trzonowe
Niektóre ssaki np. delfiny są homadontyczne – posiadają zęby niezróżnicowane. Stekowce, syreny, wieloryby fiszbinowe i szczerobki nie mają uzębienia. Przykłady uzębienia
- gryzonie [ 2+0+3+3 ] [1+0+2+3]
- drapieżniki [3+1+4+2] [3+1+4+2]
Siekacze mają dłutowaty kształt i służą do chwytania i odgryzienia pokarmu. Kły są stożkowate i służą ataku i obrony. Przedtrzonowe i trzonowe są w tylniej części, są szerokie, mogą tam być guzki albo rowki i służą do miażdżenia oraz rozcierania.
Większość ssaków zmienia żeby 1 raz w życiu z mlecznych na stałe. Zęby przedtrzonowe i trzonowe nie mają poprzedników są ostatecznymi. U gryzoni ( szczury, myszy, zające, króliki ) nie ma wymiany siekaczy. Są one ostateczne i ścierają się. U słoni zęby przedtrzonowe ulegają ścieraniu i są zastąpione nowymi, które rosną od tyłu ku przodowi, nie ma kłów, występują ciosy – silnie rozwinięte siekacze szczęki górnej
- gardziel – wspólna dla układu oddechowego i pokarmowego
- przełyk – rura różnej długości ( zwana perstaltyką ) zbudowana z mięśni kurczących się i rozkurczających , które przesuwają pokarm do żołądka.
- żołądek znajdują się tam gruczoły wydzielające soki trawienne, jego ściany wydzielają kwas solny. Ssaki mięsożerne mają żołądek mały – jednokomorowy. Ssaki roślinożerne mają żołądek duży – wielokomorowy np. u wielorybów są 3 komory, u przeżuwaczy 4 : żwacz, czepiec, księgi, trawienie. Krowa łapie pokarm. Nie rozciera w pysku tylko połyka. Kolejnie on przechodzi do żwacza i czepca, gdzie następuje częściowe trawienie przez bakterie ze zdolnością rozkładu celulozy ( błonnika ). Pokarm przetrącony przez bakterie wraca do pyska, zostaje rozcierany zębami i mieszany językiem, a następnie połknięty po raz drugi w księgach są soki trawienne powodujące wstępne trawienie białka. Kolejnie w dwunastnicy zachodzi trawienie właściwe. Początkowa część żołądka to wpust, część przy dwunastnicy to odwziernik – wyrzucający pokarm do dwunastnicy.
- Dwunastnica, uchodzą do niej przewody dwupłatowej wątroby wydzielającej żółć, która zbiera się w woreczku żółciowym. Ta żółć rozbija duże kule żółciowe ( emulgowane ) na mikroskopijne. U wielorybów i gryzoni woreczek żółciowy nie występuje
- Trzustka z kanalikiem, przez który przełykany jest sok trzustkowy z enzymami:
- lipazą trawiącą zemulugowane tłuszcze na kwasy tłuszczowe
- amylazą trawiącą skrobie, imulinę i złożone białka
- trypsynę trawiącą białka
- jelito cienkie – usiane w wewnętrznej ścianie olbrzymią ilością kosmyków jelitowych, gdzie następuje wchłanianie drobnych cząstek pokarmowych do krwi. Niestrawione resztki są przesuwane przez mięśnie dalej. Jelito jest różnej długości. U człowieka ma 6 m tworzących 1 kłębek od zewnątrz połączony tkanką tłuszczową. U owcy jest 28x dłuższy od jej ciała, u kota 3x dłuższy
- jelito ślepe znajdujące się przy ujściu cienkiego do grubego, różnej długości, wypełnione bakteriami trawiącymi, u człowieka krótkie z wyrostkiem robaczkowym
- jelito grube gdzie następuje odciąganie wody, co zapobiega odwodnieniu organizmu i powstawanie kału spowodowane przez bakterie gnilne. Dzieli się ono na trzy odcinki:
- okrężnicę – u człowieka najdłuższa
- esicę – krótką
- jelito proste – krótkie

układ oddechowy

- przepona oddziela jamę brzuszną od piersiowej. Wspomaga ona oddychanie przez skurcz i uwypuklenie. Skurcz przepony w jamie piersiowej powiększa klatkę piersiową i następuje wdech. Uwypuklenie ku klatce piersiowej powoduje nacisk i następuje wdech
- ssaki są płucodyszne
Drogi oddechowe:
- nozdrza
- jama nosowa ( następuje tu nawilżanie, ogrzewanie i oczyszczanie pokarmu )
- gardło
- krtań ( znajdują się tu narządy głosu ) z chrząstką tarczowatą, do której przylega nagłośnia zamykająca drogę do krtani podczas jedzenia, chrząstka pierścieniowata i parzystymi nalewkami. Pomiędzy chrząstkami tarczowatą, a nalewkową leżą parzyste fałdy śluzówki – struny głosowe
- tchawica rurka wzmocniona otwartymi pierścieniami chrzęstnymi pomagającymi w przeżywaniu
- przełyk przebiegający wzdłuż tchawicy
- od tchawicy odchodzą 2 oskrzela rozdzielające się na oskrzela drobniejsze pierwszego, drugiego, trzeciego i czwartego rzędu. Oskrzela drobniejsze czwartego rzędu zakończone są pęcherzykami płucnymi silnie unaczynionymi, zbudowanymi z tkanki nabłonkowej. Obszar pomiędzy oskrzelami, a pęcherzykami wypełnia tkanka włóknista ( gąbczasta ). Jest różna liczba pęcherzyków np. u ssaków drapieżnych 300-500 mln.
- wymiana gazowa zachodzi przez dyfuzję
- płuca otacza opłucna
- w oddychaniu uczestniczą mięśnie międzyżebrowe

układ krwionośny

Serce znajduje się w śródpiersiu za mostkiem w worku osierdziowym. Osłania je nasierdzie, w którym są naczynia krwionośne wieńcowe. Do serca uchodzą żyły. Pomiędzy nimi a przedsionkami są zastawki półksiężycowate. Pomiędzy lewym przedsionkiem, a lewą komorą jest zastawka dwudzielna. Pomiędzy prawym przedsionkiem, a prawą komorą jest zastawka trójdzielna. Pomiędzy komorami, a tętnicami są zastawki półksiężycowate.
Z lewej komory serca wybiega 1 łuk aorty z krwią natlenioną. Od aorty odchodzi krótki pień ramieniogłowy i dzieli się na prawą tętnicę podobojczykową, oraz prawą i lewą tętnicę szyjną. Lewa tętnica obojczykowa odchodzi od łuku aorty. Kolejnie łuk aorty biegnie ku tyłowi, za serce jako główna tętnica. Pod kręgosłupem rozgałęzia się do narządów wewnętrznych, a na końcu na dwie tętnice kończyn tylnich.
Krew żylna ( odtleniona ) do prawego przedsionka doprowadzana jest żyłą czczą tylnią. Do niego uchodzą także 2 żyły czcze przednie. Np. u słoni te 2 żyły czcze są bardzo blisko siebie, ale u większości ssaków żyła czcza prawa zbiera krew z lewej i łączą się tuż przy sercu.
Brak jest układu wrotnego nerek, jest tylko wątroby. Czerwone krwinki są bez jąder. Skraca to ich żywotność. U człowieka 100 dni. U wielbłądów są owalne, u pozostałych ssaków okrągłe.

Temperatura ciała
Wiąże się z układem wydalniczym, oddechowym i krwionośnym. Ssaki są stałocieplne. Niektóre ssaki zapadają na sen zimowy. Wtedy przemiana materii, akcja serca i szybkość oddechu są zwolnione. Temp. Ciała wynosi 0,1 –2,2 C, Temperatura ciała stekowców 26-34, torbaczy 3-5, ssaki 33,7 – 38,1

Układ wydalniczy
Nerki zbudowane z warstwy korowej – to liczne torebki Bawmana otaczające kłębuszki Molpighiego, od torebek biorą początek kanaliki moczowe składające się z kilku odcinków, w istocie korowej przebiegają kanaliki pierwszego rzędu przechodzące następnie w część zstępującą i wstępującą tworząc ramię pętli Henlego, która leży w część rdzeniowej nerki, wstępujące ramię pętli uchodzi w kanalik drugiego rzędu, który wpada do kanalika zbiorczego mającego ujście w miedniczce nerkowej.
W warstwie zewnętrznej-korowej, następuje przesączenie krwi, powstanie moczu pierwotnego z dużą ilością wody.
W warstwie wewnętrznej nerek – rdzeniowej, zbudowanej z sieci kanalików następuje maksymalne odciągnięcie wody
1. Moczowód – rury różnej długości zbudowane z mięśni gładkich, wypełniających się moczem do połowy
2. Pęcherz moczowy – zbudowany z mięśni gładkich, wypełniający się moczem do połowy
3. Cewka moczowa. Pomiędzy ujściem moczowodu do pęcherza moczowego jest zwieracz – mięsień. Zwieracz jest również pomiędzy pęcherzem, a cewką. Poprzez niego mocz jest wydalany na zewnątrz. Człowiek może wstrzymywać mocz ( zwieracz wewnętrzny otwiera się sam, zwieracz zewnętrzny otwiera człowiek )
Układ wydalniczy podlega układowi wegetatywnemu.

Układ rozrodczy

1. Narządy rozrodcze męskie :
- parzyste jądra z licznymi cewkami nasieniotwórczymi i tkanką łączną
- parzyste najądrza – tworzy przyległa do jąder, kłębek, skręcone kanaliki nasienne
- nasieniowody odchodzące od najądrzy, uchodzące do przewodu moczopłciowego u podstawy prącia, wytwarzają pęcherzyki nasienne, biorą udział w tworzeniu spermy
- gruczoł dodatkowy – krokowy – prostota wydzielający płyn konsystencji zasadowej
- organ kopulacyjny – prące zbudowane z ciał jamistych, przez niego przebiega cewka moczowa i przechodzą plemniki

2. Narządy rozrodcze żeńskie :
parzyste jajniki; w pęcherzykach Graafa powstają komórki jajowe, gdy ona dojrzewa pęcherzyk się powiększa i pęka, komórka jest wyrzucana do jamy ciała w pobliżu jajowodu, pęcherzyk przekształca się w ciałko żółte produkujące hormon. Wydalanie komórki jajowej to owulacja
parzyste jajowody kielichowato zakończone i orzęsione także wewnątrz, rzęsy te przesuwają komórkę jajową do macicy, zapłodnienie następuje w jajowodzie
macica – tu następuje rozwój zarodka. Przyjmuje ona różne kształty, może być podwójna lub pojedyncza :
gryzonie, nietoperze, słonie – macica podwójna
zającokształtne, drapieżne – macica pojedyncza, ale dwudzielna otwierająca się wspólnie do pochwy
kopytne, wieloryby, syreny – macica dwuroga, wspólnie ujście do pochwy
naczelne, niektóre szczerbaki i nietoperze – pojedyncza
pochwa, gdzie odbywa się kopulacja, przez nią wysuwa się rodzący organizm. Ona kolejnie przechodzi w przedsionek moczpłciowy, u jej ujścia znajdują się wargi szromowe, pomiędzy nimi wyrostek z ciał jamistych i łechtaczka

3. Rozwój embrionalny
Pęcherzyk Graafa po wydaleniu komórki jajowej przekształca się w ciałko żółte i produkuje hormon – progestron, który przygotowuje macicę na przyjęcie zapłodnionej komórki jajowej, rozpulchnia jej unaczynione ściany. Nie zapłodniona komórka jajowa ginie i jest wydalana - wtedy ciałko żółte przkształca się w tkankę łączną, a następnie zanika. Błona śluzowa macicy powraca do stanu przedowulacyjnego. Rozwój nowej komórki jajowej zachodzi w jajniku.

Cykl płciowy to 4 fazy :
przygotowanie narządów do wytworzenia oocysty – komórki jajowej
toruja – gotowość do ciąży ( przed ewolucją jest wzmożony popęd płciowy )
cofanie się procesów, gdy nie zajdzie zapłodnienie
spoczynek
Układ rozrodczy podlega układom: nerwowemu i hormonalnemu.
Plemniki zostają wprowadzone do pochwy przez prącie. Gdy napotkają komórkę jajową następuje zapłodnienie. U łożyskowców i torbaczy komórka jajowa bruzdkuje całkowicie. W stadium gastruli osadza się w błonie śluzowej macicy i tam tworzą się błony płodowe :
surowicza – kosmówka – na zewnętrznej powierzchni tworzy listne wyrostki – kostki wrastające w macicę
wewnętrzna – owodnia – wypełniona cieczą, gdzie znajduje się zarodek
omocznia – rozrastające się i wzrastające pomiędzy kosmówkę i owodnię

To połączenie to łożysko ( = placenta ) :
- 1 część łożyska tzw. płodowa to kosmówka
- 2 część – matczyna – jest silnie przekrwiona
Łożysko pośredniczy w wymianie pokarmowej i gazowej zarodka i matki. Krew matki i płodu nie miesza się.
Typy łożysk :
q rozproszone, gdy kosmyki w niewielkim skupieniu wnikają w błonę macicy ( wieloryby )
q liścieniowate ( cętkowane ) – podobne do rozproszonych ( u większości przeżuwaczy )
q pierścieniowate – kosmyki otaczają zarodek ( drapieżne )
q tarczowate – kosmyki są na okrągłej taczce ( nietoperze, naczelne )
q U torbaczy, gdzie nie ma łożyska, gastrula jest przesuwana do torby i samica nosi małe.

Niektóre ssaki składają jaja. Poza stekowcami są dobrze rozwinięte gruczoły piersiowe zakończone sutkami. Ssaki rodzą się w większości ślepe, są karmione nim porosną sierścią ( np. gryzonie ) potrzebują opieki. U naczelnych (człowiek) po kilku dniach widzą, ale bez kolorów.

WEGETATYWNY UKŁAD NERWOWY

Wegetatywny lub autonomiczny układ nerwowy kontroluje i reguluje funkcje narządów wewnętrznych i nie podlega naszej woli.

Składa się z układu
- sympatycznego ( współczulnego )
- parasympatycznego ( przywspółczulnego )
Oba te układy działają antagonistycznie.

Sympatyczny układ nerwowy ma swoje ośrodki w rogach bocznych substancji szarej piersiowego i lędźwiowego odcinka rdzenia kręgowego. Z ośrodków tych wychodzą neurony przedzwojowe, tworzące synapsy z neuronami zwojów sympatycznych leżących po obu stronach kręgosłupa. Z tych zwojów biegną długie wypustki zazwojowe, kierujące się do zwojów obwodowych albo bezpośrednio do unerwianego narządu. Pobudzenie sympatycznej części układu wegetatywnego daje prawie takie same efekty, jak wydzielanie adrenaliny do krwi w sytuacji stresowej.

Parasympatyczny układ nerwowy ma ośrodki zlokalizowane w międzymózgowiu i rdzeniu przedłużonym oraz w krzyżowej części rdzenia kręgowego. Z ośrodków biegną długie wypustki przedzwojowe, które w pobliżu unerwianego narządu wchodzą do zwoju. Ze zwoju wybiegają krótkie wypustki zazwojowe, unerwiające narządy docelowe. Jak z tego wynika, wegetatywny układ nerwowy różni się od układu somatycznego budową i czynnościami. Jedną z zasadniczych różnic jest to, że w układzie wegetatywnym droga odśrodkowa ( ruchowa ) składa się z co najmniej dwóch neuronów.


Ptaki
Budowa zewnętrzna

Sylwetka opływowa. Mała głowa zwężająca się ku przodowi z dziobem osadzonym na ruchliwej, o różnej długości szyi. Tułów jest duży, jajowaty. Kończyny przednie są przekształcone w skrzydła. Tylne służą do chodzenia, skakania i pływania. Ciało jest pokryte piórami. Nie wyrastają one równomiernie. Między nimi jest naga skóra. Rozmieszczenie to zwiększa swobodę działania mięśni w czasie lotu. Ptaki nielatające mają pióra rozmieszczone równomiernie. Pióra to przekształcone łuski rogowe gadów.

Pióro składa się z :
dudka – osadzone w skórze i wypełniane powietrzem
stosina – z gąbczastym wnętrzem
chorągiewka – znajdująca się na stosinie, składająca się z :
· promieni
· promyków odchodzących od promieni i zakończonych haczykami( haczyki zaczepiają się tworząc jedną gładką powierzchnię.

Pióra są wytworami naskórka i dzielimy je na :
q pokrywowe ( zawierające wszystkie elementy )
q puchowe ( bez haczyków )
q sterówki ( zawierające wszystkie elementy )
q lotki (zawierające wszystkie elementy )
q pióra nitkowate ( z miękką stosiną bez chorągiewek )
Pióra są wymieniane – zjawisko to nazywamy pierzeniem się. Następuje to dwa razy w roku :
jesienią następuje zagęszczenie pierza
wiosną przerzedzenie

Skóra jest sucha, bezbarwna, bez gruczołów. U niektórych ptaków występuje gruczoł kuprowy zawierający tłuszcz i tym tłuszczem niektóre ptaki ( np. kaczki, łabędzie ) za pomocą dziobów namaszczają sobie pióra. U niektórych ptaków ( np. indyk, kogut ) skóra ma ostrzejsze zabarwienie – czerwone.
Szkielet

Lekki, wytrzymały, zwarty, zbudowany z kości pneumatycznych – wypełnionych powietrzem.

Kręgosłup :
q odcinek szyjny : 9 – 25 kręgów. Kręgi szyjne mają łuki górne, tworzące kanał rdzeniowy i wyrostki poprzeczne oraz stawowe
q odcinek piersiowy : 3 – 10 kręgów, z których wszystkie lub niektóre mogą być ze sobą zlane – ma to znaczenie w czasie lotu. Kości piersiowe zlane notarium od nich odchodzą żebra łączące się z mostkiem. Żebro dzieli się na dwa odcinki : grzbietowy i brzuszny. U ptaków latających na mostku jest grzebień kostny. Do niego doczepione są mięśnie klatki piersiowej poruszające skrzydłami. Ostatni krąg piersiowy zrasta się z :
q odcinek lędźwiowo-krzyżowy tworzący jedną zwartą kość – synkarium, składa się z 10 – 22 kręgów, stanowi on oparcie dla kończyn tylnich w czasie lotu. To zwarcie kręgosłupa wspomaga utrzymanie na długi czas poziomej pozycji kończyn
q mała ilość kości ogonowych z ostatnim sterczącym ku górze, na którym osadzone są sterówki

Czaszka
Zbudowana z kości lekkich, silnie spreumatyzowanych. Kości czaszki górnej tworząc jednolite sklepienie. Nie ma szwów. Są 4 kości potyliczne i kości słuchowe. W uchu środkowym jest 1 kosteczka – strzemiączka. Duże oczodoły, dziób. Od strony spodniej nie ma spodniego zamknięcia.

Pas barkowy
Duża kość krucza. Są 2 kości krucze opierające się na mostku oraz z końcem odchodzące do obojczyka i tworzące panewkę dla kości ramieniowej kończyny przedniej. Silnie związany z mostkiem. Blaszkowate, wydłużone, cienkie łopatki.

Pas miednicowy
3 pary kości :
biodrowe
kulszowe
łonowe
Zrastają się ze sobą. Miednica od spodu jest otwarta – u samic umożliwia składanie jaj i lekki szkielet.

Kończyny przednie
Jedna kość ramieniowa. 2 kości przedramienia : promieniowa i łokciowa silnie rozwinięte kości nadgarstka : kosteczki drugiego szeregu zrastają się ze sobą i z kośćmi śródręcza tworząc 1 kość – agrawkę. 3 palce : kciuk, drugi z dwóch paliczków, trzeci z jednego paliczka.

Kończyny tylnie
Udo, podudzie, goleń silnie rozbudowany, delikatna strzałka, kość skokowa powstałą ze zlania kości nastopka i części kości śródstopia, stopa : 1 lub 2 kości śródstopia oraz 4 palce

Mięśnie

Największe na brzusznej stronie ciała :
wiscelarne – gładkie, unerwione przez układ wegetatywny, budują organy wewnętrzne np. jelito.
samotyczne – poprzecznie prążkowane
· białe – włókna grube, ubogie w sarkoplazmę, duże wysiłki, ale krótko, z nich zbudowane się mięśnie skrzydeł ptaków nielatających i bliskolatających ( bażanty, kuropatwy )
· czerwone – włókna z dużą ilością cytoplazmy, wąskie, długie, występują na nogach ptaków biegających ( strusie ) i na skrzydłach ptaków dalekolatających ( bociany, jaskółki )
· podskórne – dobrze rozwinięte ( występują na szyi _

UKŁAD POKARMOWY

Jama gębowa ograniczona szczękami i rogowym dziobem, znajduje się tam długi język, na końcu zaostrzony i pokryty tkanką rogową, która służy do wyciągania owadów i larw z kory ( u dzięcioła ), język może być w postaci rynienki u ptaków pijących nektar kwiatów np. koliber
gardziel z uchodzącymi do niej przewodami Eustachiusza z ucha środkowego;
długi przełyk
rozszerzające się wole, gdzie pokarm jest przetrzymywany i rozmiękczany. U flamingów komórki gruczołowe wola wydzielają ptasie mleczko ( swoim składem przypominające skład mleka ptaków ), służy ono jako pożywienie dla piskląt
żołądek
gruczołowy – w przedniej części ma ściany cienkie, jest tam dużo gruczołów wydzielających soki trawienne do rozpoczęcia trawienia
żujący – gruczoł trący silnie umięśniony, pokryty warstwą rogową o grubości do 1 mm, są tak kamyki, dzięki temu cały pokarm rozmiękczony zostaje zmiażdżony
dwunastnica, gdzie zachodzi ostateczne trawienie, uchodzą do niej przewody wątroby i trzustki
jelito cienkie, gdzie zachodzi przeniesienie pokarmu do krwi
dwa wyrostki ślepej kiszki z bakteriami wspomagającymi trawienie
jelito grube
stek składający się z 3 części :
caprodeum, gdzie zachodzi tworzenie kału i odciąganie wody
urodeum, do którego uchodzą jajowód u samic i 2 nasieniowody u samców
proctodeum – przylega do niego kieszonka pełniąca dwie funkcje
wydziela hormony
funkcję limfatyczną – powstają limfocyty i leukocyty

Układ oddechowy

Składa się z :
nozdrza
jama gębowa
gardziel
górna krtań otoczona jedną chrząstką pierścieniową
tchawica i u jej podstawy krtań dolna, w której znajduje się narząd głosowy
oskrzela
oskrzelki
gąbczaste płuca silnie unaczynione





Występują też worki powietrzne nie biorące udziału w wymianie gazowej, ale biorące udział w oddychaniu, jest ich 9 :
q podobojczykowy
q para szyjnych
q para piersiowych górnych
q para piersiowych dolnych
q para brzusznych

Kanały w płucach prowadzą do worków, które wchodzą pomiędzy mięśnie i kości pneumatyczne. Gdy skrzydła zostają uniesione powietrze z płuc dostaje się do worków. Gdy skrzydła opadają następuje nacisk mięśni skrzydeł na klatkę piersiową i powietrze z worków uchodzi do płuc. Jest z CO2. Następnie zachodzi wydech. Ten mechanizm podwójnego oddychania pozwala na długi lot bez męki.

Układ krwionośny
Jest zamknięty. Następuje całkowite rozdzielenie krwi tętniczej od żylnej. Serce jest czterodzielne. Prawa połowa serca – krew żylna, ściany cienkie; lewa połowo – krew tętnicza, ściany grube ( zwłaszcza w pierwszej komorze ). Występują zastawki.
Z lewej komory serca uchodzi prawy łuk aorty, która kolejnie biegnie wzdłuż kręgosłupa. Od niej odchodzą parzyste tętnice głowowe, tętnice ramieniowe do kończyn, trzecia para tętnic piersiowych do klatki piersiowej. Kolejnie aorta rozdziela się na tętnice biodrowe do kończyn i pośladkowe. Wcześniej daje rozgałęzienia do jamy brzusznej.
Krew żylna z tylniej części ciała zbiera się w żyle ogonowej, która rozpada się na dwie żyły wrotne nerek. Wcześniej żyła ogonowa oddziela od siebie żyłę ogonową kreskową, która łączy się z nadjelitową tworząc żyłę wrotną wątroby, która wpada do żyły czczej tylniej.
Żyły udowe prowadzą krew z nóg. Z nimi łączy się krew z nerek. Powstają w ten sposób parzyste żyły udowe, które łącząc się tworzą żyłę czczą tylnią, która uchodzi do prawego przedsionka serca.
Do prawego przedsionka serca uchodzi para żył czczych przednich, które powstają z połączenia żył: głowowej, ramieniowej ( obojczykowej ) i piersiowych. ( do prawego przedsionka serca wpadają więc 3 żyły : 2 przednie czcze i 1 tylnia czcza ).
Z prawego przedsionka krew jest wypychana do prawej komory, a stamtąd do tętnicy płucnej i do płuc w celu wymiany gazowej.
Z płuc krew natleniona wraca żyłami płucnymi do lewego przedsionka. Dwa przedsionki równocześnie wypełniają się krwią i kurczą, wypychają krew. To samo następuje w komorach

Układ limfatyczny
- naczynia limfatyczne łączące się w dwie główne pnie piersiowe, które uchodzą do żył przednich czczych
- śledziona
- grasica
Układ nerwowy

silnie rozwinięte półkule mózgowe ( przedmóżdże )
duże płaty wzrokowe
silnie rozwinięty mózg
słabo rozwinięte miedzymózgowe
zamożdże charakterystycznie wygięte
z mózgu wychodzi 12 par nerwów ( 11 para nie rozdzielona ) :
układ współczulny – 2 pnie biegnące wzdłuż kręgosłupa
przywspółczulny – biegnie wzdłuż kręgosłupa
zmysły :
q oko – ma 3 powieki : górną, dolną i migawkową, siatkówka z plamką oczną, gdzie rozmieszczone są czopki, a poza nią są pręciki
q słuch – zaczątek ucha zewnętrznego, dłuższy kanał słuchowy odgraniczony od ucha środkowego błoną bębenkową
q ciałka dotykowe – odbierające temperaturę w skórze
q kubki smakowe – na języku i podniebieniu

układ wydalniczy

Parzyste nerki, od każdej odchodzi po 1 moczowodzie do steku. Nie ma pęcherza moczowego.

Układ rozrodczy

Samiec :
2 jądra
2 nasieniowody uchodzące do steku

Samica
lewy jajnik uchodzi do jajowodu, który rozszerza się do macicy. Ona uchodzi do steku
prawy jajnik i jajowód szczątkowy

W jajniku jest komórka jajowa – żółtko. Na nim znajduje się plamka tarczkowa z jądrem. Jest tam również ciemniejsza warstwa z substancją odżywczą. Żółtko osłonięte jest delikatną osłonką. Komórka wpada do jamy ciała, kolejnie do jajowodu gdzie zostaje otoczona białkiem. Tworzą się harazyszmiry utrzymujące białko z żółtkiem. Kolejnie zostaje otoczone błoną pergaminową, dostaje się do macicy, gdzie zostaje otoczone skorupką wapienną. Kolejnie dostaje się do steku i jest usuwane na zewnątrz. Zapłodnienie następuje w jajowodzie. Rozwój zarodka jest dosyć szybki. U różnych ptaków różnie trwa. U kury od 18 do 21.

Z jaj wylęgają się pisklęta :
q gniazdowniki – nagie i ślepe ( drapieżniki, śpiewające, bociany, gołębie, wróble )
q zagniazdowniki – opierzone, szybko widzą, po obeschnięciu chodzą, uczą się od rodziców znajdywania pokarmu

Budowa zewnętrzna i szkielet ptaków

1. systematyka. Jest ona oparta na cechach anatomicznych.

PODGROMADA I : Bezgrzebieniowe ( biegające )
PODGROMADA II : Pływające ( np. pingwiny )
PODGROMADA III : Grzebieniowe ( latające )


2. budowa zewnętrzna. Sylwetka opływowa. Mała głowa zwężająca się ku przodowi z dziobem osadzonym na ruchliwej, o różnej długości szyi. Tułów jest duży, jajowaty. Kończyny przednie są przekształcone w skrzydła. Tylne służą do chodzenia, skakania i pływania. Ciało jest pokryte piórami. Nie wyrastają one równomiernie. Między nimi jest naga skóra. Rozmieszczenie to zwiększa swobodę działania mięśni w czasie lotu. Ptaki nielatające mają pióra rozmieszczone równomiernie. Pióra to przekształcone łuski rogowe gadów.
Pióro składa się z :
dudka – osadzone w skórze i wypełniane powietrzem
stosina – z gąbczastym wnętrzem
chorągiewka – znajdująca się na stosinie, składająca się z :
· promieni
· promyków odchodzących od promieni i zakończonych haczykami ( haczyki zaczepiają się tworząc jedną gładką powierzchnię.

Pióra są wytworami naskórka i dzielimy je na :
q pokrywowe ( zawierające wszystkie elementy )
q puchowe ( bez haczyków )
q sterówki ( zawierające wszystkie elementy )
q lotki (zawierające wszystkie elementy )
q pióra nitkowate ( z miękką stosiną bez chorągiewek )
Pióra są wymieniane – zjawisko to nazywamy pierzeniem się. Następuje to dwa razy w roku :
jesienią następuje zagęszczenie pierza
wiosną przerzedzenie
Skóra jest sucha, bezbarwna, bez gruczołów. U niektórych ptaków występuje gruczoł kuprowy zawierający tłuszcz i tym tłuszczem niektóre ptaki ( np. kaczki, łabędzie ) za pomocą dziobów namaszczają sobie pióra. U niektórych ptaków ( np. indyk, kogut ) skóra ma ostrzejsze zabarwienie – czerwone.

3. szkielet. Lekki, wytrzymały, zwarty, zbudowany z kości pneumatycznych – wypełnionych powietrzem.

Kręgosłup :
q odcinek szyjny : 9 – 25 kręgów. Kręgi szyjne mają łuki górne, tworzące kanał rdzeniowy i wyrostki poprzeczne oraz stawowe
q odcinek piersiowy : 3 – 10 kręgów, z których wszystkie lub niektóre mogą być ze sobą zlane – ma to znaczenie w czasie lotu. Kości piersiowe zlane notarium od nich odchodzą żebra łączące się z mostkiem. Żebro dzieli się na dwa odcinki : grzbietowy i brzuszny. U ptaków latających na mostku jest grzebień kostny. Do niego doczepione są mięśnie klatki piersiowej poruszające skrzydłami. Ostatni krąg piersiowy zrasta się z :
q odcinek lędźwiowo-krzyżowy tworzący jedną zwartą kość – synkarium, składa się z 10 – 22 kręgów, stanowi on oparcie dla kończyn tylnich w czasie lotu. To zwarcie kręgosłupa wspomaga utrzymanie na długi czas poziomej pozycji kończyn
q mała ilość kości ogonowych z ostatnim sterczącym ku górze, na którym osadzone są sterówki

Czaszka
Zbudowana z kości lekkich, silnie spreumatyzowanych. Kości czaszki górnej tworząc jednolite sklepienie. Nie ma szwów. Są 4 kości potyliczne i kości słuchowe. W uchu środkowym jest 1 kosteczka – strzemiączka. Duże oczodoły, dziób. Od strony spodniej nie ma spodniego zamknięcia.

Pas barkowy
Duża kość krucza. Są 2 kości krucze opierające się na mostku oraz z końcem odchodzące do obojczyka i tworzące panewkę dla kości ramieniowej kończyny przedniej. Silnie związany z mostkiem. Blaszkowate, wydłużone, cienkie łopatki.

Pas miednicowy
3 pary kości :
biodrowe
kulszowe
łonowe
Zrastają się ze sobą. Miednica od spodu jest otwarta – u samic umozliwia składanie jaj i lekki szkielet.

Kończyny przednie
Jedna kość ramieniowa. 2 kości przedramienia : promieniowa i łokciowa silnie rozwinięte kości nadgarstka : kosteczki drugiego szeregu zrastają się ze sobą i z kośćmi śródręcza tworząc 1 kość – agrawkę. 3 palce : kciuk, drugi z dwóch paliczków, trzeci z jednego paliczka.

Kończyny tylnie
Udo, podudzie, goleń silnie rozbudowany, delikatna strzałka, kość skokowa powstałą ze zlania kości nastopka i części kości śródstopia, stopa : 1 lub 2 kości śródstopia oraz 4 palce

4. mięśnie.
Największe na brzusznej stronie ciała :
wiscelarne – gładkie, unerwione przez układ wegetatywny, budują organy wewnętrzne np. jelito.
samotyczne – poprzecznie prążkowane
· białe – włókna grube, ubogie w sarkoplazmę, duże wysiłki, ale krótko, z nich zbudowane się mięśnie skrzydeł ptaków nielatających i bliskolatających ( bażanty, kuropatwy )
· czerwone – włókna z dużą ilością cytoplazmy, wąskie, długie, występują na nogach ptaków biegających ( strusie ) i na skrzydłach ptaków dalekolatających ( bociany, jaskółki )


. UKŁAD POKARMOWY

jama gębowa ograniczona szczękami i rogowym dziobem, znajduje się tam długi język, na końcu zaostrzony i pokryty tkanką rogową, która służy do wyciągania owadów i larw z kory ( u dzięcioła ), język może być w postaci rynienki u ptaków pijących nektar kwiatów np. koliber
gardziel z uchodzącymi do niej przewodami Eustachiusza z ucha środkowego;
długi przełyk
rozszerzające się wole, gdzie pokarm jest przetrzymywany i rozmiękczany. U flamingów komórki gruczołowe wola wydzielają ptasie mleczko ( swoim składem przypominające skład mleka ptaków ), służy ono jako pożywienie dla piskląt
żołądek
gruczołowy – w przedniej części ma ściany cienkie, jest tam dużo gruczołów wydzielających soki trawienne do rozpoczęcia trawienia
żujący – gruczoł trący silnie umięśniony, pokryty warstwą rogową o grubości do 1 mm, są tak kamyki, dzięki temu cały pokarm rozmiękczony zostaje zmiażdżony
dwunastnica, gdzie zachodzi ostateczne trawienie, uchodzą do niej przewody wątroby i trzustki
jelito cienkie, gdzie zachodzi przeniesienie pokarmu do krwi
dwa wyrostki ślepej kiszki z bakteriami wspomagającymi trawienie
jelito grube
stek składający się z 3 części :
caprodeum, gdzie zachodzi tworzenie kału i odciąganie wody
urodeum, do którego uchodzą jajowód u samic i 2 nasieniowody u samców
proctodeum – przylega do niego kieszonka pełniąca dwie funkcje
wydziela hormony
funkcję limfatyczną – powstają limfocyty i leukocyty

układ oddechowy

Składa się z :
nozdrza
jama gębowa
gardziel
górna krtań otoczona jedną chrząstką pierścieniową
tchawica i u jej podstawy krtań dolna, w której znajduje się narząd głosowy
oskrzela
oskrzelki
gąbczaste płuca silnie unaczynione

Występują też worki powietrzne nie biorące udziału w wymianie gazowej, ale biorące udział w oddychaniu, jest ich 9 :
q podobojczykowy
q para szyjnych
q para piersiowych górnych
q para piersiowych dolnych
q para brzusznych

Kanały w płucach prowadzą do worków, które wchodzą pomiędzy mięśnie i kości pneumatyczne. Gdy skrzydła zostają uniesione powietrze z płuc dostaje się do worków. Gdy skrzydła opadają następuje nacisk mięśni skrzydeł na klatkę piersiową i powietrze z worków uchodzi do płuc. Jest z CO2. Następnie zachodzi wydech. Ten mechanizm podwójnego oddychania pozwala na długi lot bez męki.

Układ krwionośny
Jest zamknięty. Następuje całkowite rozdzielenie krwi tętniczej od żylnej. Serce jest czterodzielne. Prawa połowa serca – krew żylna, ściany cienkie; lewa połowo – krew tętnicza, ściany grube ( zwłaszcza w pierwszej komorze ). Występują zastawki.
Z lewej komory serca uchodzi prawy łuk aorty, która kolejnie biegnie wzdłuż kręgosłupa. Od niej odchodzą parzyste tętnice głowowe, tętnice ramieniowe do kończyn, trzecia para tętnic piersiowych do klatki piersiowej. Kolejnie aorta rozdziela się na tętnice biodrowe do kończyn i pośladkowe. Wcześniej daje rozgałęzienia do jamy brzusznej.
Krew żylna z tylniej części ciała zbiera się w żyle ogonowej, która rozpada się na dwie żyły wrotne nerek. Wcześniej żyła ogonowa oddziela od siebie żyłę ogonową kreskową, która łączy się z nadjelitową tworząc żyłę wrotną wątroby, która wpada do żyły czczej tylniej.
Żyły udowe prowadzą krew z nóg. Z nimi łączy się krew z nerek. Powstają w ten sposób parzyste żyły udowe, które łącząc się tworzą żyłę czczą tylnią, która uchodzi do prawego przedsionka serca.
Do prawego przedsionka serca uchodzi para żył czczych przednich, które powstają z połączenia żył: głowowej, ramieniowej ( obojczykowej ) i piersiowych. ( do prawego przedsionka serca wpadają więc 3 żyły : 2 przednie czcze i 1 tylnia czcza ).
Z prawego przedsionka krew jest wypychana do prawej komory, a stamtąd do tętnicy płucnej i do płuc w celu wymiany gazowej.
Z płuc krew natleniona wraca żyłami płucnymi do lewego przedsionka. Dwa przedsionki równocześnie wypełniają się krwią i kurczą, wypychają krew. To samo następuje w komorach

Układ limfatyczny

- naczynia limfatyczne łączące się w dwie główne pnie piersiowe, które uchodzą do żył przednich czczych
- śledziona
- grasica

Układ nerwowy ( co nowego ! )

- silnie rozwinięte półkule mózgowe ( przedmóżdże )
- duże płaty wzrokowe
- silnie rozwinięty mózg
- słabo rozwinięte miedzymózgowe
- zamożdże charakterystycznie wygięte
- z mózgu wychodzi 12 par nerwów ( 11 para nie rozdzielona ) :
- układ współczulny :
- 2 pnie biegnące wzdłuż kręgosłupa

Płazy

Związek budowy zewnętrznej i szkieletu płazów z ich środowiskiem
życia.

