Figury retoryczne

Animizacja, ożywienie, rodzaj metafory przypisującej przedmiotom martwym, zjawiskom przyrody oraz pojęciom abstrakcyjnym cechy i właściwości istot żywych, np. ślepy kamień, gniewne morze, czuła noc.

Antropomorfizacja, rodzaj przenośni polegającej na przypisywaniu zjawiskom lub pojęciom cech ludzkich, odmiana animizacji. Przykład: "Wiatr gwizdał. Fale wyciągną ręce i zaczną w ferworze klaskać..." (L. Staff).

Personifikacja, uosobienie, zazwyczaj stereotypowa przenośnia ukazująca zjawisko lub pojęcie w postaci antropomorficznej. Personifikacja przedstawia twory nieożywione, zjawiska natury, zwierzęta, rośliny, a także pojęcia abstrakcyjne jako postaci ludzkie, działające lub przemawiające.

Alegoria, w literaturze i sztuce obraz mający, poza dosłownym, sens przenośny, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie. Zwykle występuje w formie personifikacji wyposażonej w określone atrybuty, np. alegoria sprawiedliwości - kobieta z przepaską na oczach, z mieczem i wagą.

Apostrofa (greckie apostroph – odwrócenie, zwrot), retoryczny zwrot do osoby, uosobionych pojęć lub rzeczy; apostrofa nadaje wypowiedzi patos, np. Czego chcesz od nas, Panie... J. Kochanowskiego, Oda do młodości A. Mickiewicza. Szczególnym przypadkiem apostrofy jest inwokacja.

Epitet, wyraz określający w tekście literackim, a także mówionym, rzeczownik (przedmiot), najczęściej w postaci przymiotnika, który wskazuje właściwości w sposób bezpośredni bądź metaforyczny, np. czerwona róża, "gorzkie