ODWILŻ I WALKA O WŁADZĘ WEWNĄTRZ PZPR
Tzw. odwilż nazywamy procesem destalinizacji Polski, który rozpoczął się w 1954 r. Odwilż, dlatego, że można powiedzieć, że ociepliły się atmosfery życia publicznego, ludzie mieli coraz większą nadzieje na poprawę życia politycznego w państwie. Sprawa głównego stanowiska szefa w partii komunistycznej stała się głośna w państwie, a także ukaranie zbrodniarzy okresu stalinowskiego. Wiosną 1956 roku nasiliły się społeczne żądania dotyczące przeprowadzenia reform gospodarczych, ograniczenia cenzury i rehabilitowania osób niewinnie represjonowanych w latach 1944-1955. W 1956 r. w PZPR rozpoczęła się konkurencja dwóch uformowanych grup o dojście do władzy. Jedną z nich byli tzw. natolińczykowie, a drugą puławianie. Pierwsza z tych grup miała doświadczenie w rządzeniu krajem oraz poparcie ze strony wysokich urzędników na Kremlu. Natomiast druga z nich potępiała otwarcie stalinizm, a w momencie decydującym opowiedzieli się za Władysławem Gomułką, uważanym przez wielu ludzi symbolem oporu przeciwko stalinizacji.
CZERWIEC 1956 ROKU- WYDARZENIA POZNAŃSKIE
Komuniści byli coraz bardziej zajęci wewnętrznymi rozgrywkami o władzę w partii i nie zwracali uwagi na coraz częstsze strajki i wystąpienia społeczne. W końcu czerwca 1956 roku Polską wstrząsnęły wydarzenia w Poznaniu. Robotnicy Zakładów Cegielskich im. Stanisława Stalina rozpoczęli strajk, przerodził się on w wielotysięczna manifestacje, w której uczestniczyła milicja i kilka oddziałów wojska. Strajkujący domagali się demokratyzacji państwa i zmian w aparacie państwowym. W wyniku tych walk rannych zostało około 900 osób, a zabitych 75.
PAŹDZIERNIK 1956 ROKU - DOJŚCIE OD WŁADZY WŁADYSŁAWA GOMUŁKI
19 października rozpoczęły się obrady VIII plenum Komitetu Centralnego PZPR. Mimo, że ze strony związku radzieckiego groziła Polsce zbrojna interwencja, powołano nowe kierownictwo partii z Władysławem Gomułką na czele.
PRZEMIANY POPAŹDZIERNIKOWE
Z objęciem władzy przez Gomułkę wiązała nadzieję polska klasa robotnicza i działacze PZPR, zwolennicy demokracji wewnątrzpartyjnej. Pierwsze miesiące sprawowania urzędu I sekretarza wskazywały na spełnienie się tych nadziei. Osłabło uzależnienie Polski od ZSRR, zmniejszono nieograniczoną władzę UB i Milicje Obywatelską, zwolniono z więzień szereg więźniów politycznych, zmniejszono cenzurę, poprawie uległy stosunki między państwem a Kościołem np. przez zwolnienie z więzień ks. Stefana Wyszyńkiego i innych duchownych, a także wprowadzenie w szkołach lekcji religii. Rozwiązano Związek Młodej Polski, ograniczoną wcześniej niezależność odzyskał Związek Harcerstwa Polskiego.
Przemiany październikowe nie oznaczały jednak zmian systemowych, co w niedługim czasie doprowadzić miało do ponownego wzrostu niepokojów i napięć społecznych.
MAŁA STABILIZACJA W LATACH 1956-1967
Po wyborach do Sejmu PRL w styczniu 1957 r., w których społeczeństwo udzieliło poparcia Gomułce, władze zaczęły odchodzi od haseł „polskiego października”. W lecie 1957 r. brutalnie stłumiono strajk tramwajarzy w Łodzi. Jesienią tego samego roku władze zlikwidowały tygodnik „Po Prostu”, który opowiadał się za kontynuowaniem reform. W 1958 r. zlikwidowano powołane w 1956 roku rady robotnicze w zakładach przemysłowych, uważane przez robotników za gwaranta reformy gospodarczej. Bardziej trwałe były zmiany na wsi, gdzie rozwiązała się większość spółdzielni produkcyjnych, z takim trudem tworzonych przez władze w latach 1949-1955.