GROMADA: Płazy,
RZĄD: Płazy beznogie,
RZĄD: Płazy ogoniaste,
RZĄD: Płazy bezogoniaste (np. żaba).

1. Wiadomości ogólne :
W wodzie żyją larwy, aż do przeobrażenia w żabę. Na lądzie przebywają osobniki dorosłe – żaby. Mogą one też przebywać w wodzie. Ciało jest krótkie, krępe, spłaszczone grzbieto-brzusznie. Pokryte jest nagą skórą z gruczołami wydzielającymi śluz. Ułatwia on przenikanie tlenu do naczyń krwionośnych skóry, chroni przed jej wysuszeniem oraz ułatwia poruszanie się w wodzie zmniejszając opory (tarcia).

2. Budowa zewnętrzna :
Trójkątna głowa – szeroka, spłaszczona grzbieto-brzusznie. Znajduje się na niej otwór gębowy otoczony dwoma szczękami (górną i dolną). Nad otworem gębowym znajdują się nozdrza, wyżej wypukłe oczy z trzema powiekami (górną, dolną, półprzezroczystą). Gdy żaba przebywa w wodzie otwory nosowe zakrywane są odpowiednimi klapkami. Za oczami są błony bębenkowe (ucho zewnętrzne).
Tułów – spłaszczony grzbieto-brzusznie na końcu którego znajduje się otwór kloaczny.
Kończyny – (pojawiają się pierwszy raz):
a) Przednie : krótkie, czteropalczaste,
b) Tylne : pięciopalczaste, 4x większe, między palcami znajdują się błony, (żaba skacze, odbija się, pływa, porusza się dzięki kończynom tylnim).

3. Mięśnie :
Dobrze rozwinięte (szczególnie mięśnie kończyn tylnich – uda). Nie są ułożone metamerycznie. Wyróżniamy mięśnie – głowy, tułowia i kończn.

4. Szkielet :
I) Czaszki:
a) Mózgoczaszka:
2 kości potyliczne,
2 kości skaliste,
kość czołowo ciemieniowa,
kość linowo sitowa,
b) Trzewioczaszka:
kości nosowe,
kości szczęki dolnej (ruchomo połączonej z czaszką),
kości szczęki górnej (ściśle połączonej z czaszką),
Na końcu kości potylicznych są dwa wyrostki (kłykcie potyliczne), które wchodzą w zagłębienie pierwszego kręgu kręgosłupa – atlasu. Dzięki temu żaba może poruszać głową w pionie.
II) Kręgosłupa :
część szyjna (z pierwszym kręgiem atlasem, dźwigaczem),
część tułowiowa składająca się z 7 kręgów,
część krzyżowa składająca się z 1 kręgu,
część ogonowa – kostka powstała ze zrośnięcia kilku kręgów ogonowych.
Skostniałe kręgi składają się z :
trzonu,
łuków tworzących kanał kręgowy,
wyrostków poprzecznych,
wyrostka kościstego.
Przebiega tam resztka struny grzbietowej. Kanałem przebiega rdzeń kręgowy. Brak żeber, nie ma klatki piersiowej.
III) Występują także pasy:
a) Barkowy – przyłączający kończyny przednie, składający się z 2 łopatek, 2 kości kruczych (pomiędzy nimi znajduje się panewka – wgłębienie w które wchodzi kość ramieniowa kończyny przedniej), 2 obojczyki. Pas ten od strony grzbietowej obejmuje ciało, a od strony brzusznej tworzy mostek osłaniający serce i płuca.
b) Biodrowy (miednicowy) – przyłączający kończyny tylnie, składający się z 2 kości biodrowych, 2 kości kulszowych, 2 kości łonowych (pomiędzy nimi znajduje się chrząstka łonowa).
IV) Kończyny:
a) przednie – 1 kość ramieniowa, 2 kości przedramienia (zlane ze sobą), kość nadgarstka, kość śródręcza, paliczki.
b) tylnie – 1 kość udowa, 2 kości podudzia o takiej samej długości zlane ze sobą, kości stopy (stępu, śródstopia i 5 kości palców).


ROZMNAŻANIE SIĘ PŁAZÓW.
q rozdzielnopłciowość; dymorfizm płciowy silnie zaznaczony. Samiec jest mniejszy od samicy. Samice posiadają narządy głosowe – rezonatory – to worki po obu stronach ciała nadymujące się powietrzem. Na wewnętrznym palcu kończyn przednich są modzele którymi samiec przytrzymuje samicę w czasie kopulacji
q narządy rozrodcze męskie to: 2 jądra, kolejnie kanaliki wyprowadzające biegnące przez przez nerkę do moczowodu, następnie jest pęcherz nasienny. W nim są plemniki. On uchodzi do kloaki. W pobliżu jąder znajduje się ciało tłuszczowe ( pełni ono funkcje odżywcze )
q narządy rozrodcze żeńskie: 2 jajniki i ciała tłuszczowe, 2 jajowody, kolejnie odcinek maciczny uchodzący do kloaki
q okres godowy – maj; samica skłąda ok. 2 – 3 tyś jaj, które tworzą skupienie substancji. Ono pęcznieje i tworzy skrzep, który unosi się na powierzchni wody.

1. rozwój.
Jajo jest bogate w żółtko, które znajduje się w dolnum biegunie. Jest ono materiałem odżywczym dla rozwijającego się zarodka. Górny biegun ma ciemne zabarwienia, dlatego, że tam znajduje się pigment. Linia łącząca bieguny to oś jajka. Gdy plemnik wniknie do komórki jajowej, to pozbywa się ona małej ilości płynu, co powoduje zmniejszenie objętości. Między błoną żółtkową, a powierzchnią jajka powstaje szczelinowata przestrzeń. 3 –4 godz. po zapłodnieniu powstaje pierwsza bruzda podziałowa biegnąca południkowo. Trzecia tworzy się równoleznikowo i bliżej bieguna twórczego, czyli górnego. Następne bruzdy tworzą się południkowo. Początkowo dzielą się komórki leżące na biegunie twórczym ( górnym ) Zarodek zbudowany z 12 komórek to monula Następne podziały obejmują biegun dolny ( z żółtkiem ) i powstaje 16 komórek. Kolejne podziały przebiegają równoleżnikowo tworząc 32 komórkowy zarodek. Dalsze podziały prowadzą do powstanie blastuli Następnie zachodzi gastrulacja w jej wyniku rozwoja się larwa – kijanka. Z chwilą wyklucia się nie ma uformowanych wielu narządów. Larwa przyczepia się do roślin podwodnych i zurzytkowuje materiał zapasowy.



3. cechy larwy przystosowyjące do zycia w wodzie.
ogon otoczony płetwą
2 – 3 pary zewnętrznie pierzastych skrzeli
linia boczna
przednercza
serce skłądające się z 1 przedsionka i 1 komory
1 obieg krwi
długie skręcone jelito

Przeobrażenie trwa przez wiosnę i lato. Skrzela wewnętrzne zanikają, powstaje 3 pary szczelinek, skrzela przebijają gardziel, w przełyku oddziela się kieszonka, wykształcają się płuca uzupełniające zapas powietrza, przebudowie ulega układ krwionośny, skrzela zostają otoczone fałdą skórną, przebijają się kończyny tylnie, w jamie gębowej pojawiają się rogowe ząbki, a w gardzieli aparat filtrujący, następuje skrócenie jelita, zanik aparatu filtracyjnego i skrzel wewnętrznych, powstaje pranerka, szkielet czaszki i kończyn, zmienia się aparat gębowy, zanika ogon – jest on wciągany do wewnatrz, kończy się przebudowa układyu krwionośnego, tworzy się drugi przedsionek i drugi mały obieg krwi. Przeobrażenie powoduje hormon tyropsyna

Przegląd i charakterystyka płazów

1. rząd i : płazy beznogie
Przedstawiciel : odmieniec jaskiniowiec
Żyją na Bałkanach. Kształtem przypominają węże lub duże dżdżownice. Mają ok. 20-40 cm długości. Są także sięgające 120 cm – zamieszkują Amerykę Południową, Afrykę i Azje. Żyją one w jaskiniach. Przejawiają prymitywne cechy:
· kręgi amficeliczne
· kość słuchowa ( tzw. strzemiączka ) łącząca się z kością kwadratową
· drobne łuski w skórze
· przegroda nie całkowita w przedsionkach serca
· w stożku tętniczym brak podłużnej zastawki
· zapłodnienie wewnętrzne
· jaja składane w norach ziemnych otoczone są przez samców, którzy ogrzewają je
· larwy pozbawione skrzeli wędrują do wody, a potem zyją na lądzie, ale w wilgoci.

2. rząd ii : bezogoniaste.
Przedstawiciel : salamandry, traszki
Forma larwalna może się rozmnażać. Występują w Pieninach, Górach Świętokrzyskich – salamandra plamista. Na Baranówce żyją traszki zwyczajne ( są jeszcze gorskie i karpackie ) przechodzą one rozwój larwalny.

3. rząd iii : ogoniaste.
Przedstawiciel : żaby

4. ciekawostki.
Salamandra japońska może osiągać długość ok. 150 cm Jest największym płazem o jaskrawym zabarwieniu. Posiadają skrzela zewnętrze.
Syreny żyjące w Ameryce nie posiadają tylnich kończyn, poruszają się ogonem



5. płazy.
zyją w wodzie i na lądzie
skora naga zawierająca gruczoły i komórki pigmentowe
w szkielecie w szyi są 2 kłykcie
kończyny przednie
serce trójdziałowe
2 obiegi krwi
rozwój larwalny


WYPŁAWEK BIAŁY JAKO PRZEDSTAWICIEL PŁAZIŃCÓW WODNOŻYJĄCYCH
Płazińce
Gromada : Wirki
Gatunek : Wypłąwek biały
Gromada : Przywry
Gatunek : Motylica wątrobowa
Gromada : Tasiemce
Gatunek : tasiemiec uzbrojony, nieuzbrojony

1. Wypławek biały żyje w środowisku wodnym, względnie mocno wilgotnym, pod kamieniami, pod liśćmi, kawałkami drewna. Długość ciała około 2,5 cm. Jest spłaszczony liściowato, otoczony rzęskami, w przedniej części ma zakończenie tępe. Jest drapieżnikiem. Żywi się pierwotniakami i bardzo małymi larwami. Ciało ma barwy mleczno białej. Koniec ciała lekko tępowato zakończony. Ciało zbudowane jest z wora skórno-mięśniowego.
Wór składa się z dwóch elementów
- z tzw. nabłonka
- z mięśni.

2. Nabłonek jest to jedna warstwa komórek osadzonych na podstawie. Każda z komórek ma jądro, na powierzchni znajdują się rzęski, które stale falują i pomagają w poruszaniu się. Są rabdity - pałeczkowate twory, które są wystrzeliwane na zewnątrz i gdy jakaś ofiara się zbliża to one śluzowacieją i powodują, że to ofiara nieruchomieje dzięki właśnie temu śluzowi. Rabdity nie mają właściwości żernych, czy jadowitych tylko jest to mocno zagęszczony śluz, który nie pozwala na ucieczkę ofierze. Tuż pod jednowarstwowym nabłonkiem znajdują się mięśnie okrężne, skośne i podłużne. Nabłonek wraz z tymi mięśniami tworzy wór skórno-mięśniowy. Wnętrze wora stanowi parenchyma - gęstawa substancja, słabo wykształcona ( podobnie jak mezoglea ). Rozrzucone są w niej komórki mięśniowe, oraz znajdują się w niej wszystkie narządy

3. Układ pokarmowy. Rozpoczyna się otworem gębowym, który znajduje się mniej więcej w połowie długości ciała po jego spodniej stronie, czyli po brzusznej stronie . Następnie jest gardziel, która przechodzi w jelito, które skierowane ku tyłowi (2 odcinki) Rozgałęzienia tego jelita są ślepo zakończone. Jego wnętrze jest wysłane nabłonkiem i w komórkach tego nabłonka zachodzi trawienie ( trawienie wewnątrz komórkowe ). Gardziel może się wysuwać na zewnątrz, do gardzieli dochodzą gruczoły ślinowe i jadowe. Gdy ofiara znieruchomieje w tym śluzie, to przy udziale tych gruczołów jest ona dobijana i konsumowana.

4. Układ nerwowy. W części głowowej znajdują się węzły połączone ze sobą, zlane jak by i pełniące funkcje mózgu. Od tych węzłów odchodzą 3 pary pni nerwowych głównych. Dwa pnie grzbietowe, dwa pnie brzuszne i po jednym pniu bocznym. Wszystkie te pnie połączone są spoidłami, które przypominają jakby drabinkę. Od pni nerwowych odchodzą nerwy unerwiające ciało i narządy wewnętrzne.

5. Układ wydalniczy. Jest jednym z najważniejszych układów. Jest typu PROTONETRYDIALNEGO, tzn. składa się z dwóch podłużnych kanałów biegnących po bokach. Od tych kanałów odchodzą rozgałęzienia zakończone komórkami płowykowymi. Komórka płowykowa zbudowana jest z jądra, wodniczek, rzęski które napędzają metabolity wraz z wodą ku otworkom znajdującym się w części grzbietowej, równomiernie na ciele rozmieszczonych. Pochłaniają je wcześniej kanały z parenchymą, tam zachodzi przemiana materii, utlenienie, powstają produkty uboczne które są pochłaniane przez kanały , a następnie tymi komórkami płowykowymi są przepędzane na zewnątrz do otworów leżących po stronie grzbietowej.

6. Zmysły
· w miejscach gdzie są rabdity tych zmysłów nie ma, ale tam gdzie ich nie ma, szczególnie w części przedniej są zmysły które odbierają wrażenia chemiczne. Wypławek wyczuwa, co w tym środowisku w którym się znajduje jest. Jest wrażliwy na bodźce chemiczne.
· Oko - słabo pracujące, ale odbiera wrażenia świetlne. Składa się z warstwy barwnikowej w kształcie kielicha, są komórki węzakowe na sztyfcikach mało wydłużone na końcach tych komórek poza kielichem są dopiero jądra.

7. Rozmnażanie. Jest obojnakiem. Występują tam narządy męskie i żeńskie. Męskie to jądra, nasieniowody i narząd kopulacyjny; żeńskie jajowód prowadzący komórki jajowe do otworu płciowego, a komórki plemnikowe do woreczka nasieniowego. Wymiana plemników, czyli zapłodnienie nie krzyżowe. Zapłodniona komórka jajowa przechodzi w tzw. stan zygoty, otacza się komórkami żółtkowymi, które mają w sobie zgromadzone pożywienie dla rozwijającego się zarodka. Wszystko to otoczone jest komórkami nabłonkowymi, jako kokon jaj te są składane na przedmiotach podwodnych.

PŁAZIŃCE I NICIENIE
Wirki(wypławek biały- perenchyma odgrywa rolę szkieletu, niedrożny ukł pok, ukł nerw typu pasmowego, zapł krzyżowe), przywry(motyliczka- przyssawki, dwugałęziste jelito,), tasiemce (przyssawki, duża płodność, ciało długie płaskie, podzielone na człony, brak ukł pok, obojnactwo, nabłonek odporny na soki trawienne) rozwojowy cykl: tasiemiec rozwija się z wągra®dorosły t.®człon t. usunięty z kałem®jajo po opuszczeniu członu®żywiciel pośredni®larwa onkosfera wędruje do mięśni®larwa wągier w mięśniu®żywiciel ostateczny uzbr-świnia, nieuzbr-krowa, bruzdogłowiec szeroki-ryba(larwa plecerkoid w oczliku), bąblowcowy-człowiek pośr, pies, kot-końcowy ZNACZENIE – mają wpływ na kondycją i liczebność kręgowców i bezkr, powodują straty w hodowli zwierząt, powodują choroby, wirki regulują liczebność org którymi się żywią,
Nicienie(glista-obły wydłużony kształt ciała, pokryta kutikulą(oskórkiem),wyst linienie, dwumorfizm płciowy, płyn surowiczy w pierwotnej jamie ciała, drożny ukł pok, pasmowy ukł nerw, zapłodnienie wewnętrzne, rozwój złożony) larwa wędruje do wątroby®serca®płuc®przew pok®kopulacja®jaja ZNACZENIE – wywołyją choroby, atakują zwierzęta hodowlane, żerują na roślinach użytkowych, mają udział w procesach glebotwórczych i obiegu materii w przyrodzie.
Płazińce
Neoblasty- są odpowiednikami kom. interstycjalnych u jamo-chłonów.
Parenchyma- kom., tworzące wnętrze płazińców, są nie-jednorodnego pochodzenia i należą do różnych tkanek.
Skoleks- główka
Strobia– ciało zbud. z członów
Statocysty- narządy zmysłu równowagi.
Cykle:
1) Motylica wątrobowa. Jajo motylicy musi dostać się do wody, bo żywicielem pośrednim jest ślimak wodny. Miracidium wnika w ciało ślimaka gdzie przechodzi szereg przeobrażeń, także się rozmnażają. Jedna larwa (cerkaria) wydostaje się i osiada na ro-ślinie. Otacza się cystą i czeka aż zje ją żywiciel ostateczny. W jego przewodzie pokarmowym cysta ulega strawieniu, a larwa przebija ścianę jelita i wraz z krwią dostaje się do wątroby. Tam dorasta i dojrzewa.(zapobieganie zarażeniu chorobami wywo-ływanymi przez przyrwy polega na obgotowywaniu przed spożyciem roślin oraz na nie piciu wody z zarażonych zbior-ników.
2) Przyrwa krwi. Dorosłe przyrwy żyją w naczyniach krwio-nośnych jamy brzusznej czł. Wraz z prądem krwi przedostają się do pęcherza moczowego gdzie kopulują i składają jaja. One wraz z moczem usuwane są na zewnątrz. Z jaja powstaje mira-cidium, która dostaje się do organizmu ślimaka. Tam się przeo-braża i rozmnaża. Cerkaria wwierca się w skórę ludzi brodzą-cych w wodzie.
3) Bruzdogłowiec szeroki. Pasożytuje najczęściej w jelicie czł. i tam dorasta do kilkunastu m. długości. Mniejsze rozmiary osiąga w przewodzie pokarmowym kota i innych ssaków żywiących się rybami. Pierwszym żywicielem pośrednim jest skorupiak np. oczlik. Drugim jest ryba, która zjadła zarażonego skorupiaka. W rybie larwa osiada w mięśniach lub ukł. rozrodczym, dlatego można się nim zarazić spożywając surowe mięso ryb lub ikrę (kawior).

4) Taś. bąblowcowy. Jest maleńki i najczęściej składa się z 3 członów. Pasożytuje w jelicie psa i innych mięsożernych. Ży-wicielem pośrednim jest bydło hodowlane, ale może być też człowiek. Zarażenie żywiciela pośredniego następuje po zje-dzeniu jaj tasiemca. Larwa zwana bąblowcem (echinokokus) umieszcza się w wątrobie lub w innych narządach i tam osiąga duże rozmiary. Wypełniona jest tysiącami skoleksów potom-nych. Ze względu na duże rozmiary larwy mogą spowodować smierć żywiciela. Zapobieganie polega na stosowaniu zasad hi-gieny.
Cechy płazińców: wydłużone, spłaszczone ciało, dwubocznie symetryczne, są trójwarstwowcami, brak jamy w ciele, wnętrze wypełnia parenchyma, słabo zaznaczona głowa, w której koncentruje się ukł. nerwowy, który wyst. w postaci zwojów i pni, powłoka ciała jest w postaci nabłonka kom.(u wolno-żyjących) lub syncytialnego (u pasożytów), przewód pokarmowy wyst. tylko u form wolno żyjących (pozbawiony otworu od-bytowego), ukł. protonefrydialny pełniący gł. f. osmo-regulacyjną. Są na ogół obojnakami z b. złożonym ukł. rozrodczym, rozwój u większości jest złożony, z wieloma sta-diami larwalnymi i zmianą żywiciela.
Przystosowania pasożytów: kom. receptorowe oraz narządy u-łatwiające penetracje i utrzymanie się w żywicielu, redukcja przewodu pokarmowego, zdolność do oddychania beztlenowego, ogromna rozrodczość.




PIERŚCIENICE
WIADOMOŚCI OGÓLNE. Żyje w środowisku wilgotnym, lądowym. Ciało obłe, podzielone na pierścienie ( ok. 150 ) Można wyróżnić część grzbietową ( ciemniejszą, bardziej wypukłą ) i brzuszną ( bardziej spłaszczoną, jaśniejszą ). Pierwszy pierścień to układ głowowy, który przykrywa od góry otwór gębowy. Ostatni pierścień ( tzw. analny ) to otwór odbytowy. Na pierścieniach od 33 - 37 ( licząc od przodu ) znajduje się siodełko, które wytwarza substancję śluzową, a z niej powstaje kokon, który jest miejscem składanie zapłodnionych jaj. Na brzusznej stronie, na każdym segmencie jest 4 pary szczecinek, pełnią one funkcję odnóży ( szczecinek ). Po środku, pomiędzy szczecinkami znajduje się otwór wydalniczy.

1. BUDOWA WEWNĘTRZNA. Ciało zbudowane z wora skórno-mięśniowego, na który składa się oskórek ( bardzo cienki ), jednowarstwowy nabłonek, a w nim są komórki gruczołowe, ciałka zmysłowe i komórki pigmentowe. Pod nabłonkiem znajdują się mięśnie okrężne i podłużne. Oskórek z nabłonkiem i mięśniami tworzy wór skórno-mięśniowy. Wnętrze wypełnia parenchyma ( inaczej wykształcona niż u robaków ). Jest to wtórna jama ciała, która zajmuje stosunkowo dużą przestrzeń między przewodem pokarmowym i worem skórno-mięśniowym, jama ta wypełniona jest płynem surowiczym. Wnętrze ciała podzielone jest na segmenty ( identyczne jak na zewnątrz )

2. UKŁAD POKARMOWY. Rozpoczyna się otworem gębowym, potem jest mięsista gardziel, przełyk ( dochodzą do niego gruczoły wydzielające węglan wapnia, neutralizuje on kwasowość pokarmu ), wolec, mięsisty żołądek gdzie zachodzi trawienie, jelito w którym zachodzi wchłanianie i rozprowadzanie. Jelito ma kształt rynienki. Ta rynienka, wgłębienie zwiększa powierzchnię chłonną do krwi. Wnętrze jelita wysłane jest nabłonkiem z komórkami gruczołowymi, które wydzielają soki trawienne. Trawienie jest zewnątrz-komórkowe.

3. UKŁAD KRWIONOŚNY. Jest zamknięty. Dzięki hemoglobinie krew jest czerwona. Na ten układ składa się z naczynie krwionośne główne grzbietowe i brzuszne. W przedniej części ciała jest skupisko naczyń krwionośnych włosowatych, pełniących funkcję serca. W każdym pierścieniu naczynia są okrężne. Takie pulsujące serce znajduje się między 7-11 odcinkiem. Krew płynie częścią grzbietową ku głowie i częścią brzuszną ku tyłowi.

4. UKŁAD NERWOWY. Drabinkowy, łańcuszkowy. Na układ ten składa się parzysty zwój nadprzełykowy i parzysty zwój podprzełykowy. Te 4 zwoje połączone są obrączką okołoprzełykową. Po stronie brzusznej od tych węzłów podprzełykowych odchodzą po jednym pniu nerwowym. W każdym segmencie na tych pniach są węzły, od nich odchodzą włókienka nerwowe.

5. ZMYSŁY. Dżdżownice reagują na temperaturę, światło i urazy mechaniczne. Zmysły te znajdują się w nabłonku.

6. UKŁAD WYDALNICZY. Metanefrydialny. Jedna para lejków, silnie orzęsionych które z segmentu wychwytują szkodliwe metabolity. Następnie robią pętlę, przebijają ścianę przegrody i uchodzą na zewnątrz do otworu wydalniczego znajdującego się między szczecinkami. Tam gdzie te kanaliki się skręcają wchłaniana jest do organizmu woda.

7. UKŁAD ROZRODCZY. Dżdżownica jest obojnakiem, ale zachodzi zapłodnienie krzyżowe. Narządy są skupione od 9-15 segmentu.
- Męski to 2 pary jąder w 10 i 11 segmencie, następnie są pęcherzyki nasienne, kanaliki wyprowadzające oraz parzysty nasieniowód. Otworkiem wyprowadzającym dla tych nasieniowodów jest 15 segment.
- Żeńskie: jest to para jajników w 13 odcinku, para jajowodów, 2 pary zbiorników nasiennych oraz otworki w 11 odcinku

8. ROZMNAŻANIE. Dwie dżdżownice zbliżają się do siebie częściami brzusznymi tak, że części głowowe są naprzeciw siebie, ale skierowane w innych kierunkach. Każdy z partnerów kroplami wydziela płyn w którym znajdują się plemniki. Ten płyn przenika poprzez otworki w 9 i 10 segmencie do zbiorników nasiennych. Następuje zapłodnienie, komórki siodełka tworzą śluz ( z tego będzie zbudowany kokon ) Mięśnie kurczą się, kokon jest zsuwany ku przodowi, a do niego przesuwają się jaja. Kokon dżdżownicy kalifornijskiej ma 3 mm, kokon naszych dżdżownic jest białawy i ma 4 mm, można więc go zauważyć i policzyć. Znajduje się on w Ziemi na głębokości do 5 cm. Każdy kokon daje kilka sztuk dżdżownic.

PIJAWKA
WIADOMOŚCI OGÓLNE. Żyje ona w środowisku słodkowodnym i prowadzi półpasożytniczny tryb życia.
Typy pijawek
- lekarska
- rybia
- końska

9. BUDOWA ZEWNĘTRZNA. Ciało spłaszczone, grzbietobrzuszne, podzielone na segmenty. Jest koloru szarozielonego ( jaśniejsza po stronie brzusznej, ciemniejsza po stronie grzbietowej ). Nie występują szczecinki. Osiąga długość do 20 cm Po stronie przedniej jest przyssawka okołoustna. Po drugiej stronie jest przyssawka tylnia, którą przyczepia się do podłoża. Reszta ciała może się wyginać w różne strony.

10. BUDOWA WEWNĘTRZNA. Ciało zbudowane jest z wora skórno mięśniowego, otoczonego oskórkiem. Występują pierścienie wewnętrzne różniące się wielkością od pierścieni zewnętrznych. Na jeden pierścień zewnętrzny składa się 3-5 pierścieni wewnętrznych. Pod oskórkiem znajduje się nabłonek, a w nim gruczoły śluzowe, komórki pigmentowe. Pod nim są mięśnie: okrężne, podłużne i skośne. Wnętrze wora wypełnia parenchyma, a w niej rozmieszczone są narządy.

11. UKŁAD POKARMOWY. Rozpoczyna się otworem gębowym otoczonym szczękami, które nacinają ciało ofiary i ssącymi krew. Kolejnie jest:
- Gardziel ( do niej dochodzą gruczoły ślinowe wydzielające substancję zapobiegającą krzepnięciu pokarmu tzw. himdynę
- Wole ( duże z odrostami, kieszeniami ślepo zakończonymi, gdzie rozchodzi się krew )
- Żołądek w którym zachodzi trawienie
- Jelito środkowe ( cienkie, gdzie następuje wchłanianie
- odbyt ( otwór znajdujący się na przyssawkach po stronie grzbietowej )
Pijawka może wytrzymać bez pokarmu nawet do 1 roku

12. Układ wydalniczy. Jest bardzo podobny do układu dżdżownicy. Jest typu metanefrydialnego. Metanefrydiów jest 17 par, bo jest mniej segmentów

13. UKŁAD KRWIONOŚNY. Jest otwarty. Krew jest czerwona. Są dwa główne naczynia boczne i zatoki grzbietowa i brzuszna

14. UKŁAD NERWOWY. Jest łańcuszkowy. Taki jak u dżdżownicy. Występują zwoje

15. UKŁAD ROZRODCZY. Pijawka jest obojnakiem.
Narządy męskie
- kilka par jąder
- przewody nasienne
- nasieniowody
- dwa pęcherzyki nasienne
- kanał wytryskowy
- spermatofory
Narządy żeńskie
- para jajników
- para jajowodów
- pochwa
- otwór wydalniczy
Spermatofory to woreczki, które przylepiają się do strony brzusznej samicy. Z nich plemniki przedostają się do otworków pochwy, a kolejnie do jajowodów. Następnie odbywa się zapłodnienie i powstaje zygota. Jaja umieszczają się w dużym kokonie, który przylepia się do przedmiotów podwodnych, lub do liści.

16. W Amazonii jest pijawka długości ok. 1m. Żyje ona na drzewach i z nich spada na ofiary. Jej jad jest śmiertelny. Zabija ona ofiarę i z wszystko z niej wysysa.

17. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE PÓŁPASOŻYTNICZEJ PIJAWKI.
- przyssawki ( szczęki nacinające skórę ofiary i wysysające pokarm )
- brak parapodlów ( szczecinek )
- wole gromadzące krew
- gruczoły wydzielin ślinowych zapobiegające krzepnię
Gady
Budowa wewnętrzna gadów.


I. UKŁAD MIĘŚNIOWY:
Zaczyna się metamerycznie. Mięśnie międzyżebrowe biorą czynny udział przy oddychaniu, jak również mięśnie podskórne przyczepione do mięśni skórnych.

II. UKŁAD POKARMOWY:
Wszystkie gady to drapieżniki. Jama gębowa z językiem pełniącym funkcję dotyku i odbierającym bodźce zapachowe. Szczęki i kości skrzydłowe są opatrzone w ząbki. Do jamy gębowej otwierają się nozdrza wewnętrzne. Organ Jacobsona, gruczoły ślinowe, przewody Eustachiusza uchodzą do gardła, przełyk, żołądek, pętla dwunastnicza i uchodzące do niej przewody wątroby i trzustki, jelito cienkie i grube, a między nimi krótkie jelito ślepe.

III. UKŁAD ODDECHOWY:
Parzyste płuca workowate. Ich wnętrze jest gąbczaste. Są one silnie unaczynione. Krew z dużą zawartością tlenu jest rozprowadzana po całym ciele. Skóra nie bierze udziału w oddychaniu. Do płuc prowadzi krtań w postaci szczeliny. Tchawica z oskrzelami przechodzi w sieć oskrzelików. Powietrze jest wciągane i wypychane za pomocą klatki piersiowej – mięśni międzyżebrowych.

IV. UKŁAD KRWIONOŚNY:
a) serce:
- zatoka żylna,
- dwa przedsionki,
- komora z niepełną przegrodą,
b) układ tętniczy:
- z prawej części komory odchodzi tętnica płucna z krwią z dwutlenkiem węgla, rozgałęzia się na tętnicę płuca prawego i lewego,
- ze środka komory odchodzi lewy łuk aorty, zagina się ku tyłowi, zawiera krew mieszaną bo w środkowej części komory jest niepełna przegroda,
- z lewej części komory odchodzi prawy łuk aorty, zagina się wokół przełyku i kieruje się ku tyłowi, krew jest z tlenem,
- prawy łuk aorty daje przed zagięciem dwie tętnice szyjne i wspólną tętnicę podobojczykową, która rozgałęzia się na tętnicę kończyn przednich,
- lewy i prawy łuk aorty łączą się pod kręgosłupem w nieparzystą aortę grzbietową, która biegnie do końca ogona. W pobliżu miednicy daje odnogi do kończyn tylnych.
c) układ żylny
- prawa i lewa żyła płucna niesie krew natlenioną i otwierają się do lewego przedsionka,
- krew z ogona zbiera się w żyle ogonowej rozgałęziającej się na dwie żyły miedniczne, do których uchodzą żyły z kończyn tylnich,
· żyły miedniczne oddają parę żył wrotnych nerek, które po opuszczeniu zbierają się w nieparzystą żyłę czczą, tylną uchodzącą do zatoki żylnej serca,
· żyły miedniczne łączą się w pojedynczą żyłę brzuszną. Ona odchodzi do wątroby i tworzy jej układ wrotny. Opuszcza wątrobę i wpada do żyły czczej tylnej.
- z głowy krew odprowadzana jest przez żyły szyjne, które łączą się z żyłami podobojczykowymi niosącymi krew z kończyn przednich; jedna żyła szyjna, jedna podobojczykowa tworzą żyłę czczą, utworzone są więc dwie żyły czcze przednie ( one uchodzą do zatoki żylnej, z której krew uchodzi do przedsionka). Przedsionki wypełniają się jednocześnie i jednocześnie się kurczą, wtedy krew przepływa do komory gdzie w pobliżu ścian jest krew żylna lub tętnicza, pośrodku zaś mieszana.

V. UKŁAD CHŁONNY:
Kilka pni. Największy: podkręgowy ze zbiornikiem chłonki; liczne serca, węzły, zatoki limfatyczne. Największy węzeł limfatyczny to śledziona.

VI. UKŁAD WYDALNICZY:
Nerki właściwe – jedna para (w rozwoju zarodkowym były to pranercza, po wykluciu u samców przekształciły się w najądrza, a u samic zanikły) od nich odchodzi moczowód, którego końce uchodzą do kloaki. Jest tam kieszonka (jak u płazów).

VII. UKŁAD NERWOWY:
a) mózg:
- dobrze rozwinięte przodomóżdże,
- początki kory mózgowej zbudowanej z istoty szarej,
- międzymóżdże, a na nim osadzona nasadka mózgowa i organ ciemieniowy (są tam struktury przypominające siatkówkę i soczewkę),
- międzymóżdże okryte jest przez przodomóżdże,
- móżdżek słabo rozwinięty,
Z mózgu odchodzi 11 par nerwów:
· 10 niepodzielony,
· 11 para wychodzi z czaszki,
b) zmysły (różnice):
1. oko:
- w twardówce jest pierścień cienkich, kostnych płytek,
- podczas akomodacji soczewka zmienia kształt,
2. ucho:
- środkowe – zaciągnięte błoną bębenkową; 1 trąbka słuchowa – strzemiączko, trąbka Eustachiusza,
- wewnętrzne – wypełnione endolimfą – to błędnik błoniasty z 3 kawałkami półkolistymi i workiem słuchowym,
3. węch:


- dobrze rozwinięty,
4. w skórze i na ustach są włoski czuciowe,

VIII. UKŁAD ROZRODCZY:
Parzyste narządy rozrodcze znajdują się po obu stronach kręgosłupa.
a) męskie:
Parzyste jądra, od których odchodzą kanaliki tworzące najądrza, przechodzące w parzyste nasieniowody. W kloace jest parzysty woreczek wysuwający się na zewnątrz – to narząd kopulacyjny.
b) żeńskie:
- parzyste jajniki,
- parzyste jajowody uchodzące do kloaki,
Zapłodnienie wewnętrzne. Samica składa jaja.

Cechy budowy morfologicznej i szkieletu gadów jako typowych kręgowców lądowych.

I. Środowisko lądowe. Żółwie morskie żyją w wodzie. Jest to wtórne przystosowanie do życia w takim środowisku. Występują w miejscach nasłonecznionych.

II. BUDOWA ZEWNĘTRZNA:
Ciało pokryte jest grubym naskórkiem z łuskami, które znajdują się na grzbiecie i bokach oraz tarczkami, które znajdują się na głowie i brzuchu. Dolna warstwa naskórka to komórki żywe – twórcze, które dzieląc się powodują narastanie naskórka od dołu. Ta część wytwarza łuski i tarczki. Ciało żółwia zamknięte jest w kostnym pancerzu.
a) część grzbietowa – carapax to kostne tarczki. Powstaje z rozszerzonych wyrostków ościstych kręgów i z żeber przekształconych w szereg pojedynczych płytek kręgowych leżących po ich bokach płytek żebrowych i przylegających do żebrowych – płytek brzeżnych. Przed szeregiem płytek kręgowych jest większa płytka karkowa, a z tyłu 2 płytki ogonowe. Ten pancerz łączy się z brzusznym – plan tronem.
b) część brzuszna – plan tron powstał z połączenia z carapaxem przez skórne wiązadła. Plan tron to pancerz brzuszny składający się z nieparzystej płytki kostnej, która jest przekształcona nad mostkiem i z 4 par płytek:
- 1 para z przekształconych obojczyków,
- Kolejne 3 pary są przekształconymi żebrami brzusznymi,
Tak więc kręgosłup w części tułowiowej jest unieruchomiony przez obecność płyt kostnych. Ruchliwy jest odcinek szyjny i ogonowy. Szyja i głowa mogą chować się pod pancerz grzbietowy.

III. CZĘŚCI CIAŁA:
1. Głowa, a na niej:
- otwór gębowy,
- 1 para nozdrzy zewnętrznych,
- z boku 1 para oczu opatrzonych w powiekę górną i dolną oraz błonę migawkową. Ona jest stale na powierzchni oka.
- Za oczami z boku są 2 otwory słuchowe w głębi zamknięte błoną bębenkową.
- Na środku głowy w grzbietowej części za oczami jest oko – organ ciemieniowy,
2. Tułów cały zakryty pancerzem lub pokryty łuskami, tarczkami. Na jego końcu jest poprzeczna szczelina - ujście kloaki.
3. Kończyny. 5-cio palczaste, 2 pary jednakowej długości. LINIENIE – zrzucanie zewnętrznej powłoki. Pod nią tworzy się nowa, która zostaje. U węży zrzucane łuski gromadzą się na końcach ogona i wydają dźwięki, np: grzechotnik. U żółwi tworzą się na płytkach pancerzowych, które służą do określenia wieku.