ROK 1968- PROTESTY TWÓRCÓW I STUDENTÓW
Władysław Gomułka traciła autorytet a we władzach państwowych coraz aktywniej zaczęła się udzielać grupa skupiona wokół ministra spraw wewnętrznych Mieczysława Moczara. W drugiej połowie lat 60. w grupie tej pojawiły się hasła antysemickie, które wykorzystano latem 1967 roku, kiedy to PRL opowiedziała się, w ślad za ZSRR, po stronie państw arabskich w tzw. wojnie sześciodniowej arabsko-izraelskiej. W wyniku nagonki wielu obywateli Polski pochodzenia żydowskiego opuściło kraj. W styczniu 1968 roku studenci z entuzjazmem przyjęli wiadomość o wystawieniu „Dziadów” Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowych w Warszawie. Wobec antyrosyjskiego wydźwięku Gomułka podjął decyzję o zakazie dalszego wystawiania tej sztuki. W lutym 1968r zaprotestowali członkowie Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich, przeciw „dyktaturze ciemniaków” w Polsce. Zwołana została z tych powodów popierająca manifestacja, przez studentów warszawskich, 8 marca na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego. Protestujący wiec studentów została zaatakowany przez milicję pałkami a w innych ośrodkach uniwersyteckich zgromadzenia młodzieży były rozpędzane przez następne kilka dni. Protesty te skierowane były przede wszystkim przeciwko propagandzie antysemickiej oraz przeciw biciu i znęcaniu się nad studentami. Wydarzenia marcowe nie przyniosły władzy grupie Moczara, jednak Gomułka stracił resztki swojego autorytetu i poparcia społecznego.
ROK 1970 - MASAKRA ROBOTNIKÓW NA WYBRZEŻU
13 grudnia 1970 roku ogłoszono podwyżkę cen wielu artykułów. Pogłębiło to już i tak trudne warunki życia społeczeństwa, doprowadzając do wystąpień w Gdańsku, Gdyni, Szczecinie i Elblągu. 15 grudnia rozpoczął się strajk w Stoczni Gdańskiej im Lenina (członkiem komitetu strajkowego był Lech Wałęsa). Władze wydały wojsku i milicji rozkaz stłumienia strajku siłą, w Gdańsku nawet zaczęto strzelać do strajkujących.17 grudnia 1970 r. w Gdyni oddziały wojska oddały pierwsze strzały do robotników, tego dnia strajk objął całe Wybrzeże. 20 grudnia zebrało się w Warszawie VII Plenum Komitetu Centralnego PZPR, na którym odsunięto od władzy Gomułkę, dokonano zmian partyjnych i państwowych. Rezygnacją złożył także premier Cyrankiewicz po dwudziestu latach sprawowania tego urzędu.
I sekretarzem KC PZPR został Edward Gierek. Usiłował nawiązać kontakty z przedstawicielami różnych środowisk. Nadal nie odwoływano jednak podwyżki cen, która była przyczyną wydarzeń grudniowych. W styczniu 1971 r. na Wybrzeżu wybuchły nowe strajki, a lutym zastrajkowały fabryki włókiennicze w Łodzi, kobiety stanowiące większość załóg, stanowczo żądały odwołania podwyżki cen, którą władze cofnęły w połowie lutego 1971 roku.
ROZWÓJ OPOZYCJI W LATACH SIEDEMDZIESIĄTYCH
Pierwsze pięciolecie rządów Edwarda Gierka przyniosło krótkotrwałą poprawę warunków życia społeczeństwa i rozbudziło nadzieję na lepszą przyszłość. 10 lutego 1976 roku wprowadzone zostały poprawki do konstytucji. Stanowiły one, że PRL jest państwem socjalistycznym, „umacnia przyjaźń i współpracę z ZSRR”, a PZPR to „przewodnia siła polityczna społeczeństwa”. Latem tego roku władze podjęły decyzję o podwyżkach cen. 25 czerwca 1976 roku rozpoczęły się strajki w Radomiu, Płocku i Ursusie pod Warszawą. Akcje te zaczęła tłumić milicja. Podwyżkę ostatecznie wycofano i ludzie wrócili do pracy. Najaktywniejsi uczestnicy akcji zostali represjonowani. W ich obronie wystąpił Kościół i powstały we wrześniu Komitet Obrony Robotników, skupiający przedstawicieli różnych środowisk. Dał on początek zorganizowanym działaniom opozycyjnym. Wybór na papieża polskiego arcybiskupa krakowskiego Karola Wojtyłę, dnia 16 października 1978 roku miało ogromne znaczenie dla Polski i dla Polaków, gdyż zyskali oparcie w najwyższym autorytecie Kościoła Katolickiego.
SIERPIEŃ 1980 ROKU - POWSTANIE „SOLIDARNOŚCI”
Obradujący w lutym 1980 VIII zjazd PZPR nie zapobiegł narastającemu kryzysowi. Gdy po kolejnym, tym razem bez uprzedzenia podniesiono ceny żywności, niezadowolenie z polityki gospodarczej państwa gwałtownie wzrosło. W połowie lipca rozpoczął się strajk w Lublinie, a wkrótce dołączyły do niego zakłady na Śląsku, w Wielkopolsce i na Wybrzeżu, gdzie w połowie Sierpnia rozpoczął się proces w Stoczni Gdańskiej. Powołano Międzyzakładowy Komitet Strajkowy(MKS) pod kierownictwem Lecha Wałęsy. Strajk podjęła większa część zakładów Trójmiasta. Do protestujących przybyli przedstawiciele władz. 31 sierpnia w Gdańsku podpisano porozumienie. Strona rządowa wyraziła zgodę na realizację 21 postulatów protestujących, z których najważniejsze to powstanie samorządnych związków zawodowych, uwolnienie więźniów politycznych i przeprowadzenie reformy gospodarczej. Na początku września KC PZPR ogłosił, iż Edward Gierek przestał piastować funkcję pierwszego sekretarza. Jego miejsce zajął Stanisław Kania. W listopadzie zarejestrowano Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”.
OSTATNIE LATA PRL (1981-1989)
W drugiej połowie 1981 roku pogorszyło się zaopatrzenie w żywność. Organizowano marsze głodowe, manifestacje uliczne i strajki. We wrześniu i październiku odbył się I Krajowy Zjazd Delegatów „Solidarności” w Gdańsku. Postulowano na nim demokratyzację życia publicznego i reformy gospodarcze. Rosło napięcie społeczne. 13 grudnia 1981 roku generał Wojciech Jaruzelski(minister obrony, premier, a od 18 października 1981 roku także I sekretarz KC PZPR) wprowadził stan wojenny na terenie całego kraju. Internowano większość działaczy najwyższego szczebla „Solidarności”, nadal jednak trwały strajki i akcje protestacyjne. Do tragicznych wydarzeń doszło w kopalni „Wujek” w Katowicach, gdzie z rozkazu władz specjalne jednostki milicji zaczęły strzelać do górników(zginęło 9 osób). Mimo prześladowań trwała podziemna działalność związkowa i polityczna. Wydawano liczne ulotki i biuletyny. 8 października 1982 roku sejm uchwalił nową ustawę o związkach zawodowych, na mocy której zdelegalizowano NSZZ „Solidarność”. Stan wojenny został zawieszony pod koniec grudnia 1982 roku, a całkowicie zniesiono go 22 lipca 1983 roku. Pogłębiający się kryzys gospodarczy oraz poczucie braku perspektyw wpłynęły na decyzję o emigracji wielu młodych, wykształconych Polaków. Nawet uwolnienie więźniów politycznych w 19986 roku nie poprawiło napiętej sytuacji społecznej. Od kwietnia do sierpnia 1988 roku przez kraj przetoczyła się kolejna fala strajków. Pojawiły się żądania podwyżki płac i legalizacji „Solidarności”. Sytuacja zmusiła władze do pójścia na ustępstwa. 31 sierpnia przywódca „Solidarności” Lech Wałęsa spotkał się z ministrem spraw wewnętrznych Czesławem Kiszczakiem.
ROZMOWY „OKRĄGŁEGO STOŁU”
Władze zaczęły rozumieć konieczność ustępstw politycznych i zaproponowały środowiskom opozycyjnym rozmowy przy tzw. okrągłym stole. Ostatecznie rozmowy „okrągłego stołu” rozpoczęły się 5 lutego 1989 roku w Warszawie, Zawarte po kilku tygodniach porozumienie przewidywało zorganizowanie częściowo wolnych wyborów, dopuszczających 35% miejsc w sejmie dla działaczy opozycji, wolne wybory do senatu oraz zgodę na ponowną legalizację „Solidarności”.
PRZEŁOM POLITYCZNY W POLSCE
Wybory do sejmu i senatu, których I tura odbyła się 4 czerwca 1989 roku przyniosło druzgocące zwycięstwo „Solidarności:. Opozycja zdobyła 99 ze 100 mandatów, do sejmu wszystkie ustalone umową, tzn. 35%. W lipcu 1989r. Zgromadzenie Narodowe, składające się z posłów i senatorów, pod przewodnictwem marszałka Sejmu większością jednego głosu wybrało generała Jaruzelskiego na prezydenta PRL. Jego kandydaturę na ten urząd wysunął klub poselski PZPR. Po kryzysie, związanym z niemożnością wyłonienia rządu, pierwszym niekomunistycznym premierem rządu polskiego został Tadeusz Mazowiecki, dziennikarz i działacz „Solidarności”. Przyjęto program odchodzenia od państwa realnego socjalizmu. Zgodnie z uchwałą sejmową 1 stycznia 1990r. państwu przywrócono tradycyjną nazwę Rzeczpospolita Polska, a Białemu Orłu dodano koronę.