IV. SZKIELET:
1. Chrzęstny:
- węch,
- słuch,
2. Kostny:
- Czaszka – tył czaszki to 4 kości potyliczne ograniczające otwór potyliczny, którym mózg łączy się z rdzeniem kręgowym. One tworzą kłykieć potyliczny łączący z atlasem – pierwszym kręgiem szyjnym. Obrót głową jest możliwy, zachodzi łatwo. Dno czaszki to kość klinowa i przyklinowa. Z nimi łączą się parzyste kości podniebienne, a z nimi skrzydłowe. Kości kwadratowe łączą puszkę ze szczęką dolną. W części twarzowej czaszki na kościach szczękowych, międzyszczękowych i skrzydłowych są stożkowate zęby niezróżnicowane. U węży są zęby jadowe.
- Kręgosłup - składa się z kręgów i dzieli się na odcinki:
· szyjny,
· piersiowo – lędźwiowy,
· krzyżowy,
· ogonowy,

Od niego odchodzi górny łuk tworzący kanał dla rdzenia kręgowego. Odchodzą również wyrostki stawowe i poprzeczne:
- Odcinek szyjny składa się z 8 kręgów. Pierwsze 2 to atlas i obrotowy.
- Odcinek piersiowo – lędźwiowy składa się z 22 kręgów. W części piersiowej odchodzą wszystkie żebra. U jaszczurek jest 5 par żeber, które łącząc się z mostkiem tworzą klatkę piersiową. U węży jest więcej par żeber, ale one nie tworzą klatki, są luźne co pozwala wężom na inny sposób poruszania się.
- Odcinek krzyżowy składa się z 2 kręgów,
- Kręgi ogonowe są bardzo liczne na końcu nie mają wyrostków.
· Pas barkowy:
2 duże kości krucze tworzące panewkę dla kości ramieniowej, łączącej się z mostkiem. Do nich od góry przyrastają łopatki. W miejscu połączenia wyrasta obojczyk. Są dwa cienkie obojczyki.
· Pas miednicowy:
2 kości bezimienne łączące się z kością krzyżową, a po stronie brzusznej łączące się z chrząstką, co tworzy zamknięty pierścień. Są dwie kości łonowe i kulszowe. Kości bezimienne łączą się z chrząstką łonową, do której przylegają kości łonowe. Kończyny zbudowane z takich samych kości jak u płazów. Kości przedramienia i podudzia nie są zrośnięte ze sobą i są różnej długości. U węży brak kończyn. U jaszczurek beznogich (padalec) są szczątkowe kończyny nie wystające poza skórę.


V. DO SKÓRY:
Nie ma ona gruczołów śluzowych, tylko zapachowe i jadowe, oraz komórki pigmentowe (barwniki).

Pajęczaki
WIADOMOŚCI OGÓLNE. Środowiskiem życia większości pajęczaków jest ląd. Niektóre wyjątki, takie jak np. pająk tropik żyją w wodzie. Ich ciało pokryte jest oskórkiem hitynowym. Pod nim znajduje się jednowarstwowy nabłonek tworzący oskórek.
Ciało składa się z dwóch części :
- głowy
- tułowia
połączonych głęboką bruzdą.

1. Głowa. Cześć ta jest niesegmentowana. Na jej spodzie znajduje się 6 par odnóży. Pierwsza para to dwuczłonowe szczękoczółki. Pod wierzchołkiem jest ujście przewodu jadowego. Gruczoł jadowy jest u nasady pierwszej pary szczękoczółków w głowotułowiu. Para ta chwyta, zabija i rozszarpuje ciało ofiary, a poza tym nosi oprzędy z jajami oraz grzebie w ziemi. Druga para to sześcioczłonowe nogogłaszczki. Na pierwszym członie po wewnętrznej stronie jest wyrostek szczękowy. Pozostałe 5 członów tworzy głaszczek, na którego końcu u samców znajduje się aparat kopulacyjny składający się ze zbiornika nasiennego i przewodu wprowadzającego. Nogogłaszczki rozgryzają zdobycz, wysysają krew oraz są narządami dotykowymi. Pająki to drapieżniki.
Kolejne 4 pary odnóży krocznych składają się z 7 części
- biodra
- krętarza
- uda
- rzepki
- golenia
- zastopia
- stopy
Odnóża zakończone są pazurkami służącymi do przędzenia sieci. W części głowowej znajduje się również 8 prostych oczek. Pajęczaki widzą bardzo słabo.

2. odwłok. Jest niesegmentowany. Nie znajdują się tam odnóża. Na końcu odwłoka są kondziołki przędne. Jest ich 3 pary. Z zewnątrz są w postaci siateczek, przez której oczka wydziela się ciecz. Ta ciecz na powierzchni stygnie i pająk przędzie z niej nić w sieć. Tworzy nici lepkie i nielepkie ( promieniste ). Pająk chodzi po niciach promienistych. Nić jest używana również do budowy białawego kokonu, gdzie są jaja.

3. przewód pokarmowy. Składa się z kilku części :
- otwór gębowy
- jelito przednie
- przełyk
- żołądek wysuwany mający właściwości ssące
- jelito środkowe z ślepymi wyrostkami, mającymi ujście w przewodzie wątrobowym, z ich komórek wydzielane są soki trawienne
- jelito tylnie rozrzeszający się w pęcherzyk, a w nim kał i szkodliwe metabolity.
- otwór odbytowy na odwłoku

4. układ wydalniczy. To cewki Marphigiego - palczaste rozgałęzienia uchodzą do jelita na granicy przedniego i tylniego. Jest tam szkodliwy płyn, który koleinie usuwany jest na zewnątrz.

5. układ krwionośny. Jest otwarty. Serce znajduje się w grzbietowej części odwłoka. Naczynia krwionośne pełnią funkcję tętnic, naczynia żylne - żył. Krew jest bezbarwna.

6. Układ oddechowy. Składa się z
- 2 płucotchawki - worki płucne blaszkowate
- 2 pary tchawek
Do nich prowadzą przetchlinki. Pobieranie tlenu.

7. układ nerwowy. To zwój podprzełykowy. Od niego odchodzą 2 pnie nerwowe. Jest on łańcuszkowy, jak u owadów.

8. układ rozrodczy. Pajęczaki są rozdzielnopłciowe. Mocno zaznaczony jest dymorfizm płciowy, kanibalizm. Samiec jest mniejszy od samicy i po zapłodnieniu pada jej ofiarą. Narządy rozrodcze znajdują się w odwłoku.
Narządy męskie Narządy żeńskie
- parzyste jądra - nieparzyste jajniki
- 2 nasieniowody - 2 jajowody
- otwór płciowy - pochwa
- narząd kopulacyjny - otwór płciowy między przetchlinkami prowadzącymi do płucotchawek
Rozwój jest prosty. Młode pająki od razu mogą prząść sieć łowną, jest to tzw. instyt.


Przegląd pajęczaków

1. TOPIK - żyje w wodzie, buduje gniazdo o wyglądzie dzwonu, oddycha tlenem atmosferycznym.
2. TARANTULA - żyje na stepach, buduje gniazda ziemne.
3. PTASZNIK - osiąga długość do 7 cm, żyje w Afryce płd. wydziela silny, niebezpieczny jad.
4. ZALESZCZOTKI - żyją w mchu, w książkach, niszczą zbiory muzealne
5. SKORPIONY - osiągają długość do 20 cm, ciało segmentowane, odwłok zakończony kolcem jadowym, zdobycz zabija kolcem, a trzyma nogogłaszczakami.
6. ROZTOCZA - mikroskopijnej wielkości, ciało owalne bez podziału na segmenty i części, szczękoczólki i nogogłaszczki tworzą aparat kłująco-ssący, oddycha całą powierzchnią ciała, posiada tchawki, pasożyt roślin, zwierząt i ludzi.
7. KLESZCZE - żyją na drzewach, krzewach, ziemi. Pasożyt zwierząt, ludzi. Występuje postać larwalna i postać spoczynkowa - nimfa, przenosi tyfus plamisty i zapalenie mózgu.
8. ŚWIERZBOWIEC - samice drązą kanaliki pod skórą, co powoduje swędzenie, żywią się wydzieliną skóry, choroba świerzb, walczyć z nimi można przez odpowiednie maści i dbanie o higienę.
9. ROZKRUSZEK MĄCZNY - występuje w workach z mąką, powoduje rozgrzanie mąki, co prowadzi do jej samozapalenia.




Pasożyty
OWSIKI są pasożytami ludzi, a zwłaszcza dzieci, u których mogą stać się przyczyną zaburzeń nerwowych, bezsenności. Są to małe nicienie, długości ok. 1 cm, które żyją w jelicie człowieka. Zapłodnione samice owsika gromadzą się w okolicy odbytu. Często wydostają się na zewnątrz ( zwłaszcza w nocy ) i pełzają w okolicy odbytu. Samice składają kilka tysięcy jajeczek, z których szybko rozwijają się larwy. Owsiki powodują bardzo przykre swędzenie. Dzieci drapią się i przenoszą łatwo jaja pasożyta do ust. Następuje w ten sposób samozakażenie się organizmu. Ze względu na łatwość rozmnażania leczenie jest utrudnione. Oprócz stosowania odpowiednich lekarstw należy przestrzegać czystości mieszkań, lokali szkolnych, ustępów.

WŁOSIEŃ SPIRALNY, czyli trychina. Najgroźniejszy pasożyt z pośród nicieni. To drobne, nitkowate nicienie pasożytuje u człowieka, świń, szczurów, psów i kotów. Wielkość samców dochodzi do 1,5 mm długości, samice są dwukrotnie większe. Włośnie wywołują chorobę zwaną trychinozą.
Rozwój.
W mięśniach zarażonej trychinozą świni lub innych zwierząt znajduje się białawe wrzecionowate, zwapniane, otorbione cysty, w których mieszczą się larwy włośni. Przy silnym zarażeniu świni 1 g mięsa może zawierać 15 000 cyst włośni. Kiedy cysty dostaną się wraz z mięsem do przewodu pokarmowego człowieka lub zwierzęcia, zjadającego takie mięso, wówczas ścianki cyst rozpuszczają się pod wpływem soków trawiennych a wyswobodzone larwy wyrastają na dojrzałe płciowo osobniki. Samce giną po zapłodnieniu, samice zaś rodzą drobniutkie żywe larwy. Larwy przenikają przez ścianki jelita do krwi, z nią wędrują po całym ciele, aż dostaną się do mięśni prążkowanych, w których osiedlają się, skręcone spiralnie. Wędrówka larw po ciele człowieka oraz osiedlenie się ich w mięśniach powoduje ciężką chorobę człowieka. Na wskutek wydzielanych przez larwy jodów występują: gorączka, wymioty, obrzęk twarzy, ropienie spojówek, ból i paraliż mięśni, a w końcu często śmierć. Organizm broni się wytwarzając z soli wapiennych torebkę wokół zwiniętej spiralnie w mięśniach larwy pasożyta. Powstaje wtedy cysta. Aby mógł nastąpić dalszy rozwój pasożyta, otorbiona trychina, czyli cysta, musi dostać się do przewodu pokarmowego nowego żywiciela. A więc cysta, która znajduje się w mięśniach zwierzęcia, musi zostać spożyta z mięsem przez człowieka lub zwierzę, po czym rozwój jej, dojrzewanie i rozmnażanie przebiega w podany już sposób. W cyklu rozwojowym włośnii rozróżniamy postacie jelitowe, dojrzałe płciowo, które żyją w przewodzie pokarmowym człowieka lub zwierząt, oraz młodociane formy mięśniowe, osiadłe w mięśniach tych samych żywicieli. Człowiek zaraża się jedząc mięso wieprzowe. Otorbione włośnie odznaczają się dużą żywotnością i odpornością na różne czynniki zewnętrzne. Trychina w postaci cysty zachowuje żywotność do 30 lat u człowieka, u świni do 11 lat. Wytrzymuje również znaczne wahania temperatury, dlatego krótkie gotowanie , wędzenie, mrożenie mięsa nie zabija otorbionych włośni.
TASIEMIEC


1. Wszystkie tasiemce są pasożytami. Do życia potrzebują one dwóch żywicieli: pośredniego i bezpośredniego.

2. Cechy skrajnego przystosowania tasiemca do pasożytniczego trybu życia:
· ciało tasiemca zbudowane jest z wora skórno-mięśniowego, otoczonego kutikulą, która pełni rolę zabezpieczającą przed trawieniem.
· ciało tasiemca podzielone jest na dwie części: część głowową z samymi przyssawkami, lub też z przyssawkami i haczykami ( np. u bąblowca, tasiemca uzbrojonego ) i część szyjną
· tasiemiec uzbrojony i nieuzbrojony osiąga długość od 2 - 8 m. Bruzdogłowiec osiąga długość do 20 m. Bąblowiec osiąga długość do 0,5 m.
· za główką znajduje się szyjka, która jest mocniej zwężona i różnej długości. Ma zdolność strobilacji czyli podziału poprzecznego.
· tasiemce nie mają rozwiniętego układu nerwowego, narządu zmysłu, narządu ruchu i układu pokarmowego. Odżywianie i oddychanie jest cząsteczkowe - ondeosmoza. Małe cząsteczki np. glukozy przedostają się osmotycznie do parenchymy i tam zostają utlenione. W przypadku C6H6O6-O6 Jest pobierane razem z pokarmem.

3. Rozmnażanie. Tasiemce w pierwszych 200 członach nie mają rozwiniętego układu rozrodczego. W pozostałych członach występuje oddzielnie układ rozrodczy żeński i męski ( jest obojnakiem ). Następuje samozapłodnienie. Zapłodnione jaja gromadzą się w ostatnich 5-7 członach, w których jest macica. Tam następuje zapłodnienie. Macica się odrywa, wydostaje się na zewnątrz i dostaje się do ciała żywiciela pośredniego przez roznoszone odchody ludzkie. Tasiemiec uzbrojony dostaje się do ciała świni, a nieuzbrojony do bydła. W przewodzie pokarmowym macica zostaje rozpuszczona, a jaja przekształcają się w larwy - onkosfera. Są to pęcherzyki z płynem odżywczym. Do ich wnętrz są wykształcone główki z przyssawkami i szyjki. Taka larwa przebija naczynia krwionośne włoskowate kosmyków i wędruje z krwią do mięśni tam otacza się cystą i przekształca się w larwę - wągier. Larwa ta musi być zjedzona z mięsem, aby mógł nastąpić dalszy rozwój. Soki żołądkowe człowieka rozpuszczają cystę, i larwa uwalnia się, a następnie wędruje do jelita. Główka larwy przytwierdza się do wewnętrznej ściany, z szyjką tworzy człony.

4. Bąblowiec nie jest groźny tylko jego larwa. Człowiek jest żywicielem pośrednim, a ostatecznym koza lub owca. Jego larwa tworzy potężny bąbel, który mieści w sobie wiele litrów wody ( do 40 l. ). Wewnętrzna jego ściana jest podwójną i ma zdolność tworzenia nowych bąbli, które pływają obok dopóki się nie oderwą. To doprowadza do śmierci.

5. Bruzdogłowiec szeroki do swojego rozwoju potrzebuje trzech żywicieli. Pierwszym pośrednim jest rak, drugim ryba, a ostatecznym ssak np. kot, pies, człowiek. W przypadku żywicieli pośrednich tworzą się 3 typy larw.

Glony
ZIELENICE : Przemiana pokoleń. Roślina rozmnażająca się tylko płciowo, będąca pokoleniem płciowym, czyli gametofitem, i mająca w swych komórkach jądra haploidalne, o pojedynczej liczbie chromosomów, tworzy gamety. Gamety łącząc się dają diploidalną o 2n chromosomów zygotę Z zygoty tej wyrasta roślina diploidalna, rozmnażająca się za pomocą zarodników i będąca pokoleniem bezpłciowym czyli sporofitem. Podczas powstawania zarodników następuje mejoza, w skutek czego są one haploidalne, a wyrastające z nich rośliny również haploidalne i rozmnażające się płciowo.

KRASNOROSTY W procesie rozmnażania płciowego nieruchliwy plemnik przenoszony biernie przez wodę styka się z lęgnią po czym zawartość jego przenika do komórki jajowej, dokonując jej zapłodnienia. Pełny cykl rozwojowy obejmuje trzy pokolenia : 1 Haploidalny gametofit na którym znajdują się gametangia męskie i żeńskie. 2 diploidalny karposporofit powstający z zygoty i rozwijający się na gametoficie, produkujący diploidalne karpospory 3 powstający z karpospory diploidalny tetrasporofit po mejozie wytwarzający haploidalne tetraspory z których powstają haploidalne gametofity. Tetrasporofit jest rośliną samodzielną, często zewnętrznie podobną do gametofitu.


OKRZEMKI Rozmnażają się głównie przez podział komórki. Każda z nowo powstałych komórek potomnych otrzymuje połowę pancerzyka - denko lub wieczko, ale dobudowuje sobie zawsze mniejszą część tzn. Denko.

BRUNATNICE Morszczyn Plechy jego są diploidalne, stanowią więc odpowiednik sporofitu. Glon ten rozmnaża się płciowo w drodze oogami. Gamety jego są haploidalne i powstają po uprzedniej mejozie, która zachodzi w gametangiach. Gametofit reprezentują tylko gamety.

Rozwój owadów.
Większość owadów przechodzi rozwój złożony. Zapłodnione jaja po przejściu okresu zarodkowego przetwarza się w larwę. Larwa zawsze różni się od imago czyli owada dojrzałego płciowo. Larwy rosną w ciągu kilku kolejnych linień ulegają zew. i wew. przeobrażeniom czyli metamorfozie.
U owadów wyróżnia się dwa typy przeobrażenia:
a) niezupełny (jajo, larwa, imago)
b) zupełny (jajo, larwa, poczwarka, imago)
U owadów z przeobrażeniem niezupełnym spotyka się 3 typy larw:
- larwa zupełnie podobna do imago tylko mniejsza (np. wesz)
- larwa podobna do imago, mniejsza i nie ma skrzydeł (np. modliszka)
- larwa rożni się od imago rozmiarami, brakiem skrzydeł i posiadaniem własnych, larwalnych narządów (np. jętki)
Przeobrażenie zupełne występuje u większości owadów (np. chrząszcze, motyle, błonkówki, muchówki). Larwa zasadniczo różni się od imago pod względem budowy i trybu życia. Posiada rogatowatą postać i gryzące narządy gębowe. W tej grupie wyróżniamy nowe typy larw:
- larwa drapieżna, żyje w wodzie oddycha tlenem rozpuszczonym w wodzie za pomocą skrzelotchawek (np. ważka)
- gąsienica (np. motyle)
- pędrak (np. chrabąszcze, stonka ziemniaczana)
- czerw (np. muchy, pszczoła, czmiel)
- drutowiec, szkodniki zbóż, żyją w źdźble zbóż (np. sprężyki)
Poczwarki powstają z przekształcenia larwy w czasie zrzucania ostatniej wylinki. Poczwarka jest to stadium spoczynkowe, nie pobiera pokarmu, ma bardzo ograniczone zdolności ruchu. W poczwarce zachodzi przekształcenie polegające na przebudowie ciała larwy w organizm dorosłego owada czyli w imago.
Wyróżnia się 3 typy poczwarki:
- poczwarka wolna, czułki, narządy gębowe, skrzydła odpowiadają dorosłemu owadowi są pokryte indywidualnymi futerałami z cienkiej błony. Odstają od ciała poczwarki i mają zdolność wykonywania pewnych ruchów (np. chrząszcze, błonchówki)
- poczwarka zamknięta, jest w całości szczelnie okryta przylegającą okrywą zaznaczone są kontury czułków, narządów gębowych, wykonuje ruch tylko częścią odwłokową (np. motyle i niektóre chrząszcze)

- poczwarka baryłkowa tzw. podówka, zew. okryciem jest ostatnia wylinka larwy, ukształtowana w baryłkę i w niej jest wolna poczwarka (np. muchówki)
W stadium poczwarki odbywają się procesy wew. i zew. przebudowy czyli wykształcają się nowe narządy jak skrzydła, narządy gębowe, układ pokarmowy. Ulegają przebudowie odnóża i czułki larw. Niszczone są stare narządy i tkanki oraz przeformowywane w nowe w procesie histogenezy. Wiele larw owadów np. z motyli jedwabnik ma zdolność przełudzenia kokonu. W tym kokonie się przepoczwarzają. Ta jedwabna nić jest snuta przez larwę i ona okręca ją o siebie (ok. 60 m. nici). Materią z tej nici to jedwab.

BEZKRĘGOWCE

1. środowisko życia.
a) woda
- gąbki
- jamochłony
- skorupiaki z typu stawonogi
- głowonogi
- szkarłupnie
- ślimaki

2. pokrycie ciała.
a) ektoderma
- gąbki
- jamochłony
b) wór skórno-mięśniowy
- robaki
- pierścienice
c) pancerz i oskórek hitynowy
- stawonogi
d) muszla
- mięczaki

3. tryb życia i narząd ruchu
a) życie osiadłe
- gąbki
- płazińce pasożytnicze
- jamochłony ( stułbiopławy, koralowce )
b) życie wolne
- jamochłony ( krążkopławy )
- płazińce wolno żyjące - skurcz wora skórno-mięśniowego
- obleńce - #
- pierścienice - szczecinki i #
- stawonogi - 4 pary odnóży krocznych
- skorupiaki
pająki - 4 pary odnóży
owady - 3 pary odnóży
- mięczaki - silnie umięśniona noga
4. układ krwionośny.
a) naczyniowo ruchowy
- krążkopławy
b) zamknięty, krew czerwona
- skąposzczety
c) otwarty
- mięczaki ( wyj. głowonogi )
- pijawka
d) otwarty, bezbarwna krew
- stawonogi

5. serce.
a) skupisko naczyń krwionośnych włosowatych :
- pierścienice
b) serce w osierdziu
- wyższe zwierzęta

6. układ nerwowy.
a) brak
- gąbki
b) siateczkowy
- jamochłony
c) siateczkowy + ciałka brzeżne ( ropalia )
- krążkopławy
d) uwsieczniony
- płazińce
e) łańcuszkowy
- stawonogi
- pierścienice

7. układ wydalniczy
a) komórki ektodermowe i endodermowe
- gąbki
b) komórki płomykowe, protonefrydialny
- płazińce wolno żyjące
- obleńce
- pierścienice ( udoskonalony )
c) gruczoł zielony u podstawy dwóch par czułek
- stawonogi
d) nerki, metanefrydialny
- mięczaki
- szkarłuby
8. układ pokarmowy
a) jama chłonąca trawiąca
- jamochłony
b) jama gastralna
- gąbki
c) układ rozgałęziony, trawienie zewnętrzne
- płazińce pasożytnicze
d) gardziel, przełyk, wole z gruczołami wapiennymi, jelito, rynienka
- pierścienice
+ gruczoły trzustkowo wątrobowe
- stawonogi
+ wątroba wydzielająca żółć i enzymy
- mięczaki
- szkarłupnie

9. układ rozrodczy
a) regeneracja
- gąbki + rozmnażanie płciowe i bezpłciowe
b) przemiana pokoleń
- jamochłony ( polip – bezpłciowy )
c) obojnactwo
- płazińce
d) rozdzielnopłciowość, dymorfizm
- obleńce
- stawonogi
e) rozdzielnopłciowość w wodach bieżących, obojnactwo w wodach stojących
- mięczaki np. małża

10. obecność larw
a) jamochłony - planula
b) płazińce pasożytnicze - onkosfera, wągier
c) pierścienice - rozwój prosty
d) stawonogi - #
e) skorupiaki - #
f) pająki - #
g) owady
- motyle - gąsienica
- chrząszcze - pędrak
- waszki - larwa drapieżna


f) mięczaki
- ślimaki - brak
- małże - glochidium
- głowonogi - brak

MAŁŻA

1. wiadomości ogólne.. Środowiskiem życia jest woda. Małże osiadają na dnia. Posiadają dwuczęściową muszlę, która otwiera się dzięki dwóm mięśniom, a zamyka dzięki zwieraczom. Otwiera się ona w części grzbietowej.
2. budowa zewnętrzna.
Muszla składa się z 3 warstw:
- zewnętrznej konchidinowej
- środkowej wapiennej
- wewnętrznej perłowej
Warstwa wapienna i perłowa jest budowy blaszkowatej. Ciało jest symetryczne, dwuczłonowe spłaszczone.
Części ciała:
- noga wysuwająca się na zewnątrz, dzięki której małża może się poruszać i zagrzebywać w piasku
- wór krzewiowy
- zredukowana głowa
Muszlę wyściela płaszcz okrywowy, a jego wydzielina tworzy muszlę. Jama płaszczowa zajmuje przestrzeń między nogą a wewnętrzną powierzchnią płaszcza. Wysuwa się ona na zewnątrz. Są symfony:
- dolny - stowy
- duży - wyrzutowy
W tej jamie płaszczowej znajdują się skrzela, nerka i układ rozrodczy. Ciało jest miękkie, blado różowe.

3. Układ oddechowy.
Tworzą go 2 skrzela zbudowane z siateczkowatych blaszek silnie unaczynionych. Jedno skrzelo to 2 półskrzela. Wewnętrzna powierzchnia płaszcza i skrzela okryte są rzęskami, które poruszają wolę. Woda ta płynie od syfonu wpustowego przez otwór gębowy, do syfonu wyrzutowego

4. układ pokarmowy
Małże odżywiają się pokarmem pobranym z H20. Kolejne narządu układu to:
- otwór gębowy
- przełyk
- żołądek z przewodem wątrobowym
- jelito z podłużną fałdą zwiększającą powierzchnię chłonną
- otwór odbytowy poprzedzony pętlą.

5. układ krwionośny
Jest on otwarty. Serce składa się z jednej komory i jednego przedsionka. Leży ono w osierdziu. Od komory odchodzą dwie aorty główne:
- przednia
- tylna
Otwierają się ona do zatok, którymi krew płynie do nerek, potem tętnicami do skrzeli, a koleinie do przedsionka serca.

6. układ wydalniczy
Tworzą go rurkowate nerki - udoskonalone metanefrydia. Otwierają się one z jednej strony do osierdzia, a z drugiej strony do jamy płaszcza.

7. układ nerwowy
Jest on słabo rozwinięty. Tworzą go zwoje:
- mózgowy
- nożny
- trzewiowy
Są one połączone spoidłami. Występują zmysły:
- równowagi - statocyst
- pojedyncze komórki

8. układ rozrodczy
Małże w wodach stojących są obojnakami, gdyż wody te nie przenoszą komórek plemnikowych, a w wodach poruszających się się są rozdzielnopłciowe. W rozwoju występuje postać larwalna. Larwa rozwija się z zapłodnione komórki jajowej w jamie płaszczowej. Przebywa tam przez jesień i zimę, a na wiosnę larwa, czyli glochidium jest wsuwana na zewnątrz przez syfon wyrzutowy. Ma ona już wykształconą dwuklapową skorupkę z haczykami i wysior. Opada ona na dno, czeka i przysuwa się do ciała ryby koło skrzeli. Pasożytuje, żywi się krwią, a następnie dorasta, dojrzewa płciowo i opada.

9. występowanie
Skujka pełnorodna żyje w wodzie w Górach Sudeckich. Małże pełnorodne żyjące w Japonii i Chinach mają słabo dorodne perły. Perły z mórz Meksyku są najcenniejsze. Perły powstają gdy do jamy płaszcza dostanie się drobinka piasku. Oblewa się masą perłową i twardnieje. Perły są bardzo cenne.

Mątwa

1. wiadomości ogólne. Głowonogi to mięczaki wyłącznie morskie. Ich ciało jest dwubocznie symetryczne. Posiadają wysoko uorganizowany system nerwowy. Są ruchliwe, drapieżne.

2. . części ciała.
- głowa z wieńcem czułków, 10 ramionami silnie umięśnionymi. Na wewnętrznej stronie ramion są kupkowate przyssawki przytwierdzające do podłoża i trzymające ofiary. Dwa ramiona są dłuższe niż pozostałe i pełnią one funkcje chwytne. Po bokach głowy są oczy, w budowie i stopniu rozwoju podobne do oczów kręgowców ze zdolnością akomodacji, czyli przybliżenia i oddalania się soczewki od siatkówki dzięki mięśniom.
- Tułów okryty od strony brzusznej płaszczem z kieszenią zamykaną chrząstkowymi zaciskami. Kiedy kieszeń jest otwarta – woda wpływa do jamy płaszczowej, kiedy kieszeń jest zamknięta woda wypływa. Po wpłynięciu woda omywa skrzela pozostawiając tlen i pobierając CO2
- Muszla szczątkowa – blaszkowata płytka z konchioliny przesyconej solami wapnia. Znajduje się ona po grzbietowej stronie ciała tworząc szkielet zewnętrzny
W powłoce ciała mątwy znajdują się:
- chromatofory – komórki barwnikowe
- irydocyty – komórki załamujące światło

3. układ nerwowy. Jest on bardzo dobrze rozwinięty. Mózg tworzy skupienie czterech par zwojów nerwowych połączonych koło przełyku. Otoczony on jest chrzęstnąpuszką nerwową – obręcz ta chroni przed urazami mechanicznymi. W nadprzełykowej części mózgu znajdują się nerwy słuchu i wzroku. W bocznej części mózgu znajduje się narząd czucia, a od przełykowej części odchodzą nerwy nożne – ramiona. Narządem równowagi jest statocysta.

4. układ pokarmowy
- otwór gębowy otoczony ramionami
- gardziel i język z tarką
- parzyste silnie szczęki ropowe
- przewody gruczołów ślinowych wydzielających
- ślinę
- enzymy trawiące cukry i białko
- jad paraliżujący ofiarę
- przełyk
- żołądek z uchodzącymi do niego przewodami wątrobowymi wydzielająymi enzymy:
- diastazę trawiącą cukry
- trypsynę trawiącą białka
- jelito tworzące na końcu pętlę i otwierające się do jamy ciała
- otwór odbytowy przed ujściem przechodzący przez gruczoł akramentowy wydzielający w wodzie czarną ciecz, co czyni dymną zasłonę chroniącą przed napastnikami.

5. układ oddechowy. Tworzą go parzyste skrzela znajdujące się w jamie płaszczowej

6. układ krwionośny. Jest on prawie zamkniety, dlatego że naczynia krwionośne tętnicze i żylne połaczone są naczyniami włosowatymi, którymi przelewa się. Serce skłąda się z 1 komory i z 2 przedsionków
7. Od komory odchodzą dwie aorty : głowowa i krzewiowa. Serce leży w osierdziu po brzusznej stronie ciała.

8. układ wydalniczy. Tworzą go parzyste nerki metanefrydialne. Otwierają się one do jamy ciała, zbierają szkodliwe metabolity i uchodzą do jamy płaszczowej.
9. Układ rozrodczy. Mątwa jest rozdzielnopłciowa. Nieparzyste gonady znajdują się w grzbietowej części wora krzewiowego. Wędrują one przez osierdzie do parzystych przewodów jajowodów i nasieniowodu. Następuje zapłodnienie wewnętrzne i usunięcie jaja na zewnątrz. Rozwój w wodzie trwa 3 miesiące. Samice mogą wyczuwać samca nawet z dalekiej odległości.

Rozgwiazda

1. wiadomości ogólne. Są to zwierzęta morskie z promienistą symetrią ciała. Występuje stadium larwalne – larwa jest dwubocznie symetryczna. Mogą być roślinożerne lub drapieżnikami. Szkielet wewnętrzny jest wapienny i składa się z płytek i igiełek. Ciało jest spłaszczone, grzbietobrzusznie. Częścią centralną jest tarcza, od niej odchodzi pięć ramion promienistych. Pomiędzy ramionami są międzypromienie. Spodnia strona tarczy to strona oralna, a grzbietowa aboralna. Rozgwiazda porusza się za pomocą ramion z nóżkami ambulatralnymi. Jej ciało okryte jest jednowarstwowym nabłonkiem. Pod nim jest warstwa tkanki łącznej wytwarzającej płytki wapienne, a koleinie są mięśnie łączące płytki i pomagające w poruszaniu się. Wokół otworu gębowego po spodniej stronie ciała znajduje się 5 płytek gębowych otaczających otwór. Po stronie aboralnej jest szkielet – płytka madreporowa z silnymi dziurami, przez które wpływa H2O. W ścianie ciała znajdują się komórki amebocyty, które wspomagają oddychanie, krążenie i wydalanie szkodliwych produktów.

2. układ nerwowy. Budują go 3 trzęści :
- oralna – pierścień okołogębowy, od którego odchodzi 5 nerwów dochodzących do ramion
- hiponeuralna – nerwy podwójne
- aboralna – w nabłonku – pierścień centralny i 5 promienistych nerwów.
Występują zmysły :
- 5 czułek dotykowych
- 5 oczek prostych
- rózki ambulatralne

3. układ pokarmowy.
- otwór gębowy
- przełyk
- żołądek duży z ślepymi wyrostkami wątroby, który może wynicowywać
- jelito tylnie ku górze
- otwór odbytowy po stronie aboralnej ( grzbietowej )

4. układ krwionośny. Jest kanał okrężny i kanały promieniste wypełnione bezbarwnym płynem z substancjami odżywczymi, nie rozprowadza tlenu.

5. układ oddechowy. To skrzela skórne cienkie – zewnętrzne uwypukla ściany ciała w części oralnej.

6. Układ rozrodczy. Rozgwiazdy są rozdzielnopłciowe, występują parzyste gonady. Zapłodnienie następuje w wodzie. Larwa bipinaria opada na dno i przeobraża się w małą rozgwiazdę. Rozgwiazdy posiadają dużą zdolność regeneracji. Z ramienia może odtworzyć się rozgwiazda o nieco zniekształconej postaci komety, ramie również się odtwarza, ale mniejsze.

7. Układ wodny ambulatralny. Przez płytkę molreporową wlewa się woda i wypełnia kanały okrężne oraz promieniste, wlewa się do nóżek, a koleinie do przyssawki, które przylepiają się do podłoża. Gdy woda się wyleje następuje skurcz ramion i przyssawki się odrywają. To wszystko się powtarza.
Bio- jamochłony
Chełbia modra – dominuje pokolenie płciowe (meduzy), drzwonowata, otwór gębowy u dołu otoczony 4 ramionami, na brzegu są rzęski – czułki brzeżne – do poruszania, na obrzeżach są ciałka zmysłowe 8 szt Ropalium w nim są dwa oczka i stratocista. Od jamy chłonąco trawiącej (gastralnej) odchodzą kanaliki i tworzą ukł naczyniowo pokarmowy, na obwodzie jest kanał okrężny i do niego wpadają kanaliki. Metagenaza – kolejne następowanie pokoleń rozmnażających się płciowo (meduza) i bezpłciowo (polip), Efyra –młoda meduza (otwór gębowy na górze, po 3 m-cach dorastają) Planula – larwa pokryta rzęskami Strobilizacja – wyodrębnienie, potem oddzielenie się od polipa płaskich krążków (poprzeczny podział)
Ektoderma (epiderma) – zewnętrzna warstwa kom: parzydełkowa, nabłonkowo-mięśniowa, nerwowa, zmysłowa, interstycjalna. Entoderma (gastralna) – wewnętrzna warstwa, kom: nabłonkowo-mięśniowa, pokarmowa. Mezoglea – bezkomórkowa galaretowata substancja, jest pomiędzy ekto i ento dermą

Lancetnik

1. wiadomości ogólne. Lancetnik żyje w środowisku morskim, w słonej wodzie. Znajduje się na dnie. Swą budową przypomina małą rybkę do 8 cm. Jest bezbarwny. Jego ciało jest bocznie spłaszczone i zwężone na końcach. W przedniej części ciała głowa nie zaznacza się, a na końcu jest lancet – to płetwa ogonowa przechodząca w wąską płetwę grzbietową i koleinie dwie brzuszne fałdy boczne. Płetwy są narządami ruchu. Ciało lancetnika okryte jest przeźroczystą skórą. Widoczne są mięśnie.

2. budowa wewnętrzna. Mięśnie znajdują się po skórą, są ułożone metamerycznie, przedziela je tkanka łączna. Dobrze widoczna jest segmentacjia – szkielet wewnętrzny z tkanką łączną o postaci struny grzbietowej.

3. Układ oddechowy. Jest on powiązany z układem pokarmowym.. Znajduje się tam: otwór przedgębowy otoczony czułkami i otwór gębowy, którymi woda wpływa do gardzieli. Gardziel jest podzielona. Jest ona okryta jamą skrzelową. Woda, która wpłynęła opłukuje szczeliny pozostawiając tlen i pobierając dwutlenek węgla i koleinie wypływa.

4. Układ pokarmowy.
- otwór przedgębowy z ramionami
- otwór gębowy
- gardziel z zaznaczoną rynienką silnie orzęsionych – ruch tych rzęsek kieruje pokarm
- jelito połączone z wątrobą, której działanie jest podobne jak u wyższych skorupiaków.

5. układ krwionośny. Jest on zamknięty, nie ma serca. Bezbarwna krew roznosi tlen i pożywienie. Występują naczynia zatokowe grzbietowe i brzuszne – skupiska naczyń włosowatych, które pulsując poruszają krew
Krążenie krwi: Z zatok żylnych krew spływa aortą brzuszną do naczyń włosowatych przegród skrzelowych. Tam następuje wymiana gazowa i bogata w tlen krew aortą grzbietową, która rozgałęzia do przodu i do tyłu płynie do komórek i obmywa ścianki jelita zbierając składniki pokarmowe i pozostawiając tlen. Koleinie płynie żyłą ku przodowi do wątroby. Żyła rozgałęzia się w wątrobie na szereg licznych żył wątrobowych, oddaje pożywienie, zbiera się w żyłę wątrobową i płynie do zatoki żylnej.
6. układ nerwowy.
a) centralny – cewka nerwowa
b) obwodowy – nerwy odchodzące od cewki do części brzusznej i grzbietowej
Nerwy
- cz. ruchowe
- cz. czuciowe
Zmysły
- komórki światłoczułe w cewce
- komórki czuciowe na powierzchni skóry

7. układ wydalniczy. Jest typu metanefrydialnego. Tworzą go kanaliki, które swoimi końcami prowadzą do jamy ciała i są zakończone kom. płomykowymi. Komórki te odprowadzają produkty przemiany materii do jamy okołoskrzelowej skąd usuwane są na zewnątrz. Układ ten jest uwsteczniony w budowie i czynności.

8. układ rozrodczy. Lancetnik jest rozdzielnopłciowy. Jądra i jajniki są w postaci woreczków. Są one ułożone metamerycznie. Zapłodnienie jest zewnętrzne, następuje w wodzie. Rozwój zarodkowy jest charakterystyczny dla strunowców. Zapłodnione jajo dzieli się wielokrotnie całkowicie i powstaje monula. Jej komórki dzielą się różnie. Nowe komórki są duże i małe i są w postaci pęcherzyka – blastula. Część blistuli z komórkami dużymi wgłębia się i tworzy się endoderma. W miejscu wpuklenia powstaje pragęba. To stadium to gastrula. Ona wydłuża się i szerokość pragęby się zmniejsza. Komórki ektodermowe wgłębiają się w ścianę zarodka i powstaje cewka nerwowa. Wpuklona endoderma to zawiązek jelita – prajelito. Endoderma prajelita tworzy worki mezodermalna – z nich powstaje jedno ciało. Celoma – wtórna jama ciała tworzona z mezodermy. Część komórek entodermalnych tworzy pod cewką struny grzbietowe. Pragęba zarasta. Po przeciwnej stronie wyżyna się nowy otwór gębowy.


JAMOCHŁONY


Stułbiopławy(stułbia pospolita), krążkopławy(chełbia modra), koralowce(ukwiał, k szlachetny) Polip Pokolenie bezpłciowe, Osiadły tryb życia otwór gębowy na górze zakończ wieńcem czułek Cienka mezoglea, Wydłużony cylindryczny meduza Pokolenie płciowe, Wolno żyjący Otwór gębowy na dole otoczony 4 ramionami Gruba mezoglea, Kształt dzwonowaty. Podobieństwa: Promienista budowa ciała, wiele osi symetrii, niedrożna jama gastralna, budowa dwuwarstwowa (epiderma-kom. nabłonkowo-mięśniowa, nerwowe, zmysłowe, gruczołowe, parzydełkowe; gastroderma-kom. rozrodcze, gruczołowe) ZNACZENIE – stanowią pokarm dla ludzi, szkielety koralowców w jubilerstwie, koralowce przyczyniają się do kształtowania skorupy ziemskiej, tworzą rafy koralowe – schronienie i pokarm dla wielu zwierząt, oparzenia parzydełkowców – bolesne
Chełbia modra – dominuje pokolenie płciowe (meduzy), dzwonowata, otwór gębowy u dołu otoczony 4 ramionami, na brzegu są rzęski – czułki brzeżne – do poruszania, na obrzeżach są ciałka zmysłowe 8 szt Ropalium w nim są dwa oczka i stratocista. Od jamy chłonąco trawiącej (gastralnej) odchodzą kanaliki i tworzą ukł naczyniowo pokarmowy, na obwodzie jest kanał okrężny i do niego wpadają kanaliki. Metagenaza – kolejne następowanie pokoleń rozmnażających się płciowo (meduza) i bezpłciowo (polip), Efyra –młoda meduza (otwór gębowy na górze, po 3 m-cach dorastają) Planula – larwa pokryta rzęskami Strobilizacja – wyodrębnienie, potem oddzielenie się od polipa płaskich krążków (poprzeczny podział)

Jajniki estrogen Trzeciorzędowy cykl płciowy, popęd płciowy
progesteron Utrzymuje ciąże
relaksyna Ułatwia poród

Jamochłony

1. Wiadomości ogólne. Środowisko wodne. Tryb życia wolny lub osiadły. Jamochłony są najbardziej pierwotnymi tkankowcami. Ciało zbudowane z dwóch warstw komórek ( zew. ektodermy i wew. endodermy ). Między nimi znajduje się galaretowata mezoglea. Wnętrze ciała zajmuje obszerna jama gastralna ( jama chłonąca-trawiąca ). Do której prowadzi otwór gębowy otoczony czułkami lub ramionami. W przypadku koralowców będą to czułki, w przypadku stułbi będą to również czułki, w przypadku krążkopławów będą to ramiona. Brak otworu odbytowego tzn. że to co nie zostało strawione jest wyplute na zewnątrz.

2. Budowa komórkowa
· komórki nabłonkowo-mięśniowe tworzące wzdłuż mezoglei wypustki, w których są kurczliwe włókienka mięśniowe
· komórki nabłonkowo-zmysłowe zakończone są cienką pałeczką i odbierającą bodźce ze środowiska ( chemiczne i mechaniczne )
· komórki nabłonkowo-nerwowe mają kształt gwiaździsty, łączące się długimi wypustkami i tworzące siateczkę nerwową
· komórki parzydełkowe wewnątrz wypełnione są cieczą paraliżującą i znajduje się w niej zwinięta nić. Penetranty (wbija się w ciało ofiary), gntynanty ( przylepia się do ofiary ), wolwenty ( owija się wokół ofiary ). Na szczycie komórki parzydełkowej znajduje się knidocyl, którego podrażnienie powoduje akcję
· komórki mięśniowe występujące w ektodermie i endodermie
· komórki gruczołowe opatrzone w nici, występują w endodermie i ich wydzielina ma charakter trawienny

3. Układ trawienny. Wszystkie jamochłony są drapieżnikami. Ramionami, czy czułkami ofiara znacznie większa zostaje sprowadzona do obszernej, rozciągliwej jamy gastralnej. Komórki gruczołowe endodermy wydzielają soki trawienne do jamy i w niej następuje trawienie. To co nie zostało strawione zostaje od razu wyrzucone na zewnątrz, ciekawym ruchem wyplucia. Natomiast to co zostało strawione jest pochłonięte przez inne komórki endodermy, bezkształtnej mezoglei i ektodermy. Tam w nich zachodzi trawienie wewnątrzkomórkowe.

4. Oddychanie całą powierzchnią ciała.

5. Do wydalania służą komórki endo i ektodermy. Nie ma wodniczek, które byłyby za to odpowiedzialne.

6. Rozmnażają się:
· bezpłciowo przez pączkowanie. Tworzy się na ciele pączek, rośnie, kształtuje się by być podobny do organizmu macierzystego. W przypadku koralowców pączki te nie odrywają się, ich bardzo dużo. Tworzą formy kolonijne. W przypadku stułbi często te pączki się odrywają i prowadzą samodzielne życie. Regeneracja jest jednym ze sposobów rozmnażania się bezpłciowego, bo każdy z kanałów stułbi da początek nowemu organizmowi.
· płciowo. U stułbi komórki jajowe i plemniki wydostają się na zewnątrz. Łączą się tworząc zygotę, która na zimę staje się rzęsistą larwą, a na wiosnę dzieli się wielokrotnie tworząc polip. Stara stułbia po wydaniu komórek rozrodczych ginie. Zachodzi tutaj zjawisko przemiany pokoleń. W przypadku chełbi modrej komórki płciowe powstają w gonadach znajdujących się we wgłębieniu jamy gastralnej między ramionami. Zapłodnienie również w wodzie. Rozwija się planula orzęsiona ( larwa ). Opada ona na dno i z niej wykształca się polip. Polip rośnie, zaczyna się dzielić poprzecznie ( strobilacja). Odrywające się efyry pływają stając się meduzami. Dojrzewają biologicznie i cały cykl zaczyna się od nowa.

7. Układ nerwowy. Stułbiopławy posiadają siateczkowy. U krążkopławów jest doskonalszy, gdzie występuje podwójny pierścień nerwowy na obrzeżu parasola, a w nim równoramiennie rozmieszczone ciałka zmysłowe - ropalia. W takim ciałku znajduje się oko odbierające wrażenia świetlne oraz narząd równowagi w postaci statocystu

Minug
Środowisko życia, budowa i fizjologia minoga.

I. Budowa zewnętrzna.
To najprymitywniejsze tkankowce, żyją w środowisku morskim, wodnym, słodkowodnym. Są pasożytami. Ich ciało jest robakowate wydłużone, obłe, nie ma wyraźnego zróżnicowania na część głowową, tołwiową i ogonową. Po stronie tylnej znajdują się dwie płetwy grzbietowe i jedna ogonowa – tworzące organy ruchu. W części przodowej po stronie brzusznej znajduje się przyssawkowaty lejek gębowy uzbrojone w rogowe ząbki. Również język jest z ząbkami. Po bokach głowy znajdują się dobrze rozwinięte oczy przykryte półprzepuszczalną błoną. U góry głowy, czyli po stronie grzbietowej znajduje się otwór nosowy, a zaraz za nim z tyłu organ ciemieniowy, dzięki któremu odbierane są wrażenia świetlne. Po bokach za oczami znajdują się otwory skrzelowe - 7 po każdej stronie. Ciało pokrywa skóra, która jest gładka i śliska dzięki śluzowi.
II. Budowa wewnętrzna.
Szkielet tworzy struna grzbietowa i czaszka częściowo chrzęstne. Szkielet trzewiowy otaczający serce i otwory skrzelowe to 9 łuków połączonych poprzeczkami. W puszce znajduje się mózg oraz organy węchu, słuchu i równowagi.

III. Układ nerwowy
a) centralny to mózg i wstęgowaty rdzeń
Części mózgu
- przodomóżdże
- międzymóżdże
- śródmóżdże
- tyłomóżdże
- zamóżdże
b) obwodowy to 10 par nerwów odchodzących od mózgu i rdzenia.
Zmysły:
- czucia po bokach głowy i tułowia (ułożone jak linia boczna).

IV. Umięśnienie
Mięśnie ułożone są metametrycznie i tworzą aparat gębowy i język.

V. Układ pokarmowy
Jego częścią jest przyssawkowy lejek gębowy w którym są język i ząbki czepne. Koleinie jest:
- przełyk
- jelito z fałdą błony śluzowej zwiększające swoją powierzchnię chłonną dla osmozy cząsteczek pokarmowych do krwi.
- odbyt
W trawieniu bierze udział wątroba z woreczkiem żółciowym oraz trzustka. Minóg żywi się krwią. Przysysa się do ryby.

VI. Układ oddechowy.
Tworzą go skrzela wewnętrzne – woreczki skrzelowe silnie unaczynione, od których odchodzą szary skrzelowe. Woda wpływa do przewodów oddechowych oddaje O2 i pobiera CO2 i wypływa przez szczeliny. Tlen przenika do naczyń włosowatych.

VII. Układ krwionośny.
Jest zamknięty. Serce składa się z 3 elem.: zatoki żylnej, przedsionka i komory. Przez serce przepływa tylko krew z CO2. Krew jest czerwona, zawiera hemoglobinę i czerwone krwinki. Hemoglobina łączy się aktywnie z O2.

VIII. Układ wydalniczy
To pranerka. Składa się z pojedynczych kanalików w tylnej części ciała – metametrycznie ułożonych. Zakończone są one lejkami skierowanymi od jamy ciała. Od pranerki odchodzi moczowód, a kolejna zatoka moczopłciowa, do której uchodzą moczowody. Mocz powstaje w pranerce. Osocze krwi oczyszcza się na zasadzie osmozy.

IX. Układ rozrodczy
Rozdzielnopłciowość. Występują pojedyncze narządy rozrodcze. Zapłodnienie zew. następuje w H2O. Występuje tarło okres godowy. Po złożeniu jaj dorosłe osobniki giną. Z jaj rozwijają się zarodniki. Występują: morula, gastrula, blastula.

X. Lancetnik jest niżej uorganizowany niż minóg, bo u minoga występuje:
- serce
- pranerki
- worki skrzelowe
- szkielet chrzęstny
- puszka z mózgiem

Minóg ma też organy uwstanione w budowie i czynnościach:
- przyssawkowy lejek
- tarka ropowa na języku

XI. Śluzice
Żywią się trzewiami i mięsem. Żywych i martwych.

Cechy budowy ryby

1. Wiadomości ogólne. Środowiskiem życia ryb jest woda. Ich ciało jest bocznie spłaszczone lub spłaszczone grzbietobrzusznie ( np. płaszczka, flądra )
Części ciała :
- głowa z zaznaczoną na jej końcu tarczą pokrywową
- tułów twardo połączony z głową
Znajdują się otwory skrzelowe, para oczu bez powiek, nad otworem gębowym para podwójnych jam nerwowych. Ciało pokryte jest łuskami, wytworami skóry właściwej. Do nich należą otwory kostne.

2. łuski. Są trzy rodzaje łusek :
a) plakoidalne ( występujące u ryb spodoustych ) zbudowane z :
- płytki podstawowej
- ząbka umieszczonego na płytce podstawowej
b) ganoidalne ( występujące u ryb słodkowodnych, jeziorkowatych ) zbudowane z :
- ganoniny ( substancji chemicznej )
- blaszki izopedyny leżącej pod ganoniną, wewnątrz izopedyny są kanały Haverza
c) elastyczne ( kostne ) to przekształcone łuski ganoidalne pokrywające całe ciało, są ułożone dachówkowato, osadzone są w skórze, dzięki nim można określić wiek ryby; zbudowane są z :
- pasemek przebiegających poprzecznie
Łuski te dzielimy na :
- cykloidalne ( zaokrąglone )
- platoidalne ( prostokątne )


3. narządy ruchu. Narządami ruchu są płetwy
- parzyste : 1 para piersiowych, 1 para brzusznych
- nieparzyste : grzbietowa, ogonowa, odbytowa
Typy płetwy ogonowej :
a) dificerkalny ( ostatni krąg części ogonowej kręgosłupa znajduje się po środku płetwy i jej części są równe ) – węgorz, murena
b) heterocerkalny ( górny płat płetwy jest wiekszy niż dolny, koniec kręgosłupa znajduje się u góry płetwy ) – spodouste, jesiotrowate
c) homocerkalny ( część dolna dłuższa od górnej, gdzie znajduje się kręgosłup ) – większość ryb


Rośliny krótkiego i długiego dnia

Rośliny długiego dnia – rośliny wrażliwe na fotoperiod, ich kwitnienie wywoływane jest przez nagromadzenie form fitochromów powstałych na świetle (krótkie okresy ciemności, czyli krótkie noce nie są w stanie odtworzyć odpowiedniego stężenia form wyjściowych). Przykład: ozime odmiany zbóż, szpinak, burak.
Rośliny krótkiego dnia – rośliny u których kwitnienie wywoływane jest przez nagromadzenie form fitochromów powstających w ciemności (długie okresy ciemności, czyli długie noce pozwalają odtworzyć odpowiednie stężenie form wyjściowych barwników fitochromowych) Przykłady: tytoń, soja, chryzantemy
BRUZDKOWANIE -segmentacja, kolejne podziały jaja w pierwszym etapie rozwoju zarodkowego zwierząt i człowieka na coraz mniejsze komórki, aż do powstania blastuli; w czasie bruzdkowania ani masa zarodka, ani objętość nie wzrastają. DWUPIENNE ROŚLINY -rośliny, u których występują kwiaty rozdzielnopłciowe - pręcikowe (męskie) i słupkowe (żeńskie) na innych osobnikach, np. konopie, wierzba, cis, miłorząb. DYMORFIZM -dwupostaciowość, występowanie 2 różnych postaci osobników jednego gatunku; dymorfizm płciowy - odmienność samca i samicy; dymorfizm sezonowy - pod wpływem sezonowych zmian środowiska. GASTRULACJA -proces przekształcania się zarodka zwierząt i człowieka ze stadium blastuli w gastrulę; polega na przemieszczaniu się komórek w obrębie zarodka i wyodrębnieniu listków zarodkowych, początkowo 2 - ektodermy i endodermy, następnie także trzeciego - mezodermy. GONADY - gruczoły rozrodcze (płciowe), narządy rozrodcze człowieka i zwierząt: jajniki produkujące jaja oraz jądra wytwarzające plemniki. HERMAFRODYTYZM – obojnactwo u zwierząt istnienie u osobnika gruczołów rozrodczych obu płci (np. u tasiemców) lub gruczołu obojnaczego, produkującego jaja i plemniki (np. u niektórych ślimaków). JAJORODNOŚĆ - rozród zwierząt, w którym rozwój zarodka przebiega w jaju wydalonym z organizmu matki przed zapłodnieniem lub tuż po zapłodnieniu; występuje u wielu owadów, ptaków JAJOŻYWORODNOŚĆ-rozród zwierząt, w którym zarodek rozwija się w organizmie matki, ale osłonięty błonami jajowymi, i kosztem substancji odżywczych żółtka jaja; młode wykluwają się w ciele matki lub tuż po złożeniu jaja; występuje np. u niektórych płazów, gadów i ryb. Zob. też jajorodność, żyworodność. JEDNOPIENNE ROŚLINY - rośliny mające na tym samym okazie zarówno męskie, jak i żeńskie organy płciowe, np. u roślin kwiatowych występują kwiaty pręcikowe (męskie) i słupkowe (żeńskie); do roślin jednopiennych należy np. sosna, leszczyna, brzoza, kukurydza. KWIAT - organ rozmnażania płciowego u roślin nasiennych, przekształcony skrócony pęd; u okrytonasiennych typowy kwiat składa się ze słupka, pręcików oraz z okwiatu (płatki korony i działki kielicha) osadzonych na dnie kwiatowym; u nagonasiennych zwykle brak okwiatu; słupki i pręciki mogą występować w tym samym kwiecie (obupłciowe kwiaty) lub w różnych (jednopłciowe kwiaty); pod względem symetrii rozróżnia się kwiaty promieniste, o kilku płaszczyznach symetrii (np. u gruszy) i kwiaty grzbieciste, o jednej płaszczyźnie symetrii (np. u grochu, szałwii). LISTKI ZARODKOWE - warstwy komórek zarodka człowieka i zwierząt w stadium gastruli; u większości 3: ektoderma, endoderma i mezoderma. ŁOŻYSKO - narząd łączący zarodek ze ścianą macicy matki w rozwoju zarodkowym ssaków; utworzone z części płodowej (np. kosmówki, omoczni) i części matczynej (np. doczesnej); utrzymuje płód w macicy, pośredniczy w głównych procesach fizjologicznych płodu (odżywianiu, oddychaniu, wydalaniu). ŁOŻYSKOWCE, ssaki wyższe, szczep ssaków żyworodnych; rozwój zarodkowy odbywają w organizmie matki, odżywiane za pośrednictwem łożyska. METAGENAZA – przemiana pokoleń występowanie u niektórych grup roślin lub zwierząt 2 pokoleń różniących się sposobem rozmnażania: bezpłciowym (np. za pomocą pływek, zarodników, przez pączkowanie) i płciowym (przez gamety); u roślin: pokolenie bezpłciowe - sporofit, płciowe - gametofit; u zwierząt pokolenia te noszą różne nazwy, np. u jamochłonów polip jest zazwyczaj pokoleniem bezpłciowym, meduza - płciowym; przemiana pokoleń wiąże się zwykle ze zmianą liczby chromosomów w komórkach, z liczby haploidalnej (n) na diploidalną (2 n) i odwrotnie. NASIONA -
nasienie, organ rozmnażania się roślin kwiatowych; rozwija się z zapłodnionego zalążka; składa się z zarodka, bielma lub obielma oraz łupiny; nasiona bielmowe gromadzą substancje pokarmowe (białko, tłuszcze, skrobię) w bielmie, bezbielmowe - w liścieniach; wiele z nich ma dużą wartość gospodarczą; nasiona roślin nagozalążkowych są nagie, okrytozalążkowych - okryte owocem. OMOCZNIA -jedna z błon płodowych gadów, ptaków i ssaków; na dużej przestrzeni zrasta się z kosmówką (tzw. kosmówka omoczniowa), pośredniczy w odżywianiu zarodka i wymianie gazowej, współtworząc łożysko; u gadów i ptaków szczególnie rozrośnięta jest narządem oddechowym zarodka. OOGAMIA -rozmnażanie się organizmów za pośrednictwem zróżnicowanych gamet: komórki jajowej (jajo) i plemników. ORGANOGENEZA -tworzenie się i rozwój narządów w czasie rozwoju zarodkowego i larwalnego; u kręgowców najwcześniej powstaje zawiązek układu nerwowego i narządów zmysłów. OWOC -organ roślin okrytozalążkowych osłaniający nasiona i ułatwiający ich rozsiewanie, okryty owocnią; powstaje w zalążni słupka, przeważnie po zapłodnieniu zalążków; ściany zalążni przekształcają się w owocnię, w której dojrzewają nasiona (zapłodnione zalążki); niekiedy owoc tworzą, oprócz zalążni, inne części kwiatu lub kwiatostanu, np. w strąku, jabłku; owoce suche - niepękające (np. niełupka, orzech, ziarniak), pękające (np. strąk, torebka); owoce soczyste (mięsiste) - jagody (np. pomidor), pestkowce (np. śliwka). OWODNIA -jedna z płodowych błon gadów, ptaków i ssaków, otaczająca bezpośrednio zarodek; jama owodni jest wypełniona płynem surowiczym (wody płodowe). PARTENOGENEZA -dzieworództwo, rozwój nowego organizmu zwierzęcego z nie zapłodnionego jaja; naturalny sposób rozmnażania wielu bezkręgowców, może być też wywołana sztucznie. POLIMORFIZM -
heteromorfizm, wielopostaciowość,. zróżnicowanie postaci osobników jednej populacji; uwarunkowane genetycznie, hormonalnie lub zmianami środowiska. PRĘCIK - męski organ rozmnażania płciowego produkujący ziarna pyłku; u roślin okrytozalążkowych składa się z nitki i pylnika. ROZMNAŻANIE, rozród,
wytwarzanie potomstwa, zapewniające gatunkowi ciągłość istnienia; rozmnażanie bezpłciowe, wegetatywne - przez podział, pączkowanie, z pływek lub zarodników, albo z narządów wegetatywnych (np. bulwy, cebule, kłącza); częste u roślin i niższych zwierząt; rozmnażanie płciowe, generatywne - przez rozwój zapłodnionej komórki jajowej, rzadziej niezapłodnionej (partenogeneza). SŁUPEK - żeński organ rozmnażania płciowego u roślin okrytozalążkowych; składa się z zalążni z zalążkami, szyjki i znamienia, na którym kiełkują ziarna pyłku. WZROST ROŚLIN - nieodwracalne powiększanie się masy organizmów roślinnych; może trwać całe życie rośliny dzięki istnieniu tkanek twórczych (merystematycznych); wzrost roślin na długość odbywa się dzięki wierzchołkom wzrostu pędów i korzeni, na grubość - dzięki miazdze łykodrzewnej pędów i korzeni. ZAPŁODNIENIE- połączenie się gamety męskiej i żeńskiej, najczęściej plemnika i komórki jajowej; powstaje zygota - diploidalna, dająca początek nowemu organizmowi. ZAPYLANIE - przenoszenie ziaren pyłku z pręcików kwiatu na znamię słupka (u okrytozalążkowych) lub okienko zalążka (u nagozalążkowych) w celu zapłodnienia zalążka; zapylanie odbywa się np. przez ptaki, wiatr (wiatropylność), owady (owadopylność); samozapylenie (samopylność); zapylanie krzyżowe (obcopylność). ŻYWORODNOŚĆ -wytwarzanie na roślinie (np. na brzegach liści) młodych roślinek, które spadają i zakorzeniają się w glebie (np. u namorzynów).

NAGONASIENNE

n paprocie nasienne
n sagowcowe
n benetyty
n kordiaty
n miłorzębowe
n miłorząb japoński
n iglaste
n sosna zwyczajna
n limba
n kosodrzewina
n jodła pospolita
n świerk pospolity
n modrzew europejski
n modrzew polski
n jałowiec pospolity
n jałowiec halny
n jałowiec sawina
n cis pospolity
n araukaria
n cyprys
n cedr
n sekwoja
n cypryśnik
n żywotnik
n gniotowe
n welwiczia




ZNACZENIE MCHÓW
Spotykamy je na jałowych wydmach, gdzie utrwalają ruchome podłoże i biorą istotny udział w procesie glebotwórczym.
n przeciwdziałają erozji
n na skałach, obok porostów, są organizmami pionierskimi, przygotowującymi podłoże dla innych roślin
n biorą udział w regulacji bilansu wodnego wielu zbiorowisk. Warstwa mszysta chroni glebę przed nadmiernym parowaniem, a podczas deszczów chłonie wodę i magazynuje ją.
n na łąkach mszaki są elementem niepożądanym, gdyż gromadząc wodę, stają się często przyczyną zabagnień


n wchodzą w skład różnych biocenoz wykorzystywanych przez człowieka
n zasiedlają różne nieużytki, przygotowywując nowy teren
n ściółka, materiał do pakowania oraz podściółkę w uprawach truskawek i poziomek.
n uszczelnianie budynków
n torf - używa się go do wyrobu płyt izolacyjnych, papieru, tektury, surowiec do otrzymywania gazu palnego, smoły i innych produktów przeróbki chemicznej, pewne gatunki torfu służą do kąpieli leczniczych
PRACE I PRAWA MENDLA
Mendel żył w Szwajcarii i zainteresował się groszkiem w ogrodzie. Zauważył że były tam kwiaty czerwone, białe i różowe. Dalsze obserwacje doprowadziły go do następujących wniosków : osobników o kwiatach czerwonych jest najwięcej np. wśród 50 roślin znajduje się 30 z kwiatami czerwonymi, 15 z białymi i 5 z różowymi. Doszedł do tego, że skoro czerwonych kwatów jest najwięcej, to barwa czerwona jest dominująca, biała recensywwa, a różowa – mieszana

Pierwsze prawo Mendla o jednolitości pierwszego pokolenia mieszańców
Gen to dwie allele :
AA – kwiat czerwony; AA – homozygoty o kwiatach czerwonych
aa – kwiat biały; aa – homozygoty o kwiatach białych
P – pokolenie rodzicielskie


BIOGENEZA

Biogeneza – pochodzenie życia
Rosyjski uczony w 1926 roku – Oparin opracował swoją teorię. Nie została ona odrzucona, ani potwierdzona. Wiele współczesnych badań potwierdza niektóre założenia tej teorii ewolucji.
Mówi się, że powstawanie życia na ziemi dokonywało się powoli, z materii martwej i nie było dziełem przypadku, ani celowym procesem.
Ewolucję przedstawia się jako przejście od związków nieorganicznych, przez związki organiczne do białka – podłoża życia.
Mówi się, że ziemia istnieje ok. 4,5 – 5 mld lat. Powstawała z pyłków kosmicznych, które były wynikiem wybuchu kosmosu.
10 mld lat temu świetlista kula wybuchła. Materia poruszała się ruchem odśrodkowym i opadała. Po pewnym czasie ostygła i wytworzył się atomy różnych pierwiastków : Hel i Wodór.
Słońce to gwiazda powstała 5 – 10 mil lat temu. Na skutek sił grawitacji nastąpiło szerzenie materii słonecznej i wytworzenie ogromnej ilości ciepła. Przyczyniło się to także do wytworzenia innych pierwiastków, na podłożu wodoru i helu
Materia pochodząca z kosmosu ulegała zagęszczeniu :
- metale ciężkie np. nikiel, żelazo – wytworzyły jądro ziemi
- metale średnie – płaszcz ziemi
- metale najlżejsze – okrywę ziemi
Pierwotna atmosfera składała się z wodoru i helu. Potem zanikła. Początkowo ziemia była zimna. Gdy materia zagęszczała się, następowała akumulacja ciepła i jego powiększeni się. To powodowało rozpad różnych substancji radioaktywnych i wyzwolenie ciepła na zewnątrz. Ciepło pochodziło też z wybuchów termojądrowych. Temu towarzyszyło też wydzielanie gazów, które łącząc się z pierwiastkami z atmosfery - –powodowały powstawanie pary . To wszystko powodowało , że drobne pierwiastki łączyły się ze sobą i powstawały większe np. CO2, Azot, woda w postaci pary, amoniak, siarkowodór, metan. Kolejne rozżarzona Ziemia ochładzała się. Opady deszczu spadające na Ziemię powodowały wyżłobienie głębin, które następnie wypełniały się wodą tworząc zbiorniki wodne.

Towarzyszą temu etapy ewolucji :
· EWOLUCJA CHEMICZNA – aby zaszła musi być brak tlenu, dopływ energii ( ze słońca, wybuchu wulkanów ) i występowanie pierwszych prostych substancji chemicznych spowodowały powstanie H2O i soli mineralnych, ok. 4,5 – 5 mld lat temu
· Ukształtowani się układów nadcząsteczkowych – EWOLUCJA MOLEKULARNA : niewielkie cząsteczki – monomery łączyły się w polimery, co doprowadziło do powstania protodiontów. Istniało coś w rodzaju biologicznego doboru naturalnego, z czym wiąże się też powstanie związków organicznych. Oparin mówił o mikrosferach protodiontów ( lizosomy – protodionty z lipidów, konserwaty patoalionty z 2 cząst. organicznych ( białka) – to już formy żywe
· EWOLUCJA BIOLOGICZNA ( organizmalna ) – przejście od protodiontów do komórek żywych; powstanie pierwszej komórki eukariotycznej i tzw. stromatolitów. Stromatolity to wzgórza, które powstały z osadów. Na te osady składały się protobianty, sinice przykryte osadami. Sinice sprzed 2,5 mld są takie same jak obecnie
· EWOLUCJA KOMÓREK odbywa się na zasadzie wielu etapów :
replikacja molekularna : mówi się, że RNA było pierwszą cząsteczką informacyjną, do powstawania pierwszej komórki. Białko i DNA pojawiły się później, ale kiedy nie wiadomo. RNA istniało w rybosomach, które były cząsteczkami do powstania cząstek białka. Nie wiadomo jak powstał kod genetyczny i jak makromolekuły zostały pokryte błoną oddzielającą je od środowiska (ciałka zieleni, mitochondria i inne). Makromolekuły łączyły się ze sobą, korzystały z siebie, do dwóch dochodziły inne i zostały otoczone wspólną błoną komórkową, ale nie wiadomo jak. Metabolizm, który istniał przed miliardami lat, zachodził tak jak obecnie. Badania laboratoryjne potwierdziły powstawanie prostych białek. Prawdopodobnie pierwsze organizmy jakie były, to poza sinicami (autotrofy) – heterotrofy. Mówi się, że powstały nawet wcześniej niż sinice. Mówi się także, że między heterotrofami mogły zajść mutacje i powstać komórki lepiej przystosowane do życia w środowisku. Gdy sinice żyły (3-4 mld lat temu) to uwolniły one bardzo dużą ilość tlenu do wody i do atmosfery. Tlen spowodował, że część heterotrofów bakteryjnych wyginęło. Niektóre heterotrofy nauczyły się pozyskiwać w obecności tlenu energię – z utleniania substancji pokarmowych i te przetrwały. Wpływ tlenu i CO2 spowodował, że zaczęły się silniej rozwijać inne autotrofy – glony o bardzo prostej, jednokomórkowej budowie. Jak wytworzyła się u glonów ściana komórkowa nie wiadomo. Opracowano teorię endosymbiantów : mitochondria, centroplasty, wici i inne mogły powstać w wyniku współzależności między dwoma organizmami. Gdy 2 organizmy połączyły się razem, mogły współżyć i w takiej postaci przetrwać.

mącznikowy



Cykl mocznikowy jest sekwencją reakcji enzymatycznych w toku których grupy aminowe aminokwasów ulegają przemianie w mocznik. Z połączenia CO2 i amoniaku przy udziale energii ATP powstaje karbomylofosforan, który łączy się z cząst. Aminokwasu ornityny tworząc cytrulinę. Następnie cytrulina przyłącza cząst. Kw. asparginowego, z którego pochodzi druga grupa aminowa w wyniku czego powstaje argininobursztynian, który rozpada się na cząsteczkę argininy i fumarynu. Grupy aminowe przenoszone są do argininy i fumaranu. Grupy aminowe przenoszone są do argininy. Arginina ulega rozpadowi na cząst. Ornityny, która wejdzie do kolejnego cyklu.
SKÓRA zewnętrzna powłoka ciała kręgowców; pełni funkcję ochronną, bierze udział w wymianie gazowej organizmu, termoregulacji, wydalaniu, gospodarce wodnej, a także w wytwarzaniu ciał obronnych; zawiera receptory (dotyku, ciepła, zimna, bólu) informujące o czynnikach środowiska; zbudowana z naskórka, leżącej pod nim skóry właściwej (z tkanki łącznej włóknistej) mieszczącej naczynia włosowate, gruczoły potowe i łojowe, korzenie włosów u ssaków; pod skórą właściwą leży tkanka podskórna (z tkanki łącznej luźnej).
Oksyhemoglobina– powstaje w procesie utlenowania, przez nietrwałe połączenie tlenu z hemoglobiną. Taki tlen transportowany jest do komórek ciała i tam zostaje oddany do komórek. Choroby krwi: hemofilia, zawał mięśnia sercowego, dusznica bolesna, choroby wieńcowe, nadciśnienie tętnicze, niewydolność krążenia, białaczka, żylaki, szumy Choroby moczu: cukromocz, skąpomocz, bezmocz, moczówka, białkomocz.

Bio – etap rozwoju

ZARODKOWY ROZWÓJ, rozwój embrionalny,
okres życia zwierząt i człowieka obejmujący rozwój zarodka; u większości w rozwoju zarodkowym wyróżnia się etapy: zapłodnienie, bruzdkowanie, gastrulacja (w jej wyniku powstają listki zarodkowe) oraz organogeneza.
1. ZAPŁODNIENIE - połączenie się gamety męskiej i żeńskiej, najczęściej plemnika i komórki jajowej; powstaje zygota - diploidalna, dająca początek nowemu organizmowi.
2. BRUZDKOWANIE - segmentacja, kolejne podziały jaja w pierwszym etapie rozwoju zarodkowego zwierząt i człowieka na coraz mniejsze komórki, aż do powstania blastuli; w czasie bruzdkowania ani masa zarodka, ani objętość nie wzrastają.
3. GASTRULACJA - proces przekształcania się zarodka zwierząt i człowieka ze stadium blastuli w gastrulę; polega na przemieszczaniu się komórek w obrębie zarodka i wyodrębnieniu listków zarodkowych, początkowo 2 - ektodermy i endodermy, następnie także trzeciego - mezodermy. LISTKI ZARODKOWE - warstwy komórek zarodka człowieka i zwierząt w stadium gastruli; u większości 3: ektoderma, endoderma i mezoderma. EKTODERMA: 1) zewnętrzny listek zarodkowy, zewnętrzna warstwa komórek zarodka zwierząt i człowieka w stadium gastruli; z ektodermy powstają - układ nerwowy, naskórek; 2) zewnętrzna warstwa ciała jamochłonów. ENDODERMA:
1) wewnętrzny listek zarodkowy, wewnętrzna warstwa komórek zarodka zwierząt i człowieka w stadium gastruli; z endodermy powstają przewód pokarmowy, płuca, niektóre gruczoły dokrewne; 2) wewnętrzna warstwa ciała jamochłonów. MEZODERMA,
środkowy listek zarodkowy, środkowa warstwa komórek zarodka w stadium gastruli; z mezodermy tworzą się wszystkie rodzaje tkanek łącznych, tkanka mięśniowa i nabłonek surowiczy 4. ORGANOGENEZA tworzenie się i rozwój narządów w czasie rozwoju zarodkowego i larwalnego; u kręgowców najwcześniej powstaje zawiązek układu nerwowego i narządów zmysłów GASTRULA - wczesne stadium rozwojowe zarodka zwierząt i człowieka, złożone z 2 (np. u jamochłonów) lub 3 tzw. listków zarodkowych (ektoderma, endoderma, mezoderma) powstających w procesie gastrulacji; może mieć postać woreczka (z 1 otworem - tzw. pragębą, prowadzącą do jamy gastruli - tzw. prajelita, czyli gastrocelu) lub tarczki; z każdego z listków w dalszym rozwoju powstają określone tkanki i narządy. BLASTULA -wczesne stadium rozwojowe zarodka zwierząt i człowieka powstałe w wyniku bruzdkowania; przeważnie kulisty pęcherzyk o ścianie (blastoderma) zbudowanej z jednej lub kilku warstw komórek (zw. blastomerami) otaczających jamę blastuli, tzw. blastocel (czyli pierwotną jamę ciała), która jest wypełniona galaretowatym płynem; u zwierząt, których jaja zawierają dużo żółtka (np. ptaki), blastula ma formę tarczki pływającej na żółtku (dyskoblastula), blastula ssaków - tzw. blastocysta.
Bio – funkcje warstwowe komórki i znaczenie



OWADY 1 Szkody w uprawach – wołek zbożowy 2 Zapylanie roślin 3 Motyl jedwabnik produkuje jedwab 4 Znaczenie glebotwórcze 5 Owady drapieżne wpływają na równowagę owadów 6 Niektóre owady pasożytnicze zmniejszają liczbę owadów szkodników i przenoszą choroby komar widliszek – malaria, mucha tse-tse -śpiączka 7 Są pokarmem dla innych zwierząt 8 Wpływają na równowagę w środowiski 9 Ważne ogniwo w łańcuchu pokarmowy
SKORUPIAKI 1 wchodzą w skład planktonu 2 Pokarm dla zwierząt i ludzi (krewetka, homar) 3 Symbioza ukwiału z pustelnikiem
PAJĄKI 1 Pająki drapierznie wpływają na liczebność zwierząt (na równowagę w przyrodzie) 2 Przenoszą choroby –kleszcze 3 Szkodniki upraw

KRWIONOŚNY UKŁAD
krwiobieg, układ naczyniowy kręgowców rozprowadzający krew, złożony z naczyń i serca; u ssaków i ptaków krwiobieg wielki przenosi utlenowaną krew z komory lewej serca do tkanek, a z tkanek już odtlenowaną, nasyconą CO2 - do prawego przedsionka serca; krwiobieg mały (płucny) prowadzi odtlenowaną krew z komory prawej do płuc, skąd po oddaniu CO2 i natlenowaniu krew wraca do przedsionka lewego; też układ naczyniowy bezkręgowców.
ERYTROCYTY, krwinki czerwone,
komórki krwi zawierające hemoglobinę, przenoszą za jej pośrednictwem tlen z narządów oddechowych do tkanek, a dwutlenek węgla z tkanek do narządów oddechowych; u ssaków (także u człowieka) bezjądrowe, powstają w szpiku; w 1 mm3 krwi 4,5-5 mln erytrocytów.
LEUKOCYTY, krwinki białe,
jądrzaste komórki krwi i limfy w większości zdolne do ruchu pełzakowatego i fagocytozy; pełnią funkcje obronne - niszczą drobnoustroje, wytwarzają przeciwciała; np. agranulocyty, granulocyty; u człowieka 4-10 tys. w 1 mm3 krwi.
TROMBOCYTY
krwinki biorące udział w krzepnięciu krwi; u ssaków jako płytki krwi.
Nicienie
Oskórek (kutikula)- pokrywa ciało nicieni. Chroni je przed niekorzystnym wpływem czynników środowiska zewn. lub, w przypadku pasożytów przed działaniem enzymów trawiennych żywiciela.
Hypoderma- znajduje się pod oskórkiem, tworzy 4 podłużne, symetrycznie ułożone zgrubienia wysunięte w kier. jamy ciała, zwane wałkami hypodermalnymi.
Lnienie- okresowe zrzucanie oskórka.
Dymorfizm płciowy- dwupostaciowość samca i samicy różnią-cych się wyglądem i sposobem zachowania.
Stek- końcowy odcinek ukł. pokarmowego, do którego uchodzą przewody ukł. wydalniczego lub rozrodczego.

Glistnica- choroba wywoływana przez glisty. Zapobieganie glis-tlicy polega na:1) sanitarnej ochronie gleby i gleby przed zanie-czyszczeniem odchodami ludzkimi. 2) odpowiednim unie-szkodliwieniu i obróbce ścieków używ. do nawożenia gleby. 3) ścisłym przestrzeganiu higieny os. 4) dokładne mycie owoców i warzyw. 5) przeprowadzanie okresowych badań kału u os. nara-żonych na zarażenie.
Włośnica- pierwsze stadium choroby wywoływanej przez wło-śnie. Zapobieganie polega na: 1) weterynaryjnej kontroli mięsa wieprz. i eliminowaniu mięsa zarażonego larwami. 2) unikaniu spożywania surowych/pósurowych produktów mięsnych. 3) utrzymywanie na właściwym poziomie stanu sanitarnego hodowli i higieny żywienia trzody chlewnej. 4) zabezpieczeniu świń przed dostępem do padliny zarażonych szczurów

Cykle: 1) Owsik pasożytuje w końcowym odcinku j. grubego czł. Samica składa jaja u wylotu j. grubego(co powoduje swę-dzenie u chorego i może doprowadzić do samozapłodnienia) , gdyż w tym stadium rozwojowym owsiki potrzebują tlenu. Z połkniętych jaj w j. cienkim wykluwająsie larwy, które dojrzewają w j. grubym lub wyrostku. 2) Włosień kręty jest jednym z najgroźniejszych pasożytów dla człowieka. Zarażenie następuje po zjedzeniu zakażonego mięsa świni lub dzika. W żołądku larwy zostają uwolnione z otoczek, skąd wędrują do j. cienkiego, gdzie osiągają dojrzałość płciową i kopulują. Po kopulacji samce giną a samice wnikają do węzłów limfatycznych, gdzie rodzą ok. 1500 larw. Nowo narodzone lar-wy dostają się do krwi, a potem do mięśni poprz. prąż. Po wni-knięciu do włukna mięśniowego zwijają się spiralnie i otorbiają. W tej formie mogą przetrwać nawet 50 lat, zachowując zdolność dalszego rozwoju. Cykl ten przebiega tak samo u innych zwie-rząt. 3) Glista ludzka bytuje w j. cienkim czł. Jest rozdzielno-płciowa. Po zapłodnieniu jaja wydostają się na zewn. wraz z kałem żywiciela, gdzie rozwija się larwa. Po pewnym czasie larwa po raz pierwszy lnieje i powstaje jajo inwazyjne, które może żyć wiele lat. Zarażenie następuje po połknięciu jaj. Jajo inwazyjne dostaje się do jelita. Larwy przebijają sciany naczyń krwionośnych jelita i wędrują do płuc. W pęcherzykach płu-cnych przechodzą szybki rozwój i wzrost. Z płuc dostają się do tchawicy i gardła. Tu ponownie połknięte wędrują do j. cienkiego, gdzie osiągają dojrzałość płciową. Podczas wędrówki larwa potrzebuje tlenu, w późniejszym glista żyje w środowisku beztlenowym. Kopulacja odbywa się w j. żywiciela. Biologiczne oddychanie i odrzywianie

Heterotrofy – organizmy cudzożywne saprobionty – org żywiące się martwą materią, saprofity – rozdrabniają i przetwarzają materie (grzyby, bakterie) saprofagi – żywią się szczątkami (glebożercy, mułożercy, koprofagi) holozoiki – pokarm to rośliny lub zwierzęta całe lub cząsteczki sterofagi – wąsko wyspecjalizowane pokarmowo (koala) euryfagi – pobierają różnorodny pokarm (świnia, człowiek) mikrofagi – drobne cząst nie wybierają makrofagi – duże części i wybierają
Trawienie – enzymatyczny rozkład wielocząsteczkowych substancji na drobnocząsteczkowe rozpuszczalne w H2O i wchłaniane przez płyny komórkowe Trawienie mechaniczne – fizyczna obróbka pokarmu, rozdrabnianie Trawienie chemiczne– enzymatyczna hydroliza
UKŁ. POKARMOWY: Jama ustna (ślinianki) Zmiękczanie, zwilżanie, rozdrabnianie przez zęby pokarmu, powlekanie go śluzem, wstępne trawienie. Amylozy ślinowe, PH 7. Przełyk Pokarm przesuwany dzięki ruchom perystatycznym dalej. Żołądek (kwas solny, śluz)rozkład białka i innych substancji odżywczych. Ruch perystatyczne mieszają pokarm, trawienie. 2PH Trzustka i dwunastnica Ruchy robaczkowe mieszają masy pokarmowe z sokiem jelitowym i żółcią. Emulgowanie tłuszczy (lipazy, amylazy, protazy) Jelito cienkie wydzielanie soku jelitowego. Rozkład substancji pokarmowych peptydów, wchłanianie monomerów, tworzenie mleczka pokarmowego (hydrolazy, disacharazy) zasadowe. Jelito grube wchłanianie jonów, witamin, aminokwasów. Tworzenie masy kałowej. Odbytnica – wydalanie.
Wątroba – ogrzewa organizm, jest najcieplejsza, produkuje żółć, filtruje krew, utlenia kwasy tłuszczowe, buduje białka osocza krwi, magazynuje wit A, D, B12, wytwarza heparynę – krew nie krzepnie
UKŁ. ODDECHOWY: Jama nosowa – powietrze dostaje się przez nos, jest ono oczyszczane, ogrzewane i nawilżane Gardło – krzyżują się tu drogi ukł pokarmowego i oddechowego krtań – są tam fałdy głosowe (struny) najwyżej – we włośni Siła głosu zależy od tępa powierza, a wysokość od napięcia strun. W krtani jest nagłośnia (chrząstka nagłośniowa) – nie pozwala przedostać się pokarmowi do krtani. Tchawica – rura 12 cm, zbudowana ze sprężystych chrząstek o podkowistym kształcie. Wnętrz jest nawilżone wydzieliną gruczołów (oczyszczanie i ogrzewanie powietrza) 2*oskrzela – tchawica rozgałęzia się pod kątem 90o na dwa oskrzela, budowa tak jak tchawica. 2 płuca – lewe 2 płaty, prawe 3. Oskrzela oskrzeliki na końcu są pęcherzyki płucne, tworzą grana.
Oddychanie – wewnątrzkomórkowy kataboliczny proces polegający na rozkładzie zw. Złożonych, głównie glukozy na substancje proste (CO2 i H2O) w celu uwolnienia energii i zmagazynowaniu jej w ATP



oddychanie beztlenowe – fermentacja zachodzi u organizmów, które mają mały dostęp do tlenu lub nie mają go wogule (bakterie) oddychanie tlenowe – przy udziale tlenu., zachodzi w każdej żywej komórce w mitochondriach w mezosomach.
Wspólną cechą obu typów oddychania jest utlenianie substancji org. Organizmy beztlenowe utleniają zw org nez O2, ale do produktów nie w pełni utlenionych tylko do zw utlenionych częściowo do kwasów i alkoholi
ODDYCH. TLEN Glikoliza- zachodzi w cytoplazmie, etap wspólny dla oddych tlen i beztlen, nie wymaga O2. Składa się z ciągu reakcji polegających na rozszczepieniu 6 węglowej cz. Glukozy na dwie cz kw pirogronowego (3 C) Procesom tym towarzyszy wytwarzanie niewielkiej iliści energii zmagazynowanej w 2 cz. ATP. W procesie fosforylacji substratowej kw pirogronowy w oddych tlen przenika do mitochondriów gdzie ulega dekarboksylacji (odłączeniu CO2) tworzy się zw. Dwuwęglowy zwany czynnym octanem. Cykl Krebsa – zachodzi w matrix mitochondrium i zwany jest cyklem kw cytrynowego bo rozpoczyna i kończy ten cykl kw cytrynowy. Polega na całkowitym utlenieniu czynnego octanu w szeregu przemian (reakcji enzymatycznych) od kw cytrynowego do kw szczawio – octowego. W przebiegu tych reakcji odłączane są cząst CO2 w procesie dekarboksylacji oraz atomy H w procesie dehydrogenacji, które to atomy H+ łączą się z NAD lub FAD. W czasie jednego obrotu cyklu kw cytrynowego uwalniane są 2 cz CO2 i 8 cz H+ (8 protonów i 8 elekt) Po dwóch obrotach cz glukozy traci wszystkie atomy H, zostaje całkowicie utlen. Z dwóch okrążeń cyklu Krebsta powstają 2 cz ATP w procesie fosforylacji substratowej. Łańcuch oddechowy przebiega na wewnętrznej błonie mitochondrialnej (grzebieniu mitoch) Polega na przenoszenia atomów H i elektronów na O2 z wytworzeniem H2O. Proces ten przebiega stopniowo z udziałem wielu przenośników: NAD, FAD cytochromy, oksydaza cytochromowa W wyniku przenoszenia H+ i elekt uwalniana jest energia w dużych ilościach, która magazynuje się w ATP. Oddych tlen zachodzi z 40% wydajnością
ODDYCH BEZTLEN – enzymatyczny beztlenowy rozkład węglowodanów w zależności od końcowego produktu wyróżniamy kilka kilka rodzajów fermentacji: mlekowa, alkoholowa. Zdolność tą mają pasożyty wewnętrzne Fermentacja mlekowa: kom bakterii mlekowych, kom mięśni powstaje mleczan, odprowadzany z krwią do wątroby, w niej zamieniany na glukozę i z krwią transportowany do mięśni gdzie się odkłąda jako glikogen. Fermentacja alkoholowa: kom drożdży, w nasionach okrytych grubą skórą, mięsistych owocach.
Budowa kom- jest to grudka cytoplazmatyczna otoczona błoną komurk. zawiera jądro kom, siateczkę wewnątrzpaz., cytoszkielet (z włukien białkowych mikrotubule i makrofilamenty), centriole, rybosomy, mitochondria, struktury Golgiego, lizosomy, wakuole, ziarna substancji, zapasowych Ruch – wici (wiciowce), rzęski (orzęski), nibynóżki (kożenionóżki, otwornice, promienionóżki), lub nie poruszają się. Cytoszkielet jest zaangażowany w każdy ruch.
Fagocytoza- pobierane są duże cząsteczki pokarmowe np. inne komórki, czy ich fragmenty. Gdy pierwotniak rozpozna pokarm to zbliża się i otacza go fałd błony kom i cytoplazmy. Dzięki lizosomom następuje trawienie, składniki odżywcze zostają wchłonięte do cytoplazmy, a resztki zostają wydalone bez uszczerbku błony komórkowej Pinocytoza- pobierane są mniejsze cząstki pokarmowe np. białka, tłuszcze , jony) Gdy pokarm zbliża się tworzy się kanalik pinocytarny, który wciąga cząsteczki do organizmu, na końcu kanalika wodniczki pokarmowe łączą się z lizosomami i następuje trawienie. Wchłanianie- substancje przechodzą przez błonę (dyfuzja), to transport bierny, Inne substancje potrzebują energi – transport aktywny. Osmoregulacja – kontrola i utrzymywanie wewnątrz organizmy pożądanego stężenia rużnych substancji np. H2O Taksja – ruch organizmu związany z działaniem bodźca dodatnia-do bodźca (do pokarmu), ujemna- od bodźca (niebezpieczeństwo)
Choroby: świdrowiec gambijski i rodezyjski – śpiączka afrykańska, rzęsistek pochwowy i jelitowy, pełzak czerwonki,
Nabł jednowarstwowe (bezkręgowce i stawonogi): płaski, sześcienny, cylindryczny, wielorzędowy
Nabł wielowarstwowe (stawonogi): płaski, walcowaty
Nabłi z funkcji: pokrywająco-ochronny, transportujący, wydalniczy, zmysłowy, lokomotoryczny, wydzielniczy, rozrodczy, gruczołowy


Cykl malarii –po ukuciu komara forma inwazyjna zarodźca dostaje się do kom wątroby, gdzie dzieli się wielokrotnie. Z wątroby zarodźce przedostają się do krwi, w krwinkach czerw dzielą się wielokrotnie. Niektóre zarodźce przekształcają się w postacie macierzyste gamety. Podczas ponownego ukąszenia postacie zostają wessane z krwią do przewodu pokarmowego komara. W żołądku gamety dojrzewają i tam dochodzi do zapłodnienia. Zygota tworzy cystę, która przedostaje się z krwią do ślinianek dzieląc się wielokrotnie. Powstają postacie inwazyjne, które w czasie ukąszenia dostają się do organizmu kolejnego człowieka. Pantofelek (koniugacja- proces, w którym zostaje wymieszany materiał jądrowy dwóch osobników) – jest diploidalny, Makronulkeus decyduje z którym osobnikiem i jaki proces płciowy zajdzie. W wyniku mejozy mikronukleusa powstają haploidalne jądra, 3 z nich zanikają, a czwarte dzieli się mitotycznie na dwa haploidalne jądra potomne. Jedno z nich przechodzi przez most cytoplazmatyczny do drugiego pierwotniaka. W obu pantofelkach jądra zlewają się (zapłodnienie) w jedno diploidalne jądro zygotyczne. Dzięki podziałom jądrowym odtwarzany jest Ma i Mi ORZĘSKI zawierają dwa jądra [mikro- (przekazują informacje) i makro- (sterują procesami życiowymi) nukleus], rzęski (do ruchu) pokrywają prawie całą część organizmu, pod błoną kom znajdują się liczne pęcherzyki, rzęski połączone są włóknami cytoszkieletowymi. W cytopyge (miejsce bez rzęsek) są usuwane niestrawione resztki pokarmowe i powstają wodniczki tętniące. Rozmnażają się przez podział poprzeczny. WICIOWCE mają 1, 2 lub więcej wici do poruszania się, rozmnaża się przez podział wzdłużny. Mają wrzecionowaty kształt, są duże zmodyfikowane mitochondrium, (u świdrowców – błona falująca), w cytostomie pobierany jest pokarm. KOŻENIONÓZKI nie mają usztywnionej powierzchni komórkowej (mogą zmieniać kształt), poruszają się za pomocą nibynóżek. W centralnej część półpłynna endoplazma z organellami i wodniczkami tętniącymi, na peryferiach gęstsza ektoplazma. Wodniczki pokarmowe mogą być tworzone w dowolnym miejscu

Biol – związki organiczne metabolizm enzymy fotosynteza


Makroelementy >0,01% C,O,N,H,P,S,Ca,Na,K,Cl,Mg Mikroelementy od 0,01% do 0,00001% Fe,B,Mo,J,Mn,Zn,Cu,F,Co Ultra elementy Hg,Se,Ra,Pb,Ag,Au
H2O – termoregulacyjna (duża pojemność cieplna), transportująca (krew i limfa i skłądniki odżywcze), rozpuszczalnik, substrat fotosyntezy i hydrolizy, produkt przemiany wewnątrz komórkowej, uczestniczy w rozmnażaniu i rozwoju organizmu, reguluje ciśnienie, utrzymuje kształt i jędrność komórek, ma budowę dipolową ( po stroni O - , a po H +), jest lepka, ma wysokie napięcie powierzchniowe, tworzy błony cytoplazmatyczne, duża przewodność cieplna, zabezpiecza organizm przed parowaniem, przegrzaniem i ochłodzeniem.
WĘGLOWODANY Monosacharydy – cukry proste, np. Triozy, tetrozy, pentpzy (ryboza, dezoksyryboza), hektozy (glukoza, fruktoza, maltoza) Oligosacharydy (2-5 cz. Cukru prost.) Maltoza – kiełki, laktoza-mleko, sacharoza-trzcina i buraki) Polisacharyd chityna-pancerzyki celuloza – bud. ściany kom roślin, skrobia – ziemniak, glikogen – wątroba mięśnie f magazyn Funkcje: budująca, magazynująca, ochronna, energetyczna – oligo
TŁUSZCZE Funkcje: termoregulacyjna, zapasowa, energetyczna, ochronna, budulcowa, rozpuszcza witam, są hormaonami, barwnikami
BIAŁKAzbudowane z aminokwasów połączonych wiązaniem peptydowym grupa–NH2 amin i –COOH karboksylowa. Kwaśne + COOh, zasadowe +NH2. Peptydy mniej niż 100 aminokw Proste – tylko aminokwasy np albuminy, globuliny, kolagen Złożone np glikoproteidy, lisoproteidy Struktura 3 rz –S-S- 4 rz np. Hemoglobina kilka struktur 3 rzędowych Funkcje: budulcowa (kolagen), transportująca (hemoglobina), regulacyjna, odpornościowa (globuliny), zapasowa (u roślin i przy braku innych substancji)
METABOLIZM – całokształt reakcji biochem zachodzących w kom organizmu związany z przepływem materii, energii i informacji genetycznej zapewniający organizmowi ruch, rozmnażanie, wzrost. Dzielima go na Anabolizm (reak syntezy, endoergiczny, En dostar) np fotosynteza, biosynteza białek, synteza wielocukrów. Katabolizm (r rozpadu egzoergicze En uwalniana) np. Utlenianie biologiczne, oddychania tlen i bez tlen.
Fosforylacja – przyłączanie reszty kw fosforowego ADP ATP Rodzaje: fotosyntetyczna
(e świetlna) oksydacyjna (e oddychania kom) substratowa (e wiązań wysokoenergetycznych)
ENZYM – biokatalizator białkowy wytwarzany przez każdy organizm, reguluje szybkość przebiegu reakcj biochem, sam jednak nie ulega przemianie czyli nie zmienia i nie zużywa się
Apoenzym–część białkowa, warunkuje specyficzność substratową, wykazuje powinowactwo do substratów Centrum aktywne-specyficznie pofałdowany łańcuch polipeptydowy pozwala na powstanie nietrwałego kompleksu E-S, którego powstanie obniża energię aktywacji Koenzym – określa typ katalizowanego procesu, decyduje jakiej przemianie ulega substrat Cechy 1 nie zużywają się 2 jeden enzym katalizuje tylko jedną reakcję 3 przyspieszają reakcje nawet milion krotnie 4 dzięki enzymom uzyskuje się szybciej stan równowagi
Aktywator – przyspieszacz reakcj Inchibitor–opóźniacz lub zahamowuje (odwrazacal i nieod)
Klasyfikacja: hydrolazy – katalizują procesy rozpadu (hydrolizy) przy udziale H2O oksydoreduktory (utleniania i redukcji), transferazy (przenoszenia całych grup np. –COOH, COH, -OH, izomerazy (przekształcanie struktury cząsteczki bez jej rozkładu) liazy (rozpadu bez udziału H2O), ligazy (syntezy przy udziale energi zgromadzoenej w ATP)

FOTOSYNTEZA – złożone reakcje syntezy zw org z nieorg (CO2, H2O) przy udziale energii świetlnej, barwników (chlorofil). Powstają związki mniej utlenione, a tym samym bogatsze w energie, głównie cukry. Zachodzi w chloroplastach. Czynniki zewnętrzne: światło pod kątem prostym, temp 20o-40o,CO2-0,1%, obecność N wewnętrzne: ilość chloroplastów, aparatów szparkowych, miękisz asymilacyjny, obecność barwników, powierzchnia liścia.
FAZA JASNA – zachodzi w granach chloroplastów, zawierających chlorofil, polega na pochłanianiu promieni świetlnych i zmianie ich energii w energię wiązań chem np, w ATP, NADPH2. FAZA CIEMNA – zachodzi w stromie chloroplastu, gdzie przebiegają reakcje katalizowane przez enzymy nie wymagające udziału światłą, a prowadzące do syntezy cukrów, a następnie innych złożonych zw org czyli wtórnych produktów fotosyntezy. Procesy te odbywają się przy udziale energii wiązań chem zgromadzonej w fazie pierwszej.
Rodzaje fosforylacji fotosyntetycznej – a) cykiczna – zachodzi gdy wybity elektron z fotosystemu PSI po przejściu przez przenośnik wraca na swoje miejsce fotosystemu PSI

b) niecykliczan – zachodzi gdy wybity elektron z fotosystemu PSI jest transportowany na przenośnik wodorowy (NADP+), a do wytworzonej dziury trafia elektron z innego chlorofilu z fotosystemu PS II FAZA CIEMNA: 1) karboksylacja–polega na asymilacji (przyłączaniu) CO2 do akceptora CO2 czyli związku pięciowęglowego. W wyniku tego tworzy się związek sześciowęglowy, który rozpada się na 2 cz zw trzywęglowego 2) redukcja – polega na redukcji zw trzywęglowego do aldechydu przy udziale energii z ATP i NADPH2
3) regeneracja – odtworzenie akceptora CO2 czyli zw pięciowęglowego, też wymaga energii z ATP i NADPH2 Fotosynteza ma wydajność 30 %
CHEMOSYNTEZA – synteza zw org z prostych zw nieorg (CO2, H2O), ale przy wykożystaniu energii chem pochodzącej z utleniania rużnych zw mineralnych np NH3, H2S
Zdolność tą mają bakterie : nitryfikacyjne – utl amoniak i sole amonowe, siarkowe siarkowodór do siarki, wodorowe – wodór do wody.

Cechy sprzężone z
płcią i ich dziedziczenie.

1. Geny zlokalizowane na autosomach dziedziczą się niezależnie od płci, bo podczas mejozy segregacja chromosomów „matczynych” i „ojcowskich” jest zupełnie przypadkowa.
2. Geny zlokalizowane na chromosomach płciowych (x, y), to geny sprzężone z płcią; a cechy, które te geny determinują, są cechami sprzężonymi z płcią i ujawnienie się tych cech zależy od płci osobnika u którego występują.

3. Hemofilia :
· gen odpowiedzialny za krzepliwość krwi jest zlokalizowany na chromosomie x i oznacza się go H, zaś recesywny allel tego genu –h, jest odpowiedzialny za hemofilię;
· chory mężczyzna ma genotyp h0, bo ma tylko jeden chromosom x; jeśli poślubi on zdrową kobietę (która nie jest nosicielką hemofilii = nie ma allelu h= ma genotyp HH), to synowie będą zdrowi, bo będą mieli genotyp H0, a córki będą nosicielami hemofilii (genotyp Hh), choć same będą zdrowe,
· jeśli kobieta – nosicielka, o genotypie Hh poślubi zdrowego mężczyznę, to połowa synów zachoruje na hemofilię, i połowa córek będzie nosicielem hemofilii.

4. Daltonizm – widzenie barw uzależnione od rodopsyny:
· gen kodujący rodopsynę jest odpowiedzialny za odróżnienie barwy czerwonej od zielonej i oznacza się go D i jest zlokalizowany na chromosomie x,
· allel recesywny tego genu –d, wywołuje daltonizm,
· dziedziczenie jest takie samo jak w przypadku hemofilii.

5. Cechy związane z płcią :
Niektóre cechy charakterystyczne dla płci męskiej lub żeńskiej są determinowane przez geny obecne na autosomach i takie geny są identyczne u obu płci :
· geny odpowiedzialne za rozwój zewnętrznych cech narządów płciowych; dróg moczowych, owłosienia,
· różnice w fenotypach mężczyzn i kobiet wynikają z różnego stężenia w ich krwi chromosomów płciowych,
NP. łysienie wywołane jest genem, którego działanie przejawia się w obecności hormonu testosteronu (to hormon płci występujący u mężczyzn). Ponieważ ten gen dominuje u mężczyzn i jest recesywny u kobiet, więc na tę dolegliwość cierpią mężczyźni.

Chromosomowa teoria dziedziczności Morgana.

1. Morgan to uczony przyrodnik. Obserwował on życie muszek owocowych, które szybko się rozmnażają i mają duże, widoczne gołym okiem chromosomy. Tych chromosomów jest mało. Mendel w oparciu o pracę nad tymi muszkami sformował w 1912r. swoją teorię.
2. W 1912r. Morgan sformułował teorię chromosomową dotyczącą dziedziczenia cech:

a) główne założenia:
· geny są odpowiedzialne za powstanie określonej cechy czyli gen jest jednostką dziedziczoną,
· geny znajdują się w chromosomach,
· geny ułożone są liniowo w chromosomach,
· geny zajmują ściśle określone miejsce, czyli tzw. locus,
· zmiana położenia genów w chromosomie zachodzi podczas mejozy i podczas crossing-over (to przemieszczenie fragmentów chromosomów),
· crossing-over jest przyczyną zmienności rekombinacyjnej,
· geny leżące blisko siebie to geny sprzężone,
· geny sprzężone wywołują cechy sprzężone,
· cechy sprzężone dziedziczą się,
· sprzężenie jest tym silniejsze, im bliżej siebie leżą geny,
· odległość między genami to centymorgany, czyli procent crossing-over,
· genetyczne skutki crossing-over widoczne są tylko w heterozygotach.

3. Przebieg crossing-over:
· w pachytenie pierwszego podziału mejozy chromosomy homologiczne ulegają spiralizacji, przez co staje się krótsze, grubsze i bardziej widoczne,
· każdy chromosom złożony jest z 2 chromatyd, a więc biwalent z 4,
· w pachytenie następuje wymiana odcinków chromatyd homologicznych chromosomów.


Chemiczne aldechydy



1 mrówka 2 ocet 3 propion 4 masło 5 walerian
aldehyd –C=O kwas –C–O–H alkohol –OH
H O CnH2n+1OH
Chemiczne alkeny

Reakcje addycji (przyłączania)
a) uwodornienia + H2 (Ni, Pt, Pol)
b) bromowania (odbarwienia wody bromowej) + Br
c) z fluorowco -wodorami + HCl
d) uwodornienia (hydratacji) + H2O (H+, 0o)
Reakcje eliminacji (otrzymywanie alkenów)
a) odwodnienie (dehydratacja) alkoholi (Al2O3,T)
b) z mono-fluoro pochodnych + KOH (alkoh, 80 o )
Reakcja polimeryzacji (T,p – temp, ciśnienie)
Reakcja utleniania ( [O] ) etanodiol
Reakcja eliminacji, otrzymywania alkenów
+ KOH (C2H5OH, alkoh, 80o) KCl + H2O
Izomeria: * położenia podstawnika, * konstytucyjna,
*położenia wielokrotnego wiązania,*łańcuchowa szkieletowa


Chemiczne białka

Pierwszorzędowa struktura- białka to wielocząsteczki zbudowane z około 20 różnych aminokwasów. Połączone wiązaniami peptydowymi. Kolejność aminokwasów w łańcuchu polipeptydowym czyli ich sekwencja noszą nazwę struktury 1-rzedowej lub białka. Gly-Ala-Cys-; Ala-Ala-Gly-Cys
Wtórna struktura białek-Różne usytułowanie łańcucha polipeptydowego w przestrzeni decyduje o wtórnej strukturze białka. W utrwalaniu struktury wtórnej uczestniczą wiązania. Wiązanie uczestniczące w utrwalaniu struktury wtórnej: wodorowe, di siarczkowe, jonowe, estrowe, bioestrowe.
Struktura 2-rzędowa a- w/w wiązania mogą tworzyć się w obrębie 1-ego łańcucha. Wówczas wiązania polipeptydowe układają się wzdłuż prawoskrętnej lini śrubowej. Taki kształt łańcucha polipeptydowego nazywa się spiralą a-heliks. Wiązania peptydowe leżą w tym przypadku w 1-ej płaszczyźnie. A wiązania wodorowe tworzą się odpowiednio pomiędzy grupami sąsiednich skrętów spiralnych.
Struktura 2-rzędowa b-Wiązania mogą tworzyć się między grupami występującymi w różnych \, ale położonych obok siebie łańcuchów polipeptydowych. Podstawowy model nazywa się rusztem peptydowym. Nie oddaje on jednak struktury cząsteczki białka. Ponieważ grupy węglowodorowe R są zbyt duże żeby tworzyć ruszt w którym łańcuch znajdowałby się w 1-ej płaszczyźnie (płaszcz. kartki). Jeżeli jednak kartkę z narysowanym modelem zagnie się wzdłuż lini >CH-R to grupy R będą ustawione prostopadle do płaszczyzny a otrzymany model będzie obrazem struktury białek o budowie włóknistej. Taki model nazywamy modelem pofałdowanej kartki lub harmonijki,

Struktura 3-rzędowa- Spirala a nigdy nie występuje na całej długości łańcucha obecności np. wiązań disiarczkowych. Spinających różne miejsca tego samego łańcucha powoduje, że cząsteczka białka składa się z następujących po sobie odcinków spiralnych i niespiralnych. Sekwencja tych odcink. nosi nazwę struktury III-rzedowej.
Struktura 4-rzędowa – O tej strukturze decyduje łączenie się identycznych lub różnych cząstek białek w odrębne agregaty. Ta struktura stabilizowana jest przede wszystkim przez wiązanie disiarczkowe lub za pośrednictwem jonów metali.
Podział białek ze względu na a) budowę – białka proste (proteiny) : Albuminy (rozp w H20), Gloguliny (nie rozp w H20), Kolagen (pęcznieje w H20) – białka złożone (proteidy): fosforoproteidy, chromoproteidy (chemoglobina Fe, chlorofil Mg) b) kształt: glogularne (sferyczne), fibrylarne (włukienkowate) – struktura b c) funkcje jaką spełniają w organizmach żywych: regulująca, chormonalne, enzymatyczne, odpornościowe, budulcowe. WŁAŚCIWOŚCI a) fizyczne Roztwory wodne to układy koloidalne o charakterze hydrofilowym, wykazują efekt Tyndala (rozpraszają światło), nie przenikają przez błony półprzepuszczalne, podlegają żelowaniu. b) chemiczne - żelowanie białka odbywa się pod wpływem soli lekkich (NaCl), następuje zniszczenie osłonki solwacyjnej (hydratacyjnej), która może być następnie odbudowana – koagulowanie białka następuje pod wpływem soli metali ciężkich, mocnych kwasów mocnych zasad i wysokiej temp. Następuje zniszczenie struktury wewnętrznej, której nie da się odbudować. – hydroliza białek, następuje pod wpływem gotowania ze stężonymi kwasami od aminokwasów.
Chemiczne cukry

Glukoza i Fruktoza – substancje białe, krystaliczne o słodkim smaku. Dobrze rozpuszczalne w wodzie, nie rozp. w alkoholu i innych rozpuszczalnikach organ. Odczyn obojętny.
Frukt i glukoza ulegają reakcjom Trommera 2Cu(OH)2Cu2O+2H2O i Tollensa Ag22Ag
Tymi reakcjami nie można odróżnić aldoz od ketoz, ale reakcją: odbarwianie wody bromowej w obecności wodorowęglanu sodu Br2(w H2O żółty)+NaHCO32NaBr+2CO2+H2O W reakcji tej ketozy nie odbarwiają wody wromowej.
Glukoza ulega fermentacji alkocholowej (jak wiele innych cukrów), ale zawsze pierwszym etapem jest enzymatyczne przekształcenie tych cukrów w glukozę: C6H12O6(drożdze, enzymy) 2C2H5OH+2CO2
a glukoza – krystalizuje z roztworu odpatyrowanego w temp pokojowej, kont skrencania światła zpolaryzowanego maleje w czasie z +112o do osiągnięcia +53o
b glukoza – krystalizuje z roztworu o temp powyżej 98o, kont skrencania światła zpolaryzowanegorośnie w czasie od 00 do +53o. Mutarotacja – zmiana skręcalności światłą.
SKROBIA a) amyloza – występuje wiązanie a1,4 glikozydowe, łańcuch prosty od 300 do 4000 reszt glukozowych b) amylopektyna - wiązanie a1,4 glikozydowe i a1,6 glikozydowe, łańcuch rozgałęziony od kilku do kilkudziesięciu tysięcy reszt glikozowych. Właściwości: a) fizyczne: nie rozpuszczają się w wodzie zimnej, a w wodzie gorącej tworzy roztwór koloidalny tzw. kleik skrobiowy ulegający koagulacji (ścięciu) po ochłodzeniu b)chemiczne: nie ma właściwości redukujących (brak reakcji Tolen i Tromer) wolne grupy chemiacetalowe na końcu łańcucha nie mogą wpływać na właściwości przy swojej wielkości cząsteczek.
Skrobia hydrolizuje w obecności stężonego kwasu solnego lub enzymów (C6H10O5)n (H2O, H+ enzymy) n/x (C6H10O5)x C12H22O11 C6H12O6 Reakcja charakterystyczna: Skrobia pod wpływem Jodu zawartego w jodku potasu barwi się na granatowo. Reakcja ta pozwala odróżnić skrobię od innych węglowodanów (celulozy).
CELULOZA: występuje wiązanie a1,4 glikozydowe, łańcuch prosty Właściwo: a) fizyczne:
Budowa włóknista (włókno celulozowe, mikro-włókno celulozowe, wiązka cząsteczek celulozy, cząsteczka celulozy C6H10O5), nie rozpuszcza się w zimnej i ciepłej wodzie oraz w rozpuszczalnikach organicznych b)chemiczne: nie mają właściwości redukujących, bardzo trudno hydrolizują do bglukozy. Zastosowanie: przemysł włókienniczy (len, bawełna) i papier
CELULOZA: występuje wiązanie b1,4 glikozydowe, łańcuch prosty Właściwo: a) fizyczne:
Budowa włóknista (włókno celulozowe, mikro-włókno celulozowe, wiązka cząsteczek celulozy, cząsteczka celulozy C6H10O5), nie rozpuszcza się w zimnej i ciepłej wodzie oraz w rozpuszczalnikach organicznych b)chemiczne: nie mają właściwości redukujących, bardzo trudno hydrolizują do bglukozy. Zastosowanie: przemysł włókienniczy (len, bawełna) i papier
MALTOZA: wiązanie a1,4. 2* a glukozy CELOBIOZA: wiązanie b1,4. 2*b glukozy LAKTOZA: wiązanie b 1,4. b glukoza i b galaktoza.
Glukoza i Fruktoza – substancje białe, krystaliczne o słodkim smaku. Dobrze rozpuszczalne w wodzie, nie rozp. w alkoholu i innych rozpuszczalnikach organ. Odczyn obojętny.
Frukt i glukoza ulegają reakcjom Trommera 2Cu(OH)2Cu2O+2H2O i Tollensa Ag22Ag
Tymi reakcjami nie można odróżnić aldoz od ketoz, ale reakcją: odbarwianie wody bromowej w obecności wodorowęglanu sodu Br2(w H2O żółty)+NaHCO32NaBr+2CO2+H2O W reakcji tej ketozy nie odbarwiają wody wromowej.
Glukoza ulega fermentacji alkocholowej (jak wiele innych cukrów), ale zawsze pierwszym etapem jest enzymatyczne przekształcenie tych cukrów w glukozę: C6H12O6(drożdze, enzymy) 2C2H5OH+2CO2
a glukoza – krystalizuje z roztworu odpatyrowanego w temp pokojowej, kont skrencania światła zpolaryzowanego maleje w czasie z +112o do osiągnięcia +53o
b glukoza – krystalizuje z roztworu o temp powyżej 98o, kont skrencania światła zpolaryzowanegorośnie w czasie od 00 do +53o. Mutarotacja – zmiana skręcalności światłą.
SKROBIA a) amyloza – występuje wiązanie a1,4 glikozydowe, łańcuch prosty od 300 do 4000 reszt glukozowych b) amylopektyna - wiązanie a1,4 glikozydowe i a1,6 glikozydowe, łańcuch rozgałęziony od kilku do kilkudziesięciu tysięcy reszt glikozowych. Właściwości: a) fizyczne: nie rozpuszczają się w wodzie zimnej, a w wodzie gorącej tworzy roztwór koloidalny tzw. kleik skrobiowy ulegający koagulacji (ścięciu) po ochłodzeniu b)chemiczne: nie ma właściwości redukujących (brak reakcji Tolen i Tromer) wolne grupy chemiacetalowe na końcu łańcucha nie mogą wpływać na właściwości przy swojej wielkości cząsteczek.
Skrobia hydrolizuje w obecności stężonego kwasu solnego lub enzymów (C6H10O5)n (H2O, H+ enzymy) n/x (C6H10O5)x(dekstryny) C12H22O11(maltoza) C6H12O6 (glukoza) Reakcja charakterystyczna: Skrobia pod wpływem Jodu zawartego w jodku potasu barwi się na granatowo. Reakcja ta pozwala odróżnić skrobię od innych węglowodanów (celulozy).

CHEMIZM FOTOSYNTEZY
Istotą procesu fotosyntezy jest redukcja węgla odbywająca się stopniowo
6CO2 + 6H2O energia słon. chloroplasy C6H12O6 + 6 O2

Na proces fotosyntezy składają się dwie fazy:
- świetlna
- ciemna
Faza świetlna ( lewa strona równania ) przebiega w systemie lamlarnym ciałka zieleni i polega na fotodysocjacji H2O. Cząsteczka H2O pod wpływem energi świtlnej i chlorofilu zostaje rozbita do H i grupy OH. Wcześniej energia świtlna zamieniana się na chemiczną. Aby fotodysocjacja zasła muszą być:
- chlorofil
- przenośniki elektronów

Chlorofil „a” tworzy w ehloroplasatch dwie oddzielne formy mające różne właściwości widmowe:
- krótkofalowe posiadające maximum absorcji w promieniowaniu jasnoczerwonym
- długofalowe posiadające maximum absorcji w promieniowaniu ciemnoczerwonym
Obie formy są w postaci dwóch oddzielnych zespołów barwników oznaczonych symbolami PS I ( pigment system jeden ) i PS II :
- system PS I składa się z długofalowej formy chlorofliu, tworzy w chloroplaście kompleksy białkowe, bierze udział w fosforylacji cyklicznej i za nią odpowiada
- system PS II zawiera formę krótkofalową, chlorofil „a” oraz chlorofil „b” i karotenoidy, związany jest z fosfolizą ( rozbiciem ) H2O, NADP

Przenośniki elektronów:
- ferodoksyna – białko zawierające Fe i S
- plastocjanina – białko zawierające Cu
- plastochina – związek zbudowany z rdzenia aromatycznego i bocznego łańcucha, podobny do witaminy K
- cytochromy – białka zawierające Fe
- flauproteid

Z tego wynika, że barwniki i przenośniki tworzą ciąg umożliwijający transport elektronów, który zachodzi dzięki energii chemicznej

W zależności od układów przenoszących energię wyróżnia się :
- fosforylację fotosyntetyczną niecykliczną ( faza jasna )
- fosforylację fotosyntetyczną cykliczną ( faza ciemna )

Przebieg fosforylacji niecyklicznej:
- system barwników PS I pochłania fotony światła ciemnoczerwonego;
- pochłonięty foton oddaje swoją energię jednemu z elektronów, który pobudzony - zostaje wytrącony z systemu PS I i w tym miejscu powstaje luka, która


A z niej na nukleotyd NADP ( fosforan dwunukleotydu nikotyno-amino-adeninowego )
- H z H2O zostaje skierowany też na NADP, którego cząsteczka ulega redukcji; NADP+ + 2e- + 2H+ NADPH2 – to pierwsza siła asymilacyjna
- OH z H2O rozpada się do tlenu, wody i dwóch cząsteczek elektronu, przy czym uwolniony tlen wydalnoy jest na zewnątrz, jako produkt uboczny
- elektrony zostają akierowane na system barwników PS II, skąd zostają następnie wybite ( wytrącone ) pod wpływem pochłoniętych fotonów światła jasno czerwonego
- wybite elektrony przepływają przez łańcuch pośredników spowrotem na sytsem PS I i w ten sposób tam wypełniają dziury
- po pochłonięciu fotony elektryczne zostają znów wybyte z PS I uwalnia się energia umożliwiająca przyłączenie fosforu nieorganicznego do ADP ( adenozyno-dwufosforowy ) i powstaje ATP ( adnezynotrójfosforowy ) które jest drugą siłą asymilacyjną do asymilacji energii

PODSUMOWANIE
Istotą fosforylacji jest uwolnienie dwóch sił asymilacyjnych: NADPH2 – nośnika wodory i drugiej siły ( połączenie nieorganicznego fosforu z ADP ) – nośnika energii. Może dojść do odłączenia fosforu d ATP – powstaje ADP i energia wykorzystywana do syntezu do syntezy węglowodorów w fazie ciemnejCHEMIZM FOTOSYNTEZY


Istotą procesu fotosyntezy jest redukcja węgla odbywająca się stopniowo
Na proces fotosyntezy składają się dwie fazy:
- świetlna
- ciemna
Faza świetlna ( lewa strona równania ) przebiega w systemie lamelarnym ciałka zieleni i polega na fotodysocjacji H2O. Cząsteczka H2O pod wpływem energii świetlnej i chlorofilu zostaje rozbita do H i grupy OH. Wcześniej energia świetlna zamieniana się na chemiczną. Aby fotodysocjacja zaszła muszą być:
- chlorofil
- przenośniki elektronów

Chlorofil „a” tworzy w ehloroplasatch dwie oddzielne formy mające różne właściwości widmowe:
- krótkofalowe posiadające maximum absorcji w promieniowaniu jasnoczerwonym
- długofalowe posiadające maximum absorcji w promieniowaniu ciemnoczerwonym
Obie formy są w postaci dwóch oddzielnych zespołów barwników oznaczonych symbolami PS I ( pigment system jeden ) i PS II :
- system PS I składa się z długofalowej formy chlorofilu, tworzy w chloroplaście kompleksy białkowe, bierze udział w fosforylacji cyklicznej i za nią odpowiada
- system PS II zawiera formę krótkofalową, chlorofil „a” oraz chlorofil „b” i karotenoidy, związany jest z fosfolizą ( rozbiciem ) H2O, NADP

Przenośniki elektronów:
- ferodoksyna – białko zawierające Fe i S
- plastocjanina – białko zawierające Cu
- plastochina – związek zbudowany z rdzenia aromatycznego i bocznego łańcucha, podobny do witaminy K
- cytochromy – białka zawierające Fe
- flauproteid

Z tego wynika, że barwniki i przenośniki tworzą ciąg umożliwiający transport elektronów, który zachodzi dzięki energii chemicznej

W zależności od układów przenoszących energię wyróżnia się :
- fosforylację fotosyntetyczną niecykliczną ( faza jasna )
- fosforylację fotosyntetyczną cykliczną ( faza ciemna )

FAZA JASNA FOTOSYNTEZY

Przebieg fosforylacji niecyklicznej:
- system barwników PS I pochłania fotony światła ciemnoczerwonego;
- pochłonięty foton oddaje swoją energię jednemu z elektronów, który pobudzony - zostaje wytrącony z systemu PS I i w tym miejscu powstaje luka, która może być zajęta przez nowy elektron z zewnątrz
- wybity elektron zostaje skierowany na ferodksynę a z niej na nukleotyd NADP ( fosforan dwunukleotydu nikotyno-amino-adeninowego )
- H z H2O zostaje skierowany też na NADP, którego cząsteczka ulega redukcji; NADP+ + 2e- + 2H+ NADPH2 – to pierwsza siła asymilacyjna
- OH z H2O rozpada się do tlenu, wody i dwóch cząsteczek elektronu, przy czym uwolniony tlen wydalnoy jest na zewnątrz, jako produkt uboczny
- elektrony zostają akierowane na system barwników PS II, skąd zostają następnie wybite ( wytrącone ) pod wpływem pochłoniętych fotonów światła jasno czerwonego
- wybite elektrony przepływają przez łańcuch pośredników spowrotem na sytsem PS I i w ten sposób tam wypełniają dziury
- po pochłonięciu fotony elektryczne zostają znów wybyte z PS I uwalnia się energia umożliwiająca przyłączenie fosforu nieorganicznego do ADP ( adenozyno-dwufosforowy ) i powstaje ATP ( adnezynotrójfosforowy ) które jest drugą siłą asymilacyjną do asymilacji energii

PODSUMOWANIE
Istotą fosforylacji jest uwolnienie dwóch sił asymilacyjnych: NADPH2 – nośnika wodory i drugiej siły ( połączenie nieorganicznego fosforu z ADP ) – nośnika energii. Może dojść do odłączenia fosforu od ATP – powstaje ADP i energia wykorzystywana do syntezu do syntezy węglowodorów w fazie ciemnej


CHETROFIZM PRZYKŁADEM PROCESÓANABOLICZNYCH

Cheterotrofy to organizmy cudzożywne. Są one zdolne do syntezy własnych związków organicznych jedynie już z gotowych wytworzonych przez autotrofy związków węglowych bogatych w energię. Nie są w stanie tak jak rośliny wytwarzać związków nieorganicznych z organicznych. Spożywane pożywienie po odpowiedniej przeróbce służy do budowy ciała i wytwarzania energii.

Cheterotrofy dzielimy na :
- pasożyty i półpasożyty roślinne i zwierzęce ( np. łuskiernik rożowy, kanianka, huba ) pasożyty dzielimy również na zewnętrzne ( pchły, wszy, kleszcze) i wewnętrzne ( robaki )
- mułożercy
- glebożercy
- drapieżnicy
- roślinożercy
- wszystkożercy
- sporofity i saprofagi ( bakterie )

Przystosowanie do cudzożywnego sposobu odżywiania się:
- pierwotniaki – odżywiają się 3 sposobami ( fagocytyna, pinocytoza i wchłanianie – najwięcej energii ); następuje rozpoznawanie pokarmu i jego wchłanianie;
- bezkręgowce ( pasożyty )
- jamochłony – otwór prowadzący do jamy
- płazińce – układ pokarmowy ( np. wypławek biały )
- glista ludzka – układ pokarmowy w postaci rurki składającej się z odcinków,
- tasiemiec – endosmoza, gruczoł trzustkowo-wątrobowy;
- ssaki – bardzo skomplikowana budowa układu pokarmowego
- wyższe bezkręgowce
- odcinek pobierania pokarmu, są tam struktury do przytrzymywania, rozszarpywania, rozcierania pokarmu; otwór gębowy – jama gębowa;
- odcinek trawienia – żołądek, trzustka, wątroba;
- przesyłanie prostych składników pokarmowych do krwi i komórek
- dla jelit charakterystyczny jest ruch perystoliczny
- formowanie kału i usuwanie.


Zapotrzebowanie na pokarm :
- roślinożercy – bardzo duże, bo ich pokarm jest mało kaloryczny, proces trawienia zachodzi w 4-jamistym żołądku;
- mięsożercy – bardzo małe, bo ich pokarm jest wysokokaloryczny, żołądek 1 jamisty, pokarm zalega dłużej

Sposoby pobierania pokarmu:

ZWIERZĘTA
- śluz – służy do wyławiania planktonu, u wypławka białego wydzielają go rabdity,
- filtratory – czułki, cienkie odnóża, u ryb skrzela działające jak sita, u flamingów i kaczek listewki w dziobie, u wielorybów płytki rogowe
Aparaty do rozdrabniania pokarmu:
- żujący u wrtoek
- gębowy u skorupiaków
- zęby u ssaków
- aparat gębowy liżący u pływnożerców ( motyle, trzmiele, pszczoły, muchy);
- glebożercy ( np. dżdżownica ) połykają cząsteczki gleby

ROŚLINY
- rosiczka okrągłustna – sama nie wytwarza związków białkowych, więc na liściach ma gruczoły, na których gdy usiądzie owad to powodują, że liść zwija się zamykając go w pułapce – zostaje z niego tylko pancerz
- dzbanecznik wodny – jego liść zwija się w dzban do połowy wypełniony płynem trawiącym, który jest słodki i zwabia owady.

Składniki pokarmowe:
- węglowodany złożone ( skrobia, glikogen )
- białka roślinne i zwierzęce
- lipidy ( czyli tłuszcze )
- składniki regulujące :
- sole mineralne
- witaminy pobierane w postaci gotowej, nie są trawione, regulują procesy, są wchłaniane bezpośrednio do krwi.



- siedliskową – zamieszkiwanie różnych miejsc siedliskowych
- etologiczną – niechęć samców do samic innego gatunku
- mechaniczną – niezgodność budowy narządów rozrodczych
- genetyczną – różnice w budowie chemicznej i molekularnej gamet

a) postzygotyczna
Zdarza się, że mimo poprzednich przeszkód dojdzie

CZYNNIKI FOTOSYNTEZY

FOTOSYNTEZA to proces endoenergetyczny polegający na syntezie związków organicznych z CO2 i H2O – związków nieorganicznych, przy udziale energii świetlnej słońca i barwników asymilacyjnych np. chlorofilu. Chlorofil jest transportem energii słonecznej, która jest przez niego zamieniana na chemiczną z wydzieleniem tlenu.

Aby zaszedł proces fotosyntezy muszą być spełnione następujące czynniki :

STĘŻENIE CO2
Źródłem węgla jest CO2 z atmosfery i wody, jest on pobierany w postaci jonów HCO3
u roślin wodnych i H2CO3. Jeżeli w atmosferze jest go 2,1 * 1012 T to jest to ilość wystarczająca do zaspokojenia zapotrzebowania roślin, na 1 km2 daje to 4 kg CO2. Gdyby C nie był uzupełniany to ta ilość wystarczyłaby na 35 lat, CO2 uzupełniają : wybuchy wulkanów, przemysł, procesy oddychania roślin, zwierzą i ludzi, C dostaje się do rośliny przez aparaty szparkowe.

TEMPERATURA
Fotosynteza zachodzi w temperaturze dodatniej, niektóre rośliny afrykańskie nie zasymilują CO2 w temperaturze +5OC, rośliny w Polsce asymilują CO2 przy temperaturze poniżej 0OC, w miarę wzrostu temperatury wzrasta intensywność fotosyntezy, temperatura optymalna to 20-30OC, powyżej tej temperatury występuje spadek intensywności fotosyntezy, w temperaturze wyższej niż 45OC następuje jej zatrzymanie, a w temperaturze 50OC śmierć komórek.

WODA
Substancja wyjściowa dostarczająca H do redukcji CO2 co prowadzi do powstania heksosy, obniżenie bilansu wodnego rośliny powoduje zamknięcie aparatów szparkowych i zahamowanie natężenia asymilacji CO2,
H2O – jest bardzo ważna, ponieważ wchodzi w reakcje – jest substratem

ŚWIATŁO
Źródło energii świetlnej zamienianej na promienie i kolejnie na energię chemiczną, która służy do fotosyntezy, natężenie światła wyraża się w luksach, ilość w jednostkach czasu na jednostki powierzchni, światło w słoneczne dni ma natężenie 100 tyś. luksów, długość fali wynosi 400-700 nanometrów. Wyróżniamy barwy :
- fioletowe : 380 – 400 tyś nanometrów
- niebieskie : 400 – 450 tyś
- zielone : 490 – 540 tyś
- żółte : 540 – 580 tyś
- czerwone : 600 – 700 tyś

Nie biorą udziału w fotosyntezie :
- podczerwień : powyżej 700 tyś
- ultrafiolet : poniżej 380 tyś

Najbardziej wydajna do fotosyntezy jest czerwone, jego intensywność zależy od długości fali. Rośliny dzielimy na
- światłolubne ( drzewa owocowe, sosna, pomidory )
- ciemnolubne ( paproć, bluszcz )

BARWNIK
Wyróżniamy 4 typy chlorofilu : a, b, c, d
Stosunki ilościowe chlorofilu zależą od ilości naświetlenia : rośliny ciemnolubne mają więcej chlorofilu b, światłolubne – a, a wodne – c i d.
W skład każdego barwnika wchodzą :
- białka 30-50 %
- tłuszcze 8-30 %
- barwniki fotosyntetyczne 10 – 20 %
- DNA ( inne niż jądrowe )
- RNA

U roślin wodnych żyjących głębiej są barwniki - ksantofile – bo do nich nie dochodzi promieniowanie czerwone tylko niebiesko-filotowe; u brunatnic i krasnorostów występują barwniki fikobilina i chlorofil, widoczna jest strefowość : wyżej są glony z chlorofilem, niżej brunatnice, najniżej krasnorosty ( czerwone )

WIEK ROŚLINY
W młodym i bardzo starym liściu natężenie fotosyntezy jest niższe; w dojrzałym liściu jest normalnie, w liściu żółknącym spada do 0.

UKŁAD CHLOROPLSTÓW
- parastrofia – w układzie tym liście są wystawione silne działanie promieni słonecznych, chloroplasty są wzdłuż ścian komórek równolegle do promieniowania
- epistrofia – mało światła, miejsca zaciemnione, ustawione prostopadle do promieniowania.

KSZTAŁ LIŚCI
- np. rośliny iglaste : igły długie, wąskie, więc mało ciałek zieleni
- rośliny okrytonasienne : blaszki liściowe, więc ilość chloroplastów jest większa

CZYNNIKI ODDYCHANIA

Na intensywność oddychania mają wpływ następujące czynniki :

TEMPERATURA
- ok. OOC proces oddychania jest spowolniony
- wraz ze wzrostem temperatury intensywność procesu oddychania zwiększa się;
- 34 – 40OC – spowolnienie intensywności procesu oddychania
- 50OC – proces oddychania spada, ponieważ enzymy ( czyli białka ) ulegają denatunacji;
- jeżeli temperatura przez dłuższy czas wynosi ponad 30OC to proces oddychania przebiega na takim samym poziomie.

ILOŚĆ TLENU
- w niskiej ilości tlenu intensywność procesu oddychania jest słaba
- proporcjonalnie do zwiększania się stężenia tlenu wzrasta intensywność procesu oddychania;
- gdy stężenie tlenu jest już bardzo wysokie, na optymalnym poziomie, to mimo to, proces oddychania nie wzrasta
- stężenie O2 na ziemi wynosi 21 %
- niedostatek O2 w glebach ciężkich spowalnia proces oddychania i prowadzi do jego zaniku
- niedostatek tlenu prowadzi do fermentacji alkoholowej i powstania alkoholu – jest to proces końcowy.

ILOŚĆ UTLENIANEGO SUBSTRATU

ILOŚĆ WYDZIELANEGO CO2
- zwiększone stężenie CO2 obniża i hamuje proces oddechowy
- ilość CO2w atmosferze nie przeszkadza intensywności oddechowej
- zwiększona ilość CO2 wykorzystywana jest do przechowywania owoców i warzyw w chłodniach

WODA
Nasiona suche, z małą ilością H2O ( 10-12 % ) mają proces oddychania spowolniony, gdy dostarczy się jej więcej enzymy zostają uwolnione, podnosi się temperatura i wzrasta intensywność procesu oddychania.
ŚWIATŁO
- promieniowanie niebieskie zwiększają oddychanie ciemniowe – mitochondrialne
- w ciągu dnia podczas fotosyntezy pierwsze etapy procesu oddychania tlenowego są zahamowane; w niektórych roślinach zachodzi fotorespiracja ( wydzielenie CO2 i pochłanianie O2 ); zachodzi ona w 3 miejscach :
- mitochondriach
- chloroplastach
- peroksysomach

CZYNNIKI WEWNĘTRZNE
- zranienia – proces oddychania zostaje pobudzony, następuje wyzwolenie energii, komórki tworzą się i zabliźniają ranę.
- hormony roślinne – auksyny – działają w niskich stężeniach, wydzielane są w stożkach roslin, stymulują proces oddychania.
- inhibitory – ( cjanki, tl. węgla, fluorki ), początkowo chamują oddychanie, a kolejnie wstrzymują i doprowadzają do śmierci.
Determinowanie płuci
Płeć jest zespołem cech, który różnicuje każdy gatunek samca i samicę.
a) cechy płciowe dzielą się na :
- I rzędowe – należą tutaj gruczoły płciowe i narządy rozrodcze
- II rzędowe – są to cechy wtórne, charakterystyczne dla danego gatunku i nie mają bezpośredniego znaczenia w rozmnażaniu się.
b) płeć determinowana jest przy zapłodnieniu, rozwija się u zarodka pod wpływem określonej informacji genetycznej, tzn. zygota ma w tym zapisie nadany kierunek rozwoju : męski lub żeński. U większości gatunków liczba rodzących się samców i samic jest prawie równa.
c) Chromosomy samców i samic różnią się i te chromosomy różniące komórki samca i samicy to heterochromosomy lub chromosomy płci;
- takimi chromosomami płci są x i y;
- męski ma O xy, kobiet O xx
- u człowieka powstają gamety
2 rodzaje gamet O xy 1 rodzaj gamet O xx

cecha żeńska cecha męskości tylko 1 chromosom x jest aktywny, która z 2
x jest aktywna i da potomstwo to kwestia przypadku; ta nieaktywna, mimo połączenia z plemnikiem, nie da potomstwa.

d) w jądrze komórkowym człowieka znajduje się 46 chromosomów :
- 44 chromosomy, czyli 22 pary to chromosomy homologiczne wspólne dla obu płci i są to tzw. autosomy i na nich zlokalizowana jest większość genów ludzkich niosących jakieś cechy ( np. sylwetka, barwa oczu, włosów )
- pozostałe 2 chromosomy to chromosomy płci – heterochromosomy
Są lata, w których rodzi się więcej dziewczyn, i lata w których rodzi się więcej chłopców. Chłopców rodzi się więcej w tych latach, bo plemnik z chromosomem y jest lżejszy i szybciej się łączy z komórką jajową. Kobiet jest więcej niż mężczyzn bo mężczyźni szybciej umierają. Po wojnie rodziło się więcej chłopców

e) w jądrze komórkowym kobiety widoczne jest skupisko chromatyny, czyli białko Barma, które nie występuje u mężczyzn. Ciałko Barma to chromatyna płciowa, poprzez badania można wykazać, czy w jądrach komórek płodu znajduje się 1 czy więcej ciałek Barma. Gdy jest 1 – O.K., gdy więcej to dowód że u tego płodu występuje choroba genetyczna.

Płeć jest zespołem cech, który różnicuje każdy gatunek samca i samicę.
f) cechy płciowe dzielą się na :
- I rzędowe – należą tutaj gruczoły płciowe i narządy rozrodcze
- II rzędowe – są to cechy wtórne, charakterystyczne dla danego gatunku i nie mają bezpośredniego znaczenia w rozmnażaniu się.
g) płeć determinowana jest przy zapłodnieniu, rozwija się u zarodka pod wpływem określonej informacji genetycznej, tzn. zygota ma w tym zapisie nadany kierunek rozwoju : męski lub żeński. U większości gatunków liczba rodzących się samców i samic jest prawie równa.
h) Chromosomy samców i samic różnią się i te chromosomy różniące komórki samca i samicy to heterochromosomy lub chromosomy płci;
- takimi chromosomami płci są x i y;
- męski ma O xy, kobiet O xx
- u człowieka powstają gamety
2 rodzaje gamet O xy 1 rodzaj gamet O xx
cecha żeńska cecha męskości tylko 1 chromosom x jest aktywny, która z 2
x jest aktywna i da potomstwo to kwestia przypadku; ta nieaktywna, mimo połączenia z plemnikiem, nie da potomstwa.

i) w jądrze komórkowym człowieka znajduje się 46 chromosomów :
- 44 chromosomy, czyli 22 pary to chromosomy homologiczne wspólne dla obu płci i są to tzw. autosomy i na nich zlokalizowana jest większość genów ludzkich niosących jakieś cechy ( np. sylwetka, barwa oczu, włosów )
- pozostałe 2 chromosomy to chromosomy płci – heterochromosomy
Są lata, w których rodzi się więcej dziewczyn, i lata w których rodzi się więcej chłopców. Chłopców rodzi się więcej w tych latach, bo plemnik z chromosomem y jest lżejszy i szybciej się łączy z komórką jajową. Kobiet jest więcej niż mężczyzn bo mężczyźni szybciej umierają. Po wojnie rodziło się więcej chłopców

j) w jądrze komórkowym kobiety widoczne jest skupisko chromatyny, czyli białko Barma, które nie występuje u mężczyzn. Ciałko Barma to chromatyna płciowa, poprzez badania można wykazać, czy w jądrach komórek płodu znajduje się 1 czy więcej ciałek Barma. Gdy jest 1 – O.K., gdy więcej to dowód że u tego płodu występuje choroba genetyczna.




CZYNNIKI EWOLUCJI

Zmienność genetyczna, rekombinacyjna jest czynnikiem sprawczym ewolucji :
a) w genomie organizmu oliploidalnego (dzecka) każdy gen jest reprezentowany przez dwa allele : ojcowski i matczyny, i jeśli one są identyczne, to osobniki pochodne względem tego genu są homozygotyczne, jeśli różne – to osobniki – potomstwo są heterozygotyczne.
- Jeśli allele są jednakowe i potomstwo homozygotyczne to ewolucja nie jest możliwa
- Jednak gdy allele są różne i potomstwo heterozygotyczne to ewolucja jest możliwa

SELEKCJA – zwiększa przystosowanie populacji do środowiska
a) stabilizująca – eliminuje osobniki o skrajnym fenotypie, a osobniki o fenotypie przeciętnym są uprzywilejowane np. kiedy wśród szympansów urodzi się albinos, to w naturze zginie, a jeśli zostanie umieszczony w zoo to przeżyje. Bo inne fenotypy są ze środowiska eliminowane
b) kierunkowa – faworyzuje jeden fenotyp kosztem drugiego – specjalny fenotyp znajdujący się w skrajnych pozycjach np. ćma włochacz nabrzozek w rejonach uprzemysłowionych przyjmuje ubarwienie ciemne, natomiast w obszarach rolniczych – jasne. Potomstwo upodabnia się do otoczenia
c) rozdzielająca – wyróżnia fenotypy skrajne; prowadzi do wyodrębnienia grupy osobników (dywergercja). Mówimy o tzw. mimikra – upodobnieniu się jednych zwierząt do drugich, np. :
- występuje to najczęściej u motyli
- ziembyz wyspy Galapagos,
- dzięcioły z długimi dziobami, które mogły dostać nimi do wnętrza kory po pożywienie – przeżyły; te żywiące się inaczejwygineły, np. gdy brakowało nasion

IZOLACJA – mechanizmy biologiczne uniemożliwiające krzyżowanie się organizmów (ograniczenie przepływu genów).
b) prazygotyczna – zapobiega zapłodnieniu i obejmuje izolacje :
- sezonową – rożne pory rozrodu


BEZPOŚREDNIE DOWODY EWOLUCJI

WIEK ZIEMI
Wiek Ziemi oceniany jest na ok. 5 mld lat. Do jego określenia służą izotopy promieniotwórczych pierwiastków : Uran 238, Potas 40 – do określania wieku skał i minerałów. Węgiel C14 służy do określania wieku młodszych obiektów.

SKAŁY OSADOWE
Powstałe na skutek opadania drobnych cząsteczek piasku, mułu, błota, popiołów, szczątków itp. oraz nakładania się ich warstwowo. Wiele z tych składników, poprzez erozję zostało przeniesione w inne miejsce. Trwało to miliardy lat. Najstarsze pokłady znajdują się najniżej, najmłodsze najwyżej. Są one poprzedzielane. Według pokładów wyodrębniono 5 er :
- archaik
- prekambr
- paleozoik
- mezozoik
- kenozoik
Wpływ na powstawanie skał osadowych miały też ruchy skorupy ziemskiej ( trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów ). Powodowały one powstanie głębin, które wypełniły się wodą oraz wypiętrzenie mas górskich o różnych wysokościach.

SKAMIENIAŁOŚCI
Martwe w postaci wykopalisk
- kości z ery mezozoicznej
- odciski stóp – tropy zwierząt
- sylwetki ludzi i zwierząt wydobyte ze zmarzlin lodowych czy torfu
- paprotniki, skrzypy, widłaki i paprocie w postaci odcisków na płytach węglowych
Żywe
- ryba trzonopłetwna latimura ( Ocean Indyjski )
- hapteria ( wyspy otaczające Nową Zelandię )
- stekowce i torbacze ( Australia )
- żółwie ( wyspa Galapagas )

POŚREDNIE DOWODY EWOLUCJI
Ewolucja to stopniowa, nieustanna zmiana, to proces nieodwracalny zachodzący w czasie i przestrzeni, jest to proces kierunkowy.

Dowody pośrednie
q wspólne pochodzenie organizmów żywych
q dane z dziedziny taksonomii – uwzględniają one :
wygląd zewnętrzny
sposób poruszania się
sposób zdobywania pożywienia
symetrię ciała
sposób rozmnażania się
typ rozwoju zarodkowego
właściwości fizjologiczne
Na 1 milion budowa owadów jest taka sama(mają taki sam układ wydalniczy)

NARZĄDY HOMOLOGICZNE
mają takie same pochodzenie, ten sam plan budowy, ale spełniają one różne czynności : skrzydła ptaka, noga konia, płetwa wieloryba, ręka człowieka – wszędzie są te same kości, ale kończyny te spełniają różne funkcje. Mózgi kręgowców, pokrycie ciała kręgowców – to też narządy homologiczne

NARZĄDY ANALOGICZNE
Spełniają tę samą czynność, ale pochodzenie jest inne i plan budowy inny np. skrzydło ptaka i skrzydło motyla – oba służą do latania, oko kręgowca i oko owada. Z roślin : korzenie u organowców i chwytniki u mszaków – utrzymują roślinę w podłożu, pobierają wodę, ale budowa i pochodzenie jest różne.

NARZĄDY SZCZĄTKOWE U CZŁOWIEKA :
· Owłosienie ciała ( na klatce piersiowej u mężczyzn),
· wyrostek robaczkowy,
· zęby mleczne,
· budowa mięśni brzusznych,
· mięśnie przewodzące i odwodzące,
· paluch stopy,
· chwytność stopy u niemowlaka

ATAWIZMY U CZŁOWIEKA
· owłosienie lamugo płodu
· ogon; nawet do 25 cm długości
· pazury zamiast paznokci
· dodatkowa para sutek
· silnie wyrastający kieł

EMBRIOLOGICZNE DOWODY EWOLUCJI
W wczesnym rozwoju zarodkowym kręgowców w wyniku bruzdkowania powstaje morula, w wyniku dalszego podziału tworzy się blastula zbudowana z jednej warstwy komórek otaczających przestrzeń wypełniając płynem tzw. blastocelem. Gastrulacja – tworzenie się listków zarodkowych, czyli ektodermy, endodermy i mezodermy u wszystkich kręgowców przebiega tak samo.

DOWODY Z ZAKRESU BIOCHEMII
· wszystkie żywe organizmy zbudowane są tych samych pierwiastków, oprócz glinu, są to : węgiel, wodór, tlen, azot, fosfor, siarka,
- nieorganiczne : woda
- organiczne : białka, cukry, tłuszcze, udział procentowy tych związków i wody jest podobny u wszystkich organizmów
· skład płynów ustrojowych zwierząt jest podobny do składu wody morskiej
· budowa i funkcja wielu enzymów są podobne
· podobna budowa chlorofilu
· podobna jest struktura białek ( np. insulina ) – wykorzystano to w medycynie
· podoba jest budowa hormonów, choć pełnią one inną funkcję : prolaktyna u ssaków, ptaków, gadów
· obecność czynników RH+, RH- - u małp i ludzi
· anty perny grupowe krwi, czyli A, B, 0
· mitochondria u wszystkich eucariota są podobnie zbudowane i pełnią taką samą czynność
· kwasy nukleinowe – zbudowane z takich samych nukleotydów, wszędzie obowiązuje kod trójkowy i wzór semikonserwatywnej replikacji DNA
· mitoza u wszystkich eucariota przebiega tak samo

ROZMIESZCZENIE NA ZIEMI
zasiedlenie Australii przez ssaki bezłożyskowe
jeleniowate, wielbłądowate, niedźwiedziowate występują w Afryce, Eurazji i Ameryce
żółwie na wyspach Galapago są to formy reliktowe, prawie się nie zmieniły
skrzypłacz (ryba) jego larwa jest identyczna z larwą wymarłych już trylobitów
ryby dwudyszne i trzonopłetwna latimura jest jajożyworodna
miłorzęb japoński od 400 mln lat się nie zmienił, drzewo samicze i samcze
brzoza karłowata, wierzba
foka obrączkowana




FOTOCYNTEZA CYKLICZNA – FAZA CIEMNA
Fotosynteza cykliczna zachodzi w fazie ciemnej fotosyntezy. W fazie tej siła asymilacyjna redukuje CO2 i proces ten ma charakter cykliczny – odbywa się na zmianę.

KARBOKSYLACJA
Polega na przyłączeniu CO2 do akceptora = 1-5dwufosforybuloza ( = pentoza z 5 at. węgla ), którego pierwszy i piąty atom węgla połączone są z resztami kwasu fosforowego
- powstaje nietrwały związek sześciowęglowy, który rozpada się na 2 cząsteczki kwasu fosoglicerynowego, który jest pierwszym produktem fotosyntezy
- kwas fosfoglicerynowy może ulegać dalszym przemianom na lipidy, aminokwasy, węglowodany, część ulega redukcji

REDUKCJA
- 2 cząsteczki kwasu fosfoglicerynowego ulegają redukcji przy udziale H i tu są konieczne 2 siły asymilacyjne: pierwsza przyłącza H, druga energię;
- powstaje aldehyd fosfoglicerynowy ( cukier trójwęglowy – trioza )
- 2 cząsteczki triozy łączą się i powstaje związek sześciowęglowy – hehsoza
- heksoza ulega dalszym przemianom na glukozę i fruktozę.

REGENERACJA
- akceptor CO2 ( pentoza ) musi być stale odbudowywany podczas procesu fotosyntezy.
- Odbudowa zachodzi w cyklu Calwina
- drobina heksozy łączy się z aldehydem fosfoglicerynowym w erytrozę i powstały związek rozpada się na fosfoerytrozę ( cukier 4-węglowy ) i fosforybulozę, które przechodzą w dwufosforybulozę,
- dwufosforybuloza to inaczej pentoza, która wchodzi w reakcję, która polega na przyłączeniu CO2 – w ten sposób zachodzi odbudowa akceptora;
- z 6 cząsteczek heksozy utworzonej w czasie fotosyntezy: 5 cząsteczek ulega cyklicznym przemianom dla utworzenia akceptora, a 1 cząsteczka przeznaczona jest na produkt własny fotosyntezy – do syntezy węglowodanów.
CHEMOSYNTEZA
Faza ciemna fotosyntezy zachodzi w ciałku zieleni w systemie lamellarnym, bo tam znajduje się chlorofil. Tylakoidy pomagają tylko utrzymać lamelle.

Chemosynteza to proces syntezy związków organicznych z nieorganicznych przy udziale energii wyzwolonej podczas utleniania różnych związków nieorganicznych
Energia ta jest wykorzystywana do redukcji CO2. Chemosynteza zachodzi więc w dwóch etapach :
1. utlenienie związków nieorganicznych
2. wytworzenie związków organicznych

W zależności od utlenianego substratu ( np. glukoza, siarkowodór ), źródła energii do syntez wyróżnia się bakterie :
- nitryfikacyjne – utleniają amoniak do azotynów i azotów
- siarkowe – utleniają siarkę pierwiastkową lub H2S
- żelaziste – utleniają Fe
- wodorowe – utleniają H
- metanowe – utleniają metan
- tlenowęglowe – utleniają tlenek węgla



FERMENTACJA

Fermentacja to oddychanie beztlenowe

Wśród organizmów, które przeprowadzają fermentację są anaeroby ( beztlenowce względne, które mogą oddychać tlenowo i beztlenowo, np. drożdże )

Organizmy obojętne, np. bakterie fermentacji mlekowej, nie wykształcają i nie wykorzystują tlenu, choć dobrze rosną w jego obecności.

Na beztlenowce bezwzględne tlen działa zabójczo, np. bakterie przeprowadzające fermentacje masłową.

Fermentacja alkoholowa ( nie zachodzi u zwierząt ):
a) proces glikolizy przebiega podobnie jak w oddychaniu tlenowym – do wytworzenia pirogromianu
b) pirogronian nie wchodzi w cykl Krepsa, ulega dekarboksylacji na aldehyd octowy
c) wodór odłączony od aldehydu trój-fosfo-glicerunowego w procesie glikolizy przyłącza się do aldehydu octowego i powstaje alkohol etylowy.
d) Produktami fermentacji alkoholowej są : alkohol etylowy i CO2
ZASTOSOWANIE : w piwowarstwie, winiarstwie, gorzelnictwie, produkcji drożdży, pieczywa

Fermentacja mlekowa :
a) zaczyna się od glikolizy
b) pirogronian przyłącza H i powstaje mleczan
ZASTOSOWANIE : produkcja kiszonek, w mleczarstwie.
Fermentacja ta przebiega w mięśniach ludzi i zwierząt.

Fermentacja masłowa
Jej produktem jest kwas masłowy. Przeprowadzają ją bakterie bezwzględne – beztlenowce oraz pierwotniaki u przeżuwaczy. Zachodzi fermentacja celulozy, skrobi z wytworzeniem kwasu masłowego, metanu i CO2. Kwas masłowy jest wchłaniany przez zwierzę jak węglowodany.

Niektóre bakterie fermentują pektyny w przemyśle lnianym dla roszarnictwa : zalewa się len, czy konopie wodą, przetrzymuje przez jakiś czas, wyciąga się łodygi, czesze i powstają włókna, które po obróbce tekstylnej są wykorzystane.

Znaczenie oddychania:
- proces ten dostarcza energii dla każdej komórki
- dostarcza materiałów wyjściowych do produkcji innych związków organicznych, np. acetylokoa służy do tworzenia kwasów tłuszczowych.

FOTOCYNTEZA CYKLICZNA
Fotosynteza cykliczna zachodzi w fazie ciemnej fotosyntezy. W fazie tej siła asymilacyjna redukuje CO2 i proces ten ma charakter cykliczny – odbywa się na zmianę.

KARBOKSYLACJA polega na przyłączeniu CO2 do akceptora = 1-5dwufosforybuloza ( = pentoza z 5 at. węgla ), którego pierwszy i piąty atom węgla połączone są z resztami kwasu fosforowego
- powstaje nietrwały związek sześciowęglowy, który rozpada się na 2 cząsetczki kwasu fosoglicerynowego, który jest pierwszym produktem fotosyntezy
- kwas fosfoglicerynowy może ulegać dalszym przemianom na lipidy, aminokwasy, węglowodany, część ulega redukcji

REDUKCJA
- 2 cząsteczki kwasu fosfoglicerynowego ulegają redukcji przy udziale H i tu są konieczne 2 siły asymilacyjne: pierwsza przyłącza H, druga energię;
- powstaje aldehyd fosfoglicerynowy ( cukier trójwęglowy – trioza )
- 2 cząsteczki triozy łączą się i powstaje związek sześciowęglowy – hehsoza
- heksoza ulega dalszym przemianom na glukozę i fruktozę.

REGENERACJA
- akceptor CO2 ( pentoza ) musi być stale odbudowywany podczas procesu fotosyntezy.
- Odbudowa zachodzi w cyklu Calwina
- Drobina heksozy łączy się z aldehydem fosfoglicerynowym w erytrozę i powstały związek rozpada się na fosfoerytrozę ( cukier 4-węglowy ) i fosforybulozę, które przechodzą w dwufosforybulozę,
- Dwufosforybuloza to inaczej pentoza, która wchodzi w reakcję, która polega na przyłączeniu CO2 – w ten sposób zachodzi odbudowa akceptora;
- z 6 cząsteczek heksozy utworzonej w czasie fotosyntezy: 5 cząsteczek ulega cyklicznym przemianom dla utworzenia akceptora, a 1 cząsteczka przeznaczona jest na produkt własny fotosyntezy – do syntezy węglowodanów.


JĄDRO KOMÓRKOWE I CHROMOSOMY

Jądro znajduje się w każdej komórce. Organizmy zawierające w komórkach jądra należą do eukariota. Organizmy z komórkami bez jąder należą do prokariota - należą tu: bakterie i sinice. Jądro otaczają błony białkowo lipidowe wybiórczo przepuszczalne, duże cząsteczki np. emeryna przechodzą przez błonę tam, gdzie są ośmiościenne pory. Wnętrze jądra wypełnia kardiolimfa.
Zewnętrzna błona jądrowa łączy się z szorstkim reticulum endoplazmatycznym tworząc układ chłonny. W komórkach bakterii i sinic genofor - nukleoid ( pojedyncza nić ) jest zawieszony w DNA. W tych komórkach nie zachodzi podział mitotyczny, ani mejotyczny.

Najważniejszą częścią jądra są chromosomy zbudowane z białek chietonowych, niechistonowych i DNA. W chromosomach w postaci genów zakodowane są informacje dotyczące metabolizmu komórek i dziedzicznych cech. Chromosomy silnie zespiralizowane są widoczne podczas podziału komórki. Normalnie tworzą chromatynę - długie cienkie nici, które nie są widoczne.

Wewnątrz jądra znajduje się jąderko otoczone błoną. Powstaje ono w miejscu wtórnego przewężenia. Od tego ile jest przewężeń zależy liczba jąderek (1-3). Jąderko zawiera RNA, DNA i białka. Na matrycy jąderkowego DNA powstaje rybosomowy RNA, który przechodzi do cytoplazmy i łącząc się z jąderkami tworzy rybosom.

W zależności od położenia centromeru wyróżniamy 4 grupy chromosomów :
DNA - kwas dezyksorybonukleinowy.
W 1869 roku wyizolowano z jądra substancję wyglądającą inaczej pod mikroskopem i nazwaną ją nukleiną. Od tego momentu badana wnętrze jądra i poznawano nowe elementy :
- 1889 r. - Altman - rozdzielił nukleinę na białko i kwasy nukleinowe
q Fullger zaczął barwić kwasy i przez to wyizolowano DNA; wykazał że DNA wchodzi w skład chromosomów
q Wykazano, że DNA jest w każdej komórce i dany organizm ma stałą jego ilość
q Wykazano, że informacje genetyczne są zakodowane w cząsteczce DNA
q Udowodniono, że komórki płciowe: plemniki i komórki jajowe zawierają o połowę mniej DNA niż komórki somatyczne ( np. kostna, chrzęstna, mięśniowa, nerwowa )
q Udowodniono, że DNA nigdy nie opuszcza jądra.

Budowa DNA
q długa, mająca ponad 1 mm długości
q gruba rzędu milionowych milimetra - więc nie widoczna gołym okiem
q w skład nukleotydu wchodzi:
· cząsteczka pięciowęglowego cukru - dezoksyrybozy,
· grupa fosforanowa przyłączona do piątego atomu węgla dezoksyrybozy.
· zasada azotowa przyłączona do pierwszego atomu węgla dezoksyrybozy.

Cząsteczkę DNA budują 4 rodzaje nukleotydów. Różnią się one rodzajem zasady:
- purynowe: adenina (A), guanina (G)
- pirymidowe: cytozyna (C), tymina (T)

W komórka roślin i zwierząt cząsteczki DNA składają się z 2 owiniętych wokół siebie nici - łańcuchów, które tworzą podwójną spiralę - chelisę. W niej grupy fosforowe są skierowane na zewnątrz, a zasady purynowe i pirymidowe do wewnątrz. Zawsze naprzeciw guaniny pierwszej nici jest cytozyna drugiej; naprzeciw adeniny pierwszej tymina drugiej. Różnica jest tylko w ilości ich wiązań. Pomiędzy cytozyną, a guaniną są 3 wiązania wodorowe, a pomiędzy adeniną i tyminą są 2 wiązania. Nici są komplementarne ( wzajemnie się uzupełniają ) w stosunku do siebie. Gdy pierwsza ma początek 5`, to druga naprzeciw będzie miała początek 3`. Każda z nici DNA zawiera informacje wystarczające do odtworzenia sekwencji nukleotydu drugich nici.
Na 1 obwód spirali przypada 10 nukleotydów ( pary zasad leżą w odległości 0,44 nanometra )

Replikacja DNA
Zjawisko transkrypcji to zjawisko powstawania rodzajów RNA ( t, m, r, )
- euchromatyna – proste nici, w nich są geny noszące informacje, jakie ma być białko
- heterochromatyna – tu znajdują się geny nie noszące informacji

Wszystkie rodzaje RNA powstają w jądrze, tylko jeden w jąderku, by następnie przejść przez ośmiokątne pory do cytoplazmy.
Rybosomy składają się z podjednostek : większej i mniejszej, Poprzez rowek między nimi przechodzi pojedyncza nić przesuwając się w lewo.
W większej podjednostce są 2 miejsca :
A – gdzie odczytywany jest antytodon
P – gdzie następuje łączenie się poszczególnych
aminokwasów
m RNA zawiera wiele tripletów z których każdy odpowiada jednemu aminokwasowi


DNA – REPLIKACJA.
DNA ZAWIERAJĄCE INFORMACJĘ GENETYCZNĄ

Każda z nici heliksy DNA może służyć jako matryca dla syntezy nowej nici, ale biegnącej w przeciwnym kierunku. Czyli każda dwuniciowa cząsteczka DNA zawiera nić starą i nową.
Replikacja to powstawanie nowych nici, na bazie starych, czyli podwojenie ilości DNA

Replikacja zachodzi w określonym miejscu zwanym inicjacją
- u bakterii jest to miejsce pojedyncze
- u eukariotów tych miejsc jest wiele

· W cząsteczce DNA powstają tzw. widełki replikacyjne, czyli punkty rozdwajania się macierzystej cząsteczki ( 2 nici rozchodzą się i powstaje tzw. oczko replikacyjne )
· Do miejsca inicjacji dołącza polimeraza DNA, która dobudowuje nowe nukleotydy w kierunku do poruszających się widełek replikacyjnych ( rozkręcania się ) – tylko na jednej z starych nici
· Na drugiej nici synteza przebiega w kierunku przeciwnym
· Synteza nowej nici odbywa się poprzez tworzenie krótkich fragmentów łączących się w jedną nić, przy czym te krótkie odcinki łączy enzym lipaza
· Powstające błędy są od razu usuwane przez enzym polimerazę
Replikacja semikonserwatywna
Jest wtedy, gdy powstają widełki replikacyjne, czyli gdy nici cząsteczki DNA się rozkręcają.

Replikacja konserwatywna
Każda nić macierzystej cząsteczki DNA jest matrycą dla nowej nici – bez rozplatania helix. Powstają wówczas dwie cząsteczki potomne, z których jedna jest nienaruszona ( stara ) i druga nowa

Replikacja przypadkowa
Każda nić cząsteczki macierzystej DNA ulega fragmentacji na odcinki i te fragmenty służą za matrycę dla nowych nici.


DNA jako substancja dziedziczna
jego zawartość jest stała i charakterystyczna dla danego chromosomu i gatunku
ilość DNA wzrasta w komórkach dwukrotnie przed każdym podziałem mitotycznym
synteza DNA jest procesem nieodwracalnym
DNA jest zdolne do replikacji
DNA jest matrycą dla własnego kopiowania
DNA jest matrycą dla RNA, a jako materiał dziedziczny dla m RNA
DNA jest czynnikiem transformującym i może być przenoszony na drodze transdukcji

t RNA
· stanowi 15 % komórkowego RNA
· jest tyle rodzajów t RNA ile jest aminokwasów komórkowych ( poznano i opisano 20 )
· posiada pewną ilość nukleotydów sparowanych
· oprócz A, C, G, U posiada 1 nukleotyd z tyminą
· wszystkie rodzaje t RNA są pojedynczymi łańcuchami, ale w takiej cząsteczce 60 % zasad tworzą pary. Pary tworzą się w okresie dojrzewania cząsteczki t RNA, nić zwija się wokół tworząc odcinki jednoniciowe i dwuniciowe i powstaje charakterystyczna cząsteczka zwana listkiem koniczyny

Pętla pierwsza
Dwu-hydro-uracylowa – wykazuje stałą sekwencję 5 nukleotydów i jest to miejsce przy pomocy którego t RNA przyłącza się do rybosomów w procesie syntezy białek
Pętla druga
Jest antykodową i zawiera triplet antykodowy, w którym t RNA łączy się z m RNA. Antykodom muci być komplementarny z kodem w nici m RNA
Pętla dodatkowa
Usuwa zbędne nukleotydy z t RNA
Pętla trzecia
Pseudo-uracylowa – jest zmienną; w niej znajduje się jeden nukleotyd z tyminą

Cząsteczka t RNA musi być rozpoznana przez aminoacylo t RNA, która dołączy do niej właściwy przetransportowany aminokwas. Cząsteczka + RNA musi być rozpoznana przez ryboszomy i musi mieć miejsce dla przyłączenia aminokwasu ( peptydowe )
RNA
RNA jest to kwas nukleinowy, jednoniciowy. Występuje głównie w cytoplaźmie i tylko o niektórych wirusów zastępuje DNA, jest nośnikiem informacji genetycznej.

W skład nukleotydu RNA wchodzi :
- cukier 5 węglowy – ryboza
- jedna z czterech zasad azotowych :
- adenina
- guanina
- cytozyna
- uracyl

Każdny nukleotyd składa się z nukleozydu i reszty kwasu fosforowego.
Nukleozyd RNA składa się z :
- adenozyny ( adenina + ryboza )
- guanozyny ( guanina + ryboza )
- cytodyny ( cysteina + ryboza )
- urydyny ( uracyl + ryboza )

Rodzaje RNA :
- m RNA
- t RNA ( transportujący )
- r RNA ( rybosomowy )
Różnią się one sekwencją oraz ilością i jakością wchodzących w ich skłąd nukleotydów.

m RNA
- Został odkryty w 1961 r.
- stanowi zaledwie 5 % komórkowego RNA
- jego długość czasteczki odpowiada długości DNA budującego danych gen ( DNA budujące geny znajduje się we wszystkich euchromatynowych odcinkach chromosomów, jest on tam zespiralizowany )
- powstaje na matrycy jąderkowego DNA, na jednej z jego nici ( zgodnie z zasadą komplementacji zasad azotowych – ten proces to transkrypcja
- m RNA nie ma w cząsteczce tyminy, tylko uracyl
- przenosi informacje genetyczne z DNA do rybosomów
- po odczytaniu informacji przestaje pełnić swoją funkcje i zostaje rozkładany


r RNA
- jest zlokalizowany w rybosomach
- stanowi 85 % komórkowego RNA
- skład zasad w jego nici nie odpowiada komplementarności
- powstaje w jądrze komórkowym
- matrycą dla niego jest takie DNA które zlokalizowane jest w odcinkach heterochromatycznych spiralnie skręconych )
- dojrzewa w jąderku, skąd wydostaje się do cytoplazmy, by z cząsteczkami białkowymi utworzyć robosom
- uczestniczy w biosyntezie białka


HORMONY


Hormon to substancja chemiczna, biologicznie czynna, zdolna do przekazywania informacji. Wywiera działanie na komórki i narządy, reguluje ich funkcję

Gruczoły i komórki uwalniają swoje produkty bezpośrednio do płynów wypełniających jamę ciała ( bezkręgowce ) lub do krwi ( strunowce ). Jest tam brak przewodów wyprowadzających.

Hormony regulują różne funkcje życiowe : rozwój, wzrost, rozrost, metabolizm, skład płynów ustrojowych. Hormon dociera do każdej komórki, ale działa wybiórczo, tylko na komórki, które są wyposażone w specjalne receptory – chwytniki, wbudowane w błonę komórkową lub znajdujące się w cytoplazmie.

Pod względem czynnościowym rozróżnia się hormony :
· efektorowe – działające na narządy docelowo
· tropowe – regulujące wytwarzanie i wydzielanie
· uwalniające – regulujące syntezę i wydzielanie hormonów tropowych ( np. przysadka mózgowa wydziela hormony gonado-tropowe, wpływające na wydzielanie przez narządy męskie i żeński )

Pod względem chemicznym hormony podzielono na :
· pochodne fenoli
· adrenalina
· tyroksyna
· białkowe
· hormony przysadki mózgowej
· insulina
· parathormon
· steroidowe, kory, nadnercza, płciow
Kręgowce

1. skóra. U kręgowców jest bardzo ważna i składa się z dwóch warstw:
- naskórka pochodzenia ektodermalnego o charakterze nabłonkowym
- skóra właściwa pochodzenia mezodermalnego
a) wytworem naskórka są :
- gruczoły śluzowe u kręgoustych ryb i płazów
- gruczoły potowe i łojowe u ssaków
- rogowa część :
- łusek gadów
- piór ptaków
- włosów
- pazurów
- racic
- kopyt
- paznokci
- rogów ssaków
b) skóra właściwa tworzy :
- łuski ryb
- skostnienia skórne
- rogi jeleni
oraz podściela i okrywa wytwory naskórka
c) rola skóry
- ochrania ciało
- przyjmuje bodźce z zewnątrz
- pełni rolę w oddychaniu
- jest narządem wydalania szkodliwych substancji poprzez gruczoły potowe

2. szkielet. To wewnętrzna podpora ciała, która składa się z kości czaszki, szkieletu osiowego ( czyli kręgosłupa ) i kończyn
a) szkielet chrzęstny stanowi podporę ciała, u chrzęstnoszkieletowych ( np. rekiny, płaszczki ) występuje też w formie górnych łuków kręgów nad struną grzbietową u kręgoustych
b) u ryb kostnoszkieletowych elementy szkieletu są prawie w całości skostniałe, poza częściami, które łączą dwie kości ( np. żebra z kręgosłupem, z mostkiem, kości łonowe połączone łączeniem chrzęstnym )
c) w szkielecie osiowym płazów pierwszy raz następuje wyodrębnienie okolicy szyjnej, tułowiowej ( część piersiowa i lędźwiowa ), krzyżowej i ogonowej
- pojawia się ruchome połączenie częściowo chrzęstnej czaszki z kręgosłupem poprzez kłykieć
- po raz pierwszy występuje mostek
- rozpoczyna się rozwój kończyn jako narząd ruchu, które są szeroko rozstawione i służą do skakania, pływania
d) u gadów jest większa liczba kręgów szyjnych z wyodrębnieniem dwóch pierwszych, które pozwalają na dużą ruchliwość głowy
- po raz pierwszy poprzez zrośnięcie się żeber z mostkiem powstaje klatka piersiowa
- wzmacnia się miednica dobrze wyodrębniona i lepiej osadzona
e) w czaszce u ptaków następuje powiększenie puszki mózgowej, a kręgi okolicy tułowiowej i krzyżowej zrastają się dając oparcie kończynom, skrzydłom
- ważnym i charakterystycznym elementem jest grzebień na mostku u ptaków latających
- czaszka ssaków ma dużą cześć mózgową, a część twarzowa ulega skróceniu i wyspecjalizowaniu co widać np. u małpy, a najlepiej u człowieka, część twarzowa jest cofnięta
- w szczękach osadzone są wyspecjalizowane zęby zróżnicowane
- elastyczny kręgosłup ( S ) umożliwia przybranie postawy pionowej
- klatka piersiowa doskonale umożliwia zabezpieczenia serca i płuc

3. umięśnienie. U niższych kręgowców wykazuje metamerię. Kiedy pojawiają się kończyny ona zanika ( jest jeszcze u ryb ). Udoskonalone są mięśnie organów wewnętrznych przede wszystkim gładkie, poprzecznie prążkowane i serca.

4. układ nerwowy
a) u kręgoustych jest mózg o prymitywnej budowie
b) ryby cechuje silny rozwój międzymózgowia, ptaków wzrokowych na śródmóżdżu u kościstych i węchowych na przodomóżdżu u chrzęstnoszkieletowych oraz silny rozwój móżdżku u wszystkich
c) u płazów wyodrębniają się na przodomóżdżu 2 półkule
d) u gadów organ trzemieniowy
e) u ptaków część wzrokowa i móżdżek ulegają udoskonaleniu
f) u ssaków następuje wytworzenie się kory mózgowej w dużych półkulach, móżdżek jest otworkiem koordynacji mchów
5. zmysły.
- linia boczna u form wodnych
- narząd słuchu ( kawały półkoliste i śliniak ), a u ssaków ucho zewnętrzne i 3 kostki
- oko odznacza się różnym stopniem akomodacji ( spłaszczaniem się soczewki w zależności od odległości oglądanego obrazu)
- narządy smaku u ryb rozrzucone są po całym ciele, u wyższych form są w jamie gębowej, u ssaków na języku
- narząd węchu u form oddychających tlenem atmosferycznym; nozdrza wewnętrzne pojawiają się u ssaków, w jamie węchowej jest labirynt w ściankach złożonych z blaszek kostnych

6. układ pokarmowy.
a) środkową część układu wyściela entoderma, a przednią i końcową ektoderma
b) u kręgoustych brak szczek, są rogowe ząbki
c) ryby mają szczęki, które wykazują specjalizację, w jelicie są kosmyki jelitowe – zwiększające powierzchnię chłonną cząstek pokarmowych do krwi
d) u ssaków pojawiają się ślepe jelito na granicy cienkiego i grubego w procesie trawienia współdziała wątroba i trzustka
e) silny rozwój gruczołów wydzielania wewnętrznego i ich wpływ na przemianę materii

7. narządy oddechowe.
a) worki pochodzenia endodermalnego u smoczkoustych
b) skrzela wewnętrznie blaszkowate pochodzenia ektodermalnego u chrzęstnoszkieletowych
c) jama skrzelowa okryta pokrywą skrzelową u kostnoszkieletowych
d) worki płucne gładkie unaczynione i skóra u płazów
e) worki płucne pofałdowane, silnie unaczynione w wewnętrznych ściankach, z zewnętrzną stroną gładką u gadów
f) płuca gąbczaste i worki powietrzne u ptaków
g) płuca pęcherzykowate u ssaków

8. układ krwionośny.
a) u smoczkoustych serce składa się z zatoki żylnej, 1 komory i 1 przedsionka, 1 obieg krwi
b) u ryb serce podobne, 1 obieg krwi
c) u płazów serce składa się z 2 przedsionków i 1 komory, 2 obiegi krwi
d) u gadów serce składa się z 2 przedsionków i 1 komory z niepełna przegrodą, 2 obiegi krwi
e) u ptaków i ssaków są dwa obiegi krwi całkowicie od siebie oddzielone

9. układ wydalniczy.
a) pranerki u kręgoustych ryb i płazów złożone z kanałów zakończonych lejkami oraz komórki zaopatrzone w sieć naczyń włosowatych
b) nerki właściwe u gadów, ptaków i ssaków, w nich zachodzi filtrowanie krwi, mocz wytwarzany jest w kłębuszkach Marphighiego ( nerkowych )

10. rozwój.
a) powstanie błon płodowych u gadów i ptaków uniezależnia rozwój zarodka od środowiska wodnego
b) wytworzenie łożyska i rozwój zarodka wewnątrz organizmu matki u ssaków

CHETROFIZM PRZYKŁADEM PROCESÓW ANABOLICZNYCH

Cheterotrofy to organizmy cudzożywne. Są one zdolne do syntezy własnych związkow organicznychm jedynie już z gotowych wytworzonych przez autotrofy związków węglowych bogatych w energię. Nie są w stanie tak jak rośliny wytwarzać związków nieorganicznych z organicznych. Spożywane pożywienie po odpowiedniej przeróbce służy do budowy ciała i wytwarzania energii.

Cheterotrofy dzielimy na :
- pasożyty i półpasożyty roślinne i zwierzęce ( np. łuskiernik rożowy, kanianka, chuba ) pasożyty dzielimy również na zewnętrzne ( pchły, wszy, kleszcze) i wewntrzne ( robaki )
- mułożercy
- glebożercy
- drapieżnicy
- roślinożercy
- wszytskożercy
- sporofity i saprofagi ( bakterie )

Przystosowanie do cudzożywnego sposobu odżywiania się:
- pierwotniaki – odżywiają się 3 sposobami ( fagocytyna, pinocytoza i wchłanianie – najwięcej enregii ); następuje rozpoznawanie pokarmu i jego wchłanianie;
- bezkręgowce ( pasożyty )
- jamochłony – otwór prowadzący do jamy
- płazińce – układ pokarmowy ( np. wypławek biały )
- glista ludzka – układ pokarmowy w postaci rurki składającej się z odcinków,
- tasiemiec – endoosmoza, gruczoł trzustkowo-wątrobowy;
- ssaki – bardzo skomplikowana budowa układu pokarmowego
- wyższe bezkręgowce
- odcinek pobierania pokarmu, są tam struktury do przytrzymywania, roszarpywania, rocierania pokarmu; otwór gębowy – jama gębowa;
- odcinek trawienia – żołądek, trzustka, wątroba;
- przesyłanie prostych skąłdników pokarmowych do krwii i komórek
- dla jelit charajterystyczny jest ruch perystoliczny
- formowanie kału i usówanie.


Zapotrzebowanie na pokarm :
- roślinożercy – bardzo duże, bo ich pokarm jest mało kaloryczny, proces trawienia zachodzi w 4-jamistym żołądku;
- mięsożercy – bardzo małe, bo ich pokarm jest wysokokaloryczny, żołądek 1 jamisty, pokarm zalega dłużej

ODDYCHANIE TLENOWE

Oddychanie jest procesem utleniania, w którym wyzwalana jest energia, oraz powstają produkty uboczne : CO2 i H2O.
Zachodzi w dwóch etapach wsytępujących po sobie kolejno :
1. proces glikolizy – zachodzi w cytoplaźmie
2. cykl Krepsa – zachodzi w matrix mitochondrialnym

Pierwszy etap ( PROCES GLIKOLIZY ) poega na przekształceniu cząsteczki cukru i rozpadzie jej na triozy ( fragmenty trójwęglowe ), które w dalszych reakcjach dają kwas pirogronowy.

Istotą CYKLU KREPSA jest uwolnienie cząsteczek CO2, które są usuwane z komórki i z organizmu oraz odwodorowanie ( czyli utlenianie ). Cyklowi Krepsa poddane są wszystkie związki organiczne. Otrzymywane są metabolity wykorzystywane do syntez innych związków np.
- kwas szczawio-octowy służy do tworzenia aminokwasów
- kwas alfa-ketoglulanowy służy do tworzenia aminokwasów
- acetylokoa służy do tworzenia kw. tłuszczowych.
Proces ten zachodzi w matrix mitochondrialnym. Ostatni etap oddychania zachodzi w łańcuchu mitochondrialnym

Koenzym A jest w swojej budowie podobny do nukleotydu. Składa się z :
- adenozyny,
- 3 cząsteczek H3PO4
- witamin z grupy B
- kwasu pantotenpwego,
- cystaniny posiadającej grupę czynną SM, dzięki której CoA może się wiązać z kwasem octowym. CoA aktywuje grupy CH3

Łańcuch oddechowy zachodzi na grzebieniach mitochondrialnych. Wodór powstały w cyklu Krepsa przechodzi na grzebienie, by tam w procesach powolnych i etepami połączyć się z tlenem w H2O. R-cja ta uwalnia bardzo duże ilości energii :
a) proces utleniania wodoru to transport elektronów od wodoru do tlenu poprzez akceptory, końcowym akceptorem wodoru jest tlen cząsteczkowy i powstaje H2O
b) energia uwalniana podczas uwolnienia elektronów od akceptora do akceptora jest wykorzystywana do powstawania ATP;
c) z utlenionej 1 cząsteczki glukozy zyskujemy 36-38 cząsteczek ATP – to energia chemiczna, która jest przemieniana na cieplną, mechaniczną, elektryczną i chemiczną

PRAWIDŁOWOŚCI EWOLUCJI

Przez ewolucję realizuje się rozwój biologiczny organizmu. Organizmy żyjące teraz są lepiej rozwinięte i przystosowane do życia w środowisku, niż ich przodkowie np.
- gady dzięki wytworzeniu błon płodowych wyszły na ląd
- żółwie wtórnie przystosowały się do życia w wodzie
- zwierzęta stałocieplne mogą żyć nawet w zimnym klimacie, ale potrzebują różną ilość energii ( drobne – dużo, zasypiają na zimę, lub gdy brak wody – mało )
- zmiennocieplne – gdy temperatura przekroczy próg minimalny giną

Postęp biologiczny zachodzi przez :
- wymieranie gatunków, a czasem i całych populacji
- walka o byt
- dobór naturalny
Różne gatunki konkurują o wodę, miejsce, światło. Organizmy lepiej przystosowane przeżywają i opanowują środowisko. Dobór ten przyczynił się do wydawania silniejszego potomstwa. Populacje słabiej przystosowane wymierają bardziej. Tak np. stało się z dużymi gadami, gady drobne przeżyły. Dobór naturalny powoduje selekcję cechami.

Ewolucja jest to procesem różnokierunkowym. Z dotychczasowych gatunków mogą powstać nowe, co trwa ok. 10 tyś lat. Zjawisko powstawania nowych gatunków to specjacja.

Zmienność dziedziczona i dobór naturalny prowadzą do nieodwracalności ewolucji, np. żółwie morskie – kiedyś żółwie lądowe dobrze czuły się na lądzie, miały olbrzymi i ciężki karapaks. Lecz, gdy zaczął dokuczać im brak pożywienia przeniosły się nad wodę. Po długim okresie czasu, w procesie ewolucji ich karapaks zmienił się na lżejszy, płytszy i mniejszy – było to przystososowanie do życia w wodzie ( 200 tyś lat ). Teraz żółwie te mogą żyć także na lądzie, ale nie ma odwrotu do karapaksu kostnego. Jest on nadal płaski, lekki i skórny.

Ewolucja zachodziła i zachodzi w czasie i przestrzeni i jest procesem historycznym :
- latmieria – od 3250 tyś lat nie zmieniła się. Po raz pierwszy została wyłowiona 1936 roku w Oceanie Indyjskim ( Madagaskar )
- miłorzęb od 200 mln lat się nie zmienił, to roślina dwupienna, relikt, właściwe środowisko : Azja
- człowiek – jego rozwój ewolucyjny trwa ok. 1 mln lat. Człowiek istniał już w erze mezozoicznej, w okresie gadów. Potem na ok. 100 tyś lat istoty człowiekowate zniknęły. Potem pojawiły się w Afryce
- ssaki w mezozoiku żyły w cieniu potężnych gadów; był raczej owadożerne; właściwy ich rozwój nastąpił w kenozoiku; drobne ssaki opanowały drzewa, potem ląd.

Tempo ewolucji jest różne i zależy od :
- czasu trwania zmian
- częstości zmian
- intensywności zmian
- ostrości walki o pokarm
Powodują one powstawanie organizmów coraz lepiej przystosowanych do życia i dających coraz silniejsze potomstwo.

Transformacja


- zjawisko to zostało wykryte u bakterii
- w pewnych warunkach, jeżeli w podłożu, gdzie żyją bakterie znajdzie się DNA, to pewne odcinki tego DNA z podłoża, mogą przenikać do ciała bakterii i być wbudowane w jej genon
- bakterie zapalenia płuc – dwoinki nie wytwarzają otoczek polisacharydowych, gdy się je wszczepi w organizm to wywołują chorobę
- inny szczep bakterii dwoinki, która wytwarza otoczkę polisacharydową nie jest zjadliwy i gdy się tę bakterię wszczepi w organizm – nie wywołuje choroby
- zabito bakterię dwoinki zjadliwej i wszczepiono je myszom – nie wywołały choroby
- dokonano mieszanki zabitych bakterii zjadliwych i żywych niezjadliwych i w postaci szczepionki przekazano myszom. Te zachorowały, ponieważ pewne odcinki DNA od bakterii martwych przejęły żywe
- zjawisko to występuje tylko u bakterii

TRANSDUKCJA
- występuje tylko u bakterii
- bakteriofagi atakują tylko bakterie; bakteriofag zbudowany jest z główki, w której jest DNA ( pojedyncza nić ) i ogonka z włókienkami; główka i ogonek zbudowane są z białka
- w czasie zaatakowania komórki bakteryjnej, do jej ciała zostaje wstrzyknięte tylko DNA, a główka i ogonek bakteriofaga pozostają na powierzchni bakterii
- wirusowe DNA ) faga ) wewnątrz bakterii, powoduje zmianę w procesach metabolicznych, czyli przetwarzanie na syntezę nowych DNA i białek i białek bakteriofaga ( namnażanie fagów )
- zdarza się, że jakiś odcinek DNA bekterii zostaje wbudowany w miejsce odcinka DNA nowego faga
- jeżeli ten nowy bakteriofag z takim odcinkiem zaatakuje inną bakterię, to ta inna bakteria otrzyma informację jaką miała poprzednia bakteria i przejmuje jej cechy

TRANSKRYPCJA
W jądrze komórkowym, RNA – powstaje na matrycy jedej z nici DNA – proces ten jest podobny do replikacji DNA i zwie się transkrypcją
- odcinek DNA przepisany na RNA to gen
- transkrypcja jest katalizowana przez enzym polimerazę RNA, która przyłącza się do nici DNA w jednym określonym miejscu zwanym promotorem
- proces łączenia odcinków zwanych egzomami zwie się skłądaniem genów, a nowa nić RNA to mRNA
TRANSLAKCJA
Antykodom w cząsteczce t RNA jest komplementarny do kodomu w cząsteczce mRNA

Schemat translakcji
1. Do miejsca peptydowego rybosomu przyłącza się tRNA niosący mationinę. Antykodom tRNA jest komplementarny do kodomu mRNA
2. Do miejsca aminacylowego rybosomu przyłącza się tRNA niosący tyrozynę. Antykodom tRNA jest komplementarny do kodomu znajdującego się w miejscu aminoacylowym. Pomiędzy dwoma aminokwasami wytwarza się wiązanie peptydowe
3. Nić mRNA przesuwa się. Kodom AUG opuszcza rybosom. Cząsteczka tRNA komplementarna do niego zostaje uwolniona do cytoplazmy. W pozycji peptydowej znajduje się kodom UAU i cząsteczka tRNA niosąca dwupeptyd Met-Tyr
4. W miejscu aminoacylowym pojawia się nowa cząsteczka tRNA z antykodomem komplementarnym do obecnego tam kodomu mRNA, Kolejny aminokwas zostaje dołączony do łańcucha polipeptydowego.
5. Po pojawieniu się w miejscu aminoacylowym kodomu nonsensowego kończy się translakcja i nowo powstała cząsteczka białka zostaje uwolniona do cytoplazmy.

Rybosomy w komórkach eukariotycznych mają przeważnie wielkość ok. 20 nanometrów i skłądają się z 2 podjednostek : dużej i małej, a stabilność jest uwarunkowana obecnością jonów magnezu
Duża podjednostka zawiera 26 cząsteczek białka i 2 cząsteczki RNA
Mała podjednostka zawiera 26 cząsteczek białka i 1 cząsteczkę RNA
Mała podjednostka rybosomu wchodzi w zagłębienie dużej. Pomiędzy nimi jest bruzda, w którą wchodzi nić mRNA. Na 1 nić mRNA może się znaleść nawet 15 rybosomów. W dużej podjednostce każdego rybosomu są 2 zagłębienia zwane :
- miejscem A – wiąże się w nim cząsteczka aminoacylo tRNA
- miejscem P – które zajmuje cząstecka tRNA, do której przyłącony jest rosnący łańcuch peptydowy.
Tworzenie 1 wiązania peptydowego trwa ok. 1/20 sekundy. Syntezę łańcucha peptydowego kończą tzw. kodomy stop, znajdujące się na końcu nici mRNA. Są to UAA, UGA, UAG. Te 3 kodomy nie kodują żadnego aminokwasu i na nich kończy się synteza białka.
EKSPRESJA GENÓW
To proces obejmujący syntezę komplementarnych do DNA cząsteczek RNA, czyli transkryocję oraz syntezę białka zachodzącą na rybosomach czyli translakcję tzn. jak zawarta informacja w genach jest odczytywana i używana do wytwarzania białek.

Mutacje

Spowodowane przez zmianę sekwencji nukleotydowej DNA
- z chwilą gdy sekwencja DNA ulegnie zmianie to ta zmiana zostaje wprowadzona na stałe do materiału genetycznego wszystkich następnych pokoleń, bo w procesie replikacji zmieniona sekwencja zostaje tak jakby była normalna
- zmieniona sekwencja jest nastepnie transkrybowana.
- Mutacje są także źródłem zmienności koniecznej dla przebiegu ewolucji w obrębie gatunku.

Rodzaje mutacji :
- punktowa – polega na zmianie w obrębie pojedyńczej pary nykleotydów ( zastąpienie jednego nukleotydu na drodze wymiany pary AT na GC, CG lub TA
Taka zmiana może prowadzić do zmienionego RNA
Zmiany :
- usunięcie z nici DNA 1 nukleotydu to delekcja
- wstawienie do DNA 1 nukleotydu to insercja
- zamiana w cząsteczce DNA nukleotydu purynowego na inny purynowy lub pirimidowy względnie zmiana nukleotydu pirimidowego na inny pirimidowy lub purynowy to transwersja
- zmiana nukleotydu purynowego na purynowy lub pirimidowego na pirimidowy to tranzycjaI
- podwojenie sekwencji nukleotydów to duplikacja
- odwrócenie fragmentu cząsteczki DNA to transwerscja


ROZMNAŻANIE SIĘ ORGANIZMÓW.

I. Sposoby rozmnażania się organizmów:
a) bez udziału gamet;
- podział komórki:
J poprzeczny (pantofelek, ameba),
L podłużny (euglena zielona),
- amytoza – rozpad komórki (prokariota),
- zarodniki (grzyby, mszaki, paprotniki),
- rozmnażanie wegetatywne:
J fragmentacja plechy,
L rozpad koloni,
J urwistki (porosty),
L rozłogi (truskawki, poziomki),
J bulwy (ziemniaki),
L cebule (tulipan, narcyz, żonkil),
J kłącza (perz),
- regeneracja (jamochłony, np.: stułbia, dżdżownica),
b) płciowe;
Przez połączenie się dwóch gamet wytwarzanych przez różne organy. Organizm potomny dziedziczy cechy rodziców. Rozmnażanie to zapewnia duże możliwości przystosowawcze potomstwa do życia w określonym środowisku.

II. Ewolucja rozmnażania:
- IZOGAMIA – gdy zlewają się podobnie morfologicznie i zróżnicowane fizjologicznie gamety męskie i żeńskie (+ i -), tzw. czogamety, np.: naprzeciw siebie ustawiają się strzębki grzybni u pleśniaka białego, później treść pierwszej przelewa się w drugą,
- ANIZOGAMIA – proces polegający na łączeniu się różnych wielkością ruchliwych anizogamet; męska jest mniejsza i ruchliwa; żeńska jest wieksza
i także ruchliwa,
- OOGAMIA – gdy łączy się: duża, nieruchliwa gameta żeńska (komórka jajowa), oraz mniejsza, ruchliwa gameta męska (plemnik). Jest to dominujący sposób rozmnażania się: plechowców, organowców i kręgowców. U roślin gamety żeńskie powstają w lgniach u plechowców oraz rodniach u organowców; gamety męskie powstają w plemniach. U zwierząt powstawanie gamet poprzedza podział redukcyjny (mejotyczny).
- OOGENEZA – powstawanie jaja z jednej komórki macierzystej,
- SPERMATOGENEZA – powstanie plemnika,

III. Formy rozmnażania płciowego:
- jednopienność (u roślin) – oddzielne kwiaty występują na jednym pniu (sosna),
- dwupienność (u roślin) – oddzielne kwiaty na dwóch innych pniach (leszczyna, wierzba),
- obupłciowość (u roślin i zwierząt) – gdy w jednym kwiecie są wytwarzane
w organiźmie komórki żeńskie i męskie (jabłoń, grusza, śliwa, płazińce),
- rozdzielnopłciowość – u zwierząt z silnie zaznaczonym dymorfizmem płciowym (już u obleńców); samica wytwarzająca komórki żeńskie jest wieksza od samca wytwarzającego komórki męskie,
- dzieworództwo (patenoganeza) – rozwój nowego organizmu
z niezapłodnionej komórki jajowej (wrotki, pszczoły, rozwielitki, motylica wątrobowa),
- neotenia - wytworzenie jaj przez larwy (płazy),

Większość zwierząt rozmnaża się wyłącznie płciowo, zaś rozmnażanie bezpłciowe występuje u zwierząt niższych.

Organami produkującymi komórki rozrodcze są gonady : żeński – jajniki oraz męskie – jądra

OOGENEZA, czyli rozwój komórki jajowej
Oogania pierwotne komórki płciowe przekształcają się przechodząc liczne podziały mitotyczne i powstają :
OOCYTY 1 RZĘDU
Przechodzą podział mejotyczny, który we wstępnej fazie zatrzymuje się w stadium diplotenu profazy pierwszej, gromadzą się materiały zapasowe w postaci żółtka, następuje zakończenie podziału i powstają 2 komórki :
- POLOCYT- to pierwsze ciałko kierunkowe – mała komórka z jądrem i małą ilością cytoplazmy. Komórka ta może wejść w podział majotyczny, ale komórki szybko obumierają
- OOCYT 2 RZĘDU – ma jedno duże jądro, dużo cytoplazmy z materiałami zapasowymi
Przechodzi II podział mejotyczny i powstają :
- OOTYDA – właściwa komórka jajowa
- Drugie ciałko kierunkowe

Ootyda zostaje otoczona osłonkami i tworzy się jajo. Wyróżniamy osłonki :
- pierwszorzędowe – wytworzone w jajnikach
- drugorzędowe – wytworzone w żeńskich drogach rozrodczych

Ze względu na ilość żółtka wyróżnia się jaja :
- oligolecytalne ( skąpo żółtkowe ) – szkarłupnie, ssaki, jamochłony
- mezolecytalne ( średnia zawartość żółtka ) – ryby, płazy
- polilecytalne ( bogate w żółtko ) – owady, gady, ptaki

Ze względu na umieszczenie żółtka w jaju wyróżnia się jaja :
- anizolecytalne – żółtko skupione w jednej części jaja )
- centrolecytalne – żółtko skupione w centralnej części jaja – owady
- telolecytalne – żółtko skupione w jednym z biegunów jaja – ptaki
- izolecytalne – żółtko rozmieszczone równomiernie – ssaki

W przypadku jajników ssaków – występują twory zwane pęcherzykami Graffa Po dojrzeniu komórki jajowej jego zawartość, po pęknięciu, wylewa się w pobliżu jajowodów. Zjawisko to zwane jest owulacją




SPERMATOGENEZA – tworzenie się męskich komórek rozrodczych – plemników

SPERMATOGONIA – macierzyste komórki z których będą rozwijać się plemniki przechodzą liczne podziały mitotyczne i powstają :
SPERMATOCYTY 1 RZĘDU – przechodzą pierwszy podział mejotyczny, profaza pierwszego podziału trwa krótko i powstają
SPERMATOCYTY 2 RZĘDU – przechodzą drugi podział mejotyczny i powstają
SPERMATYDY – z którego po przekształceniu tworzy się plemnik
Z aparatu Goldiego tworzy się okrosom, który jest na szczycie główki plemnika i służy do przebijania osłonki komórki jajowej, centrosom dzieli się na dwie centriole pierwsza z nich tworzy nitkę, następnie tworzy się główka, której główną część zajmuje jądro oraz szyjka, w której są mitochondria i z której wychodzi wić

Zapłodnienie polega na połączeniu się komórki jajowej z plemnikiem i wytworzeniem zygoty :
- następuje pierwsze bruzdkowanie ( pierwsze podziały ) i powstają plastomery ( komórki )
- grupa plastomerów tworzy monulę
- bruzdkowanie kończy się uformowaniem jednowarstwowego zarodka – blastuli z pierwotną jamą ciała – blastcelem

Wyróżnia się bruzdkowania :
- całkowite – jaja oligolecytalne i mezocytalne – ono może być :
- równomierne – plastomery są jednakowe – jaja centrolecytalne
- nierównomierne – występują komórki większe ( makro mery blastomery ) i mniejsze ( mikromery ) – jaja mezolecytalne i telolecytalne
- powierzchniowe – zachodzi tylko na powierzchni jaja – jaja centrolecytalne

GASTRULACJA – tworzenie listków zarodkowych :
- większość zwierząt tworzy 3 listki zarodkowe
- pierwszym etapem gastrulacji jest utworzenie się wgłębienia w blastuli i powstają pragęby :
- w przypadku zwierząt pierwotnych pragęba stanowi początek otworu gębowego
- u zwierząt wtóroustnych pragęba staje się odbytem, a otwór gębowy powstaje po przeciwnej stronie rozwijającego się zarodka
- komórki zewnętrzne gastruli tworzą ektodermę – pierwszy listek zarodkowy
- komórki znajdujące się w środku tworzą endodermę – drugi listek zarodkowy
- komórki znajdujące się pomiędzy nimi tworzą mezodermę – trzeci listek zar.

Z Ektodermy powstaje
- pokrycie ciała
- układ nerwowy
- wyściółka przedniego i końcowego jelita

Z entodermy :
- układ pokarmowy ( wraz z gruczołami : trzustką, wątrobą )
- układ oddechowy

Z mezodermy :
- tkanka łączna
- tkanka mięśniowa
- narządy wydalnicze
- narządy rozrodcze

U gadów, ptaków i ssaków w rozwoju zarodkowym tworzą się błony płodowe umożliwiające rozwój zarodka poza organizmem
- owodnia
- omocznia
- kosmówka

Rozmnazanie się zwierząt

Większość zwierząt rozmnaża się wyłącznie płciowo, zaś rozmnażanie bezpłciowe występuje u zwierząt niższych.

Organami produkującymi komórki rozrodcze są gonady : żeński – jajniki oraz męskie – jądra

OOGENEZA, czyli rozwój komórki jajowej
Oogania pierwotne komórki płciowe przekształcają się przechodząc liczne podziały mitotyczne i powstają :
OOCYTY 1 RZĘDU
Przechodzą podział mejotyczny, który we wstępnej fazie zatrzymuje się w stadium diplotenu profazy pierwszej, gromadzą się materiały zapasowe w postaci żółtka, następuje zakończenie podziału i powstają 2 komórki :
- POLOCYT- to pierwsze ciałko kierunkowe – mała komórka z jądrem i małą ilością cytoplazmy. Komórka ta może wejść w podział majotyczny, ale komórki szybko obumierają
- OOCYT 2 RZĘDU – ma jedno duże jądro, dużo cytoplazmy z materiałami zapasowymi
Przechodzi II podział mejotyczny i powstają :
- OOTYDA – właściwa komórka jajowa
- Drugie ciałko kierunkowe

Ootyda zostaje otoczona osłonkami i tworzy się jajo. Wyróżniamy osłonki :
- pierwszorzędowe – wytworzone w jajnikach
- drugorzędowe – wytworzone w żeńskich drogach rozrodczych

Ze względu na ilość żółtka wyróżnia się jaja :
- oligolecytalne ( skąpo żółtkowe ) – szkarłupnie, ssaki, jamochłony
- mezolecytalne ( średnia zawartość żółtka ) – ryby, płazy
- polilecytalne ( bogate w żółtko ) – owady, gady, ptaki

Ze względu na umieszczenie żółtka w jaju wyróżnia się jaja :
- anizolecytalne – żółtko skupione w jednej części jaja )
- centrolecytalne – żółtko skupione w centralnej części jaja – owady
- telolecytalne – żółtko skupione w jednym z biegunów jaja – ptaki
- izolecytalne – żółtko rozmieszczone równomiernie – ssaki

W przypadku jajników ssaków – występują twory zwane pęcherzykami Graffa Po dojrzeniu komórki jajowej jego zawartość, po pęknięciu, wylewa się w pobliżu jajowodów. Zjawisko to zwane jest owulacją


SPERMATOGENEZA – tworzenie się męskich komórek rozrodczych – plemników

SPERMATOGONIA – macierzyste komórki z których będą rozwijać się plemniki przechodzą liczne podziały mitotyczne i powstają :
SPERMATOCYTY 1 RZĘDU – przechodzą pierwszy podział mejotyczny, profaza pierwszego podziału trwa krótko i powstają
SPERMATOCYTY 2 RZĘDU – przechodzą drugi podział mejotyczny i powstają
SPERMATYDY – z którego po przekształceniu tworzy się plemnik
Z aparatu Goldiego tworzy się okrosom, który jest na szczycie główki plemnika i służy do przebijania osłonki komórki jajowej, centrosom dzieli się na dwie centriole pierwsza z nich tworzy nitkę, następnie tworzy się główka, której główną część zajmuje jądro oraz szyjka, w której są mitochondria i z której wychodzi wić

Zapłodnienie polega na połączeniu się komórki jajowej z plemnikiem i wytworzeniem zygoty :
- następuje pierwsze bruzdkowanie ( pierwsze podziały ) i powstają plastomery ( komórki )
- grupa plastomerów tworzy monulę
- bruzdkowanie kończy się uformowaniem jednowarstwowego zarodka – blastuli z pierwotną jamą ciała – blastcelem

Wyróżnia się bruzdkowania :
- całkowite – jaja oligolecytalne i mezocytalne – ono może być :
- równomierne – plastomery są jednakowe – jaja centrolecytalne
- nierównomierne – występują komórki większe ( makro mery blastomery ) i mniejsze ( mikromery ) – jaja mezolecytalne i telolecytalne
- powierzchniowe – zachodzi tylko na powierzchni jaja – jaja centrolecytalne

GASTRULACJA – tworzenie listków zarodkowych :
- większość zwierząt tworzy 3 listki zarodkowe
- pierwszym etapem gastrulacji jest utworzenie się wgłębienia w blastuli i powstają pragęby :
- w przypadku zwierząt pierwotnych pragęba stanowi początek otworu gębowego
- u zwierząt wtóroustnych pragęba staje się odbytem, a otwór gębowy powstaje po przeciwnej stronie rozwijającego się zarodka
- komórki zewnętrzne gastruli tworzą ektodermę – pierwszy listek zarodkowy
- komórki znajdujące się w środku tworzą endodermę – drugi listek zarodkowy
- komórki znajdujące się pomiędzy nimi tworzą mezodermę – trzeci listek zar.

Z Ektodermy powstaje
- pokrycie ciała
- układ nerwowy
- wyściółka przedniego i końcowego jelita

Z entodermy :
- układ pokarmowy ( wraz z gruczołami : trzustką, wątrobą )
- układ oddechowy

Z mezodermy :
- tkanka łączna
- tkanka mięśniowa
- narządy wydalnicze
- narządy rozrodcze

U gadów, ptaków i ssaków w rozwoju zarodkowym tworzą się błony płodowe umożliwiające rozwój zarodka poza organizmem
- owodnia
- omocznia
- kosmówka

Tkanka łączna kostna
Tkanka kostna jest unaczyniona i unerwiona. Występuje jedynie u kręgowców. Z pośród wszystkich tkanek jest najtwardszą. Stanowi podporę dla organizmu, ochronę narządów. Łącznie z tkanką mięśniową tworzy układ ruchu. Kość składa się z substancji organicznej tzw. osseiny i nieorganicznej głównie z węglami i fosforanem wapnia.
Występują trzy rodzaje komórek kostnych :
Komórki kościotwórcze osteoblasty. Pojawiają się najliczniej podczas rozwoju kości i w procesach jej regeneracji. Powstają z komórek okostnej. U osób dorosłych, zdrowych osteoblasty zanikają, a pojawiają się przy złamaniach.
Komórki kostne - osteocyty. Pochodzą z osteoblastów które zostały otoczone substancją międzykomórkową. Mają kształt owalny, są spłaszczone. Posiadają wypustki protoplazmatyczne, które wchodzą do kanalików kostnych. Leżą w jamkach kostnych.
Komórki kościogubne - osteoklasty. Są olbrzymie, o dużej liczbie jąder, powstają z połączenia kilku osteoblastów z oscetytem. Ich rolą jest niszczenie i modelowanie kości.
Rozróżnia się dwa rodzaje kości: zbitą i gąbczastą. Podstawową jednostką morfologiczną i fizjologiczną budującą kości jest osceon, czyli tzw. System Haverca. Na każdy taki system składa się trzy rodzaje blaszek kostnych
Blaszki przebiegające w sposób ciągły. Tworzą warstwę wewnętrzną i zewnętrzną kości. Pomiędzy tymi blaszkami znajdują się blaszki walcowate. Osadzone jedna w drugą tworzą system Haverca, który zawiera naczyńka krwionośne.
Blaszki w kształcie cylindra umieszczonego jeden w drugim.
Kości odżywiane są przez naczynia krwionośne które przebiegają w kanale Haverca. Każda z kości otoczona jest błoną okostną. Do niej przyczepione są mięśnie i ścięgna. Przez tę błonę przechodzą naczynia krwionośne oraz nerwy. Wewnętrzna warstwa okostnej przylega do kości, zawiera komórki mezenchymatyczne, które w razie złamania przekształcają się w osteoblasty. Wnętrze kości długiej wypełnione jest szpikiem kostnym (ma charakter tkanki łącznej) Jamka szpikowa wysłana jest błoną w której znajdują się komórki kościogubne. Mają one zdolność pożerania tkanki kostnej i powiększania jamy kostne.
Kość gąbczasta - blaszki ułożone nieregularnie tworzą beleczki, które łączą się i tworzą gąbczastą sieć. Kość ta występuje w nasadzie kości długiej. Jest przedłużeniem jamy kostnej. Przestrzenie tej części gąbczastej są również wypełnione szpikiem kostnym.
Ze względu na kształty kości dzielimy na - długie (ramiona, udo), krótki (paliczki), płaskie (czaszka, łopatka), niekształtne (kręgi, nadgarstki).
Tkanka nerwowa
Tkanka nerwowa powstaje z ektodermy. Zadaniem tkanki nerwowej jest przyjmowanie bodźców, a następnie przewodzenie ich w postaci impulsów, czyli przesuwającego się elektrycznego potencjału pobudzenia wzdłuż nerwów i od komórki ( neuronu ) do komórki. Aby móc spełniać to zadanie komórki nerwowe mają odpowiednią budowę. Charakteryzuje je obecność wielu wypustek łączących się ze sobą, przez co trzeba tworzą sieć. Pomiędzy neuronami występuje tkanka glejowa, która chroni tkankę nerwową oraz zaopatruje ją w substancje odżywcze ( np. glukozę ) potrzebne do sprawnego funkcjonowania.
Komórka nerwowa ( neuron ) jest zbudowana z ciała komórki zawierającego jądro komórkowe oraz dwóch rodzajów wypustek nerwowych : licznych dendrytów przyjmujących impulsy ( przewodzenie dokomórkowe ) i jednego neurytu, czyli włókna osiowego ( aksonu ) - przekazującego impulsy ( przewodzenie odkomórkowe ) do następnego neuronu lub unerwianego narządu końcowego ( efektora ). Istotnym elementem budowy wypustek neuronu są osłonki: wewnętrzna - mielinowa i zewnętrzna Schwanna; stanowią izolację elektryczną włókna nerwowego. Miejsce przekazywania impulsu z aksonu do dendrytów drugiej komórki nosi nazwę synapsy. Ze względu na funkcję komórki nerwowe dzielimy na : neurony czuciowe, pośredniczące i ruchowe.
Tkanka chrzęstna. Tkanka typowa jest dla kręgowców, tworzy np. szkielet ryb chrzęstnoszkieletowych czy też szkielet płodu ssaka, ale występuje także u bezkręgowców np. u głowonogów tworzy puszkę osłaniającą mózg. Chrząstka spełnia głównie zadanie mechaniczne, stanowi w organizmie formę przejściową do tkanki kostnej, albo występuje jako stała część szkieletu. Tkanka chrzęstna składa się z elastycznej substancji międzykomórkowej, w której chaotycznie rozrzucone są jamki chrzęstne zawierające po jednej, dwie lub trzy komórki chrzęstne. Jeżeli substancja międzykomórkowa zawiera włókna sprężyste, tkanka chrzęstna nosi nazwę sprężystej i ta nie ulega kostnieniu ( np. tworzy małżowinę uszną u człowieka ), gdy zaś pozbawiona jest tych włókien, nazywa się tkanką chrzęstną szklistą. Większość kości powstaje w wyniku kostnienia tej tkanki, ale nie wszystkie chrząstki szkliste kostnieją ( np. nie kostniejąca przegroda nosa, końce żeber ). Istnieje jeszcze inna tkanka chrzęstna - włóknista, z które zbudowane są m.in. chrząstki ( dyski ) międzykręgowe.
Tkanka kostna. Tkanka jest unaczyniona i unerwiona. Charakterystyczna jest tylko dla kręgowców, u niektórych tworzy szkielet wewnętrzny. Rozróżniamy trzy rodzaje komórek kostnych : komórki kościotwórcze osteoblasty, komórki kostne osteocyty, komórki kościogubne osteoklasty Tkanka ta tworzy kości. Spełnia głównie funkcje mechaniczne, czemu towarzyszy ilościowa przewaga substancji międzykomórkowej nad komórkami kostnymi. Odznaczające się licznymi wypustkami komórki kostne znajdują się w jamkach kostnych. Substancja międzykomórkowa jest zbudowana ze związków organicznych tzw. osseiny (35%), oraz ze związków nieorganicznych (65%) głównie z fosforanów i węglanów wapnia - nadających twardość i odporność na złamanie lub zgniecenie. Podstawową jednostką strukturalną kości jest osteon. Osteon tworzą blaszki kostne, między którymi znajdują się jamki kostne z komórkami kostnymi. Centralną część zajmuje kanał środkowy (kanał Haversa), mikroskopijny przewód, w którym biegną naczynia krwionośne doprowadzające krew do komórek kostnych. Osteony leżąc blisko siebie tworzą zbitą strukturę kości
Tkanka tłuszczowa. Jest dla organizmu materiałem zapasowym bądź jako tkanka tłuszczowa podskórna stanowi mechaniczną ochronę głębiej położonych tkanek i narządów. Może także spełniać funkcje izolatora termicznego. Komórki tej tkanki są wypełnione tłuszczem, a jądro i cytoplazma zepchnięte są na ich obwód.
Osocze jest substancją międzykomórkową krwi zawierającą około 90% wody i około 10% związków organicznych i nieorganicznych: białek (albumin, globulin, fibrynogen), tłuszczów, hormonów, witamin, enzymów, soli mineralnych. Jako surowice krwi osocze pozbawione włóknika (fibryny), powstającego z fibrynogenu w trakcie krzepnięcia krwi. Rolą osocza jest : uczestniczenie w procesach odpornościowych organizmu, udział w procesach krzepnięcia krwi, utrzymanie stałego pH, udział w utrzymywaniu stałej temperatury ustroju, utrzymywanie stałego ciśnienia, rozprowadzanie po organizmie witamin, hormonów, enzymów, substancji odżywczych, odprowadzenie szkodliwych produktów przemiany materii, uczestniczenie w transporcie CO2
Erytrocyty są to dojrzałe krwinki czerwone, bezjądrzaste u ssaków i zawierające jądro u innych kręgowców. Erytrocyty powstają w szpiku kostnym. W ich skład wchodzi czerwony barwnik hemoglobina, transportująca tlen i częściowo CO2. Hemoglobina w zetknięciu z tlenem ulega utlenowaniu, gdyż tlen nie wchodzi w trwały związek z hemoglobiną, powstałe połączenie to oksyhemoglobina. Rola erytrocytów polega na : dostarczają tlen z płuc do tkanek, transportują CO2, warunkują grupę krwi, biorą udział w utrzymywaniu pH krwi. Erytrocyty żyją około 100 dni. U mężczyzn jest ich 5 - 5,5 mln w 1mm3, u kobiet 4,5 - 5 mln, a u noworodków 7 mln.
Leukocyty (białe krwinki) U człowieka jest ich 4 - 8 tyś w 1 mm3. To dość duże komórki zawierające jądro, niektóre z nich mają zdolność samodzielnego pełzakowatego ruchu i właściwości żerne ( fagocytowanie ) w stosunku do obcych organizmów w ustroju np. bakterii. Ze względu na obecność ziarnistości w cytoplazmie leukocyty dzielimy na :
Agranulocyty (40%) : monocyty (4%), limfocyty (36%) i granulocyty (60%) : obojętnochłonne (57%), zasadochłonne (0,5%), kwasochłonne (2-5%). Podstawową funkcją leukocytów jest uczestniczenie w procesach odpornościowych ustroju, przejawiające się : - fagocytowaniem antygenów, uczestniczą w tym monocyty i granulocyty obojętnochłonne. - działalnością obronną w stanach uczuleniowych organizmu, uczestniczą granulocyty kwaso i zasadochłonne. - wytwarzaniem białka odpornościowego (przeciwciał w surowicy krwi) i odporności komórkowej, uczestniczą limfocyty; białe krwinki warunkujące.
Trombocyty (płytki krwi) są najmniejszymi elementami morfotycznymi krwi, pozbawionymi jąder komórkowych. Są pełzakowate, bezbarwne, tarczowate, rzecionowate, mają geometryczne kształty. U
człowieka jest ich 200 - 300 tyś w 1 mm3 Powstają one w szpiku kostnym przez odszczepianie się cytoplazmy komórek olbrzymich. Główną ich rolą jest udział w procesach krzepnięcia krwi.

Oko
BUDOWA I CZYNNOŚCI OKA
Oko i ucho pełnią funkcję ochronną. Jest źle, gdy człowiek nie widzi, słyszy, albo nie ma czucia.
Oko to narząd wzroku w postaci gałki ocznej osadzonej w oczodole wyścielonym włóknistą tkanką nerwową. Ma kulisty kształt, średnicę 23 mm. Gałka ta może się obracać dzięki mięśniom zewnętrznym oka.
Aparat ochronny oka :
a) powieki górna i dolna
- mięsień okrężny oka zwiera ( zamyka ) powieki
- mięsień dźwigacz powieki górnej unosi ją do wysokości 1 cm
- powieka dolna opada pod wpływem własnego ciężaru na 2 – 3 mm
- na brzegach powiek są rzęsy ułożone w 3 – 4 rzędach ( 150 – 200 sztuk w powiece górnej ); każdy z tych włosków opatrzony jest we własny gruczoł łojowy – jego podrażnienie powoduje stan zapalny ( tzw. Jęczmień )
b) spojówka – to błona śluzowa, która pokrywa spodnią stronę powiek i powierzchnię oka do granicy z tęczówką, bądź rogówką. W kącie przyśrodkowym jest jeziorko – tam gromadzą się zanieczyszczenia
c) gruczoł łzowy jest pęcherzykowaty; znajduje się w bocznym kącie, przy górnym stopie oczodołów; powoduje ciecz omywającą oko – jej nadmiar spływa do kanału nosowego, zawiera lizosom mający właściwości bakteriobójcze; czyści brwii, które są ułożone tak by pot spływał poza oko na skronie.
Gałka oczna skłąda się z 3 warstw
a) białkówka ( twardówka ) to błona zewnętrzna utworzona ze zbitych włókien tkanki łącznej; do niej przyczepione są mięśnie poruszające gałką oczną
b) przednia część twardówki stanowi przeźroczysta rogówka wrażliwa na ból, przepuszczająca promienie świetlne, jest stale zwilżana przez łzy
c) naczyniówka to błona środkowa silnie unaczyniona zaopatrzona w sieć kapilarną – siatkówkę; ku przodowi przechodzi w tęczówkę, która pełni funkcję przesłony reguluje średnicę otworu – źrenicy na granicy między twardówką, a rogówką – naczyniówka tworzy ciałko rzęskowe, w którym znajduje się mięsień rzęskowy; do tego ciałka przymocowana jest soczewka, zaś mięsień rzęskowy odgrywa ważną rolę w akomodacji oka
d) tęczówka – jest zabarwiona od brązu, poprzez zieleń i słabą żółć do ciemnego brązu; nie ma czarnego oka; jeśli barwnika jest dużo to zabarwienie jest ciemnobrązowe -–jeśli mało to niebieskie. Tęczówka ma kształt pierścienia w samym jej środku znajduje się źrenica która reguluje ilość światła dostającego się do oka
e) siatkówka to błona wewnętrzna gałki ocznej, silnie unerwiona, zawiera ona komórki światłoczułe tzw. fotoreceptory, czyli pręciki. Biorą one udział w widzeniu bezbarwnym i o zmierzchu. W pręcikach jest radopsyna – to białko, które zawiera pochodne witaminy A, w zależności od jej ilości wzrok jest słaby, bądź dobry. W pewnym miejscu – plamce żółtej – są same czopki – biorą one udział w widzeniu dziennym i odróżnianiu barw. W tych czopkach jest jodopsyna. Tuż za plamką oczną jest plamka ślepa, gdzie gromadzą się i łączą włókienka, tworząc nerw wzrokowy. Przechodzi on przez czaszkę w oczodołach i wędruje do ośrodka wzroku w mózgu
f) ciało szkliste wypełnia wewnętrzną przestrzeń, zawiera 98 % wody, jego kształt utrzymują włókienka łącznotkankowe, między nimi są w dużym stężeniu mukopolisacharydy decydujące o przeźroczystości ciała szklistego; w części przedniej ciała szklistego jest zgłębienie, w którym znajduje się soczewka. U noworodków jest ona bardziej kulista, u starszych spłaszczona. Z soczewką wiąże się akomodacja czyli uwypuklenie co powoduje bliskie widzenie. Ludzie starsi widzą lepiej przedmioty dalsze, gdyż soczewka się nie wypukła.

Wady wzroku
- krótkowzroczność – promienie świetlne skupiają się przed siatkówką – korygacja : soczewka dwuwklęsła
- dalekowzroczność – promienie świetlne skupiają się za siatkówką – korygacja : soczewka dwuwypukła
- astygmatyzm – zniekształcenie widzianego obrazu, korygacja : szkła cylindryczne
- daltonizm – wada wrodzona i dziedziczna, przenoszą ją kobiety – cierpią mężczyźni
- statowzroczność

Adaptacja czyli przystosowanie się do osiedlenia. Gdy wyjdziemy z pomieszczenia o silnym naświetleniu do pomieszczenia ciemnego, to nic nie widać. Po pewnym czasie źrenica się rozszerza i zaczynamy widzieć.
Widzenie dwuboczne – człowiek widzi dwoma oczami nieco odmienne obrazy. W ośrodku wzroku – w mózgu, powstaje 1 obraz trójwymiarowy, odwrócony.


UKŁAD NERWOWY

Układ nerwowy z układem hormonalnym jest istotnym połączeniem, które oddziaływuje na wszystkie narządy i komórki, oraz steruje czynnościami organizmu.
Mózg – centrum, nie został do końca poznany. Jego budowa jest niezwykle skomplikowana
Układ nerwowy centralny to mózg i rdzeń kręgowy
Układ nerwowy somatyczny to układ obwodowy ( odpowiada za kontakty ze światem zewnętrznym
Układ nerwowy wegetatywny to układ współczulny ( sympatyczny ) oraz przywspółczulny ( parasympatyczny )

Budowa układu nerwowego
- ośrodkowy – mózg + rdzeń kręgowy
- obwodowy – 12 par nerwów mózgowych i 31 par nerwów rdzeniowych

MÓZGOWIE
1. Kresomózgowie
Utworzone z 2 półkul mózgowych połączonych spoidłem wielkim przebiegającym przez środek mózgu. Spoidło wielkie to zespół szlaków czerwonych przebiegających z półkuli do półkuli. Kresomózgowie u człowieka osiąga najwyższy stopień rozwoju i przewyższa pozostałe części mózgowia
- powierzchnia półkul mózgowych jest silnie pofałdowana, składa się z szarej substancji, mającej 3-4 mm grubości
- bruzdy dzielą kresomózgowie na płaty :
- czołowy
- ciemieniowy
- skroniowy
- potyliczny
- w korze mózgowej zachodzi analiza i segregacja podniet na poszczególne kategorie, a następnie dzięki włóknom kojarzeniowym te podniety łączone są w grupy i zespoły
- każdy narząd zmysłu ( wzrok, słuch, węch, dotyk, smak, ból ) ma w korze „stację odbiorczą” gdzie poszczególne wrażenia zostają wyodrębnione dzięki zdolnościom analitycznym kory
- ośrodki
- ruchowe – tzw. Pole ruchowe – leży w płacie czołowym ku przodowi od bruzdy środkowej
- czuciowe – tzw pole czuciowe – leży w płacie ciemieniowym poza korą mózgową
- wzrokowy – zlokalizowany w płacie potylicznym
- słuchu – leży w płacie skroniowym
- kojarzenia – znajduje się w płacie czołowym i ciemieniowym
- bólu, dotyku, ucisku, ciepła, zimna – leżą wokół bruzdy centralnej

2. Nerwy czaszkowe
1. węchowy – od niego odchodzą włókna do błony śluzowej jamy nosowej
2. wzrokowy – od siatki gałki ocznej odchodzą nerwy wzrokowe do mózgu, tam krzyżują się tworząc skrzyżowanie nerwów wzrokowych
3. okoruchowy – odpowiada za ruchy gałki ocznej, jego pobudzenie powoduje zwężenie źrenicy
4. bloczkowy unerwia mięsień skórny wtórny, który kieruje gałkę oczną ku dołowi i ku środkowi
5. trójdzielny składa się z dwóch części :
- czuciowa unerwia całą twarz
- ruchowa unerwia mięśnie żuchwowe
6. odwodzący – ruchowy, kieruje gałkę oczną na zewnątrz
7. twarzowy –
- część czuciowa odbiera bodźce z przedniej części języka,
- część ruchowa – ważniejsza – unerwia mięśnie twarzy
8. słuchowy – czuciowy – przekazuje bodźce słuchowe do kory mózgowej z narządu równowagi
9. językowo-gardłowy – część ruchowa unerwia mięśnie gardła, czuciowa – jamę ustną, gardło i tylnią część języka
10. błędny – mieszany : czuciowo – ruchowy, kieruje się do krtani i trzewi jamy brzusznej, jest nerwem niezależnym od naszej woli
11. dodatkowy – ruchowy – unerwia mięśnie szyi, krtani i podniebienia górnego
12. podjęzykowy umożliwia ruchy języka, mówienie, żucie, połykanie

3. Międzymózgowie
Powstaje z niego przysadka mózgowa, szyszynka, nerwowa część oka i ucha,
· wzgórze, w którym łączą się nerwy kresomózgowia z móżdżkiem ( tyłomózgowiem )
· podwzgórze, które reguluje procesy fizjologiczne, ośrodki termoregulacji, energetyczne, głodu, sytości, krążenia, pragnienia, strachu, popędu płciowego
W międzymózgowiu uwarunkowane jest życie wegetatywne ( bez świadomości )

4. Śródmózgowie
Leży z przodu mózgu; kontroluje napięcie mózgowe i postawę ciała
5.Móżdżek
Leży nad rdzeniem przedłużonym, to 2 półkule koordynujące pracę mięśni szkieletowych

5. Most Varola
Leży przed móżdżkiem, nad rdzeniem przedłużonym, to gruby pęk włókien nerwowych, które przewodzą impulsy z 1 półkuli móżdżka do drugiej oraz koordynują ruchy lewej i prawej strony ciała ( prawa półkula mózgu odpowiada za lewą połowę ciała i odwrotnie )

6. Rdzeń przedłużony
W nim przebiegają wszystkie drogi łączące mózg z rdzeniem kręgowym, w nim znajdują się ośrodki :
wegetatywny ( oddychania )
naczyniowo-ruchowy ( układ krwionośny )
wymiotny
wydalniczy ( układ wydalniczy )
Środkiem rdzenia przedłużonego, śródmózgowia i międzymózgowia przebiega sieć włókien zwanych tworem siatkowym. Twór ten odpowiada za stany emocjonalne organizmu, pobudza ośrodki kory mózgowej, wzmaga aktywność, wywołuje bezsenność oraz gniew; kresomózgowie nie będzie reagowało dopóki go ten twór nie pobudzi. Twór ten ma ośrodki czuwania i uszkodzenie go powoduje sen, z którego można się nie obudzić.

Całe mózgowie otoczone jest 3 gronami
q twarda jest jednocześnie osłonką czaszki, jest włóknista, przechodzi do kanału kręgowego i staje się przedłużeniem grony twardej rdzenia
q pajęczynówka – to cienka błona łącznotkankowa, na niej jest jama podtwardówka, od błony miękkiej oddziela ją jama podpajęczynowa wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym
q miękka jest zrośnięta z powierzchnią zewnętrzną mózgowia, wchodzi we wszystkie załamania i bruzdy, zawiera liczne naczynia krwionośne, które wnikają i odżywiają mózg

Płyn mózgowo-rdzeniowy wypełnia 4 komory w mózgu i przestrzenie podpajączynówkowe. Mózgowie i rdzeń kręgowy powstaje w splotach pajęczynówkowych, gdzie jest przeręcz wody i niektórych składników osocza krwi. Ma objętość 100-250 mili litrów, jest przejrzysty, bezbarwny, składa się z białka, glukozy, Ca, K, chlorku sodowego, fosforanu nieorganicznego, węglowodanów. Obecność płynów równoważy rozkład w jamie czaszki i chroni mózgowie przed urazami.

WYDALANIE

Jest różne u różnych form zwierzęcych. Zwierzęta żyjące na lądzie przystosowują się do braku wody :
- owady są okryte oskórkiem hitynowym
- ptaki, gady mają ciało pokryte łuskami, ich kanał jest zagęszczony, a więc odciągaja maksymalną ilość wody
- ssaki tracą wodę w postaci moczu, potu i kału – ubtek ten jest stale uzupełniany przez wodę i sole mineralne

Związki organiczne trawione w przewodzie pokarmowym zwierząt i człowieka
- z trawienim tłuszczy i cukrów nie ma problemów bo CO2 i H2O są wyprowadzane z organizmu ( u roślin CO2 służy do fotosyntezy, a woda chroniona jest przed ubytkiem przez zamknięcie aparatów szparkowych oraz pokrywę woskową ). U zwierząt i ludzi CO2 musi być wyprowadzony do płuc przez krew i usuwany na zewnątrz drogami oddechowymi, H2O powstałe w procesie metabolicznym jest usuwana w postaci moczu, kału, pary wodnej, duża jej część jest wykorzystywana powtórnie
- problem z trawieniem białek i kwasów nukleinowych

silnie trujące dla organizmu. Są one usuwane w postaci kwasu moczowego u ssaków oraz mocznika wraz z potem

Istotą wydalanie jest usunięcie z organizmu zbędnych lub szkodliwych produktów metabolicznych, głównie azotowych. Wydalanie to jest charakterystyczne dla zwierząt i człowieka.

Azotowe produkty przemiany materii : mocznik syntetyzowany w mitochondriach, podobnie jak kwas moczowy, oraz Na, K, Ca, fosforany i woda są usuwane z moczem

Przed nadmierną utratą wody niektóre zwierzęta wytworzyły mechanizmy
- owady – oskórek hitynowy
- gady – łuski
- ptaki – pióra

Fizjologia wydalania
W ciągu doby nerki człowieka filtrują 150 do 180 litrów moczu pierwotnego. Krew musi przepłynąć przez nerki 40 razy, aby powstało tyle płynu.
Skład moczu jet prawie identyczny z osoczem. Filtracja odbywa się w kłębuszkach Malphigiego.

Resorpcja kanalikowa
- aktywna – przenoszone są aminokwasy, glukoza, kreatyna, kwas moczowy, kwas askorbinowy, ciała ketonowe oraz Na+, K+, PO4-, SO4-,
- bierna – prznoszona jest woda, mocznik, kreatynina, Cl-, HCO3-
- zwrotna – obowiązkowa dla aminokwasów, glukozy, Ca, Mg, K, Na, Cl, 75 % wody

Skład moczu ostatecznego
- mocznik powstający z przemian aminokwasów
- kwas moczowy powstający z przemian kwasów nukleinowych
- kreatynina powstająca z przemian azotowych
- urochron
- urobilinogen
- chlorki
- fosforany i siarczany
- węglowodany sodu, potasu, amonu, wapnia i magnezu

Zmniejszona ilość moczu – skąpomocz - aliguria
Całkowite zatrzymanie moczu – bezmocz - anuria
Nadmierne wydalanie moczu – moczówka – poliuria

Nerki ssaków i człowieka mają fasolowaty kształt i leżą po obu straonach kręgosłupa w jego część lędzwiwej. Składają się z warstwy korowej, rdzeniowej oraz miedniczki.
W warstwie korowej są kębuszki korowe składające się z sieci naczyń włosowatych. Płyn doprowadzony jest tętniczką, zostaje przesączony i wyprowadzony tętniczką. Ten pierwszy przsącz to bardzo duża ilość H2O i szkodliwych metabolitów oraz część drobnych substancji. Od końca kłębuszka odchodzi kanalik tworzący pentlę Henrego, gdzie następuje maksymalne odciągnięcie wody, ona wypływa do krwi. Do kanalika zbiorczego już wpywa mocz ostateczny zawierający bardzo małą ilość wody. Ze 150-180 moczu piewrowtnego pozostaje tylko ok. 1,5 l.
Od miedniczki nerkowej odchodzi moczowód. Od jednej nerki 1 moczowód – do pęcherzyka moczowego zbudowanego z silnie unerwionych mięśni gładkich. W cewce moczowej są 2 mięśnie zwieracze : zewnętrzny – podlega woli człowieka, wewnętrzny – nie podlegający woli człowieka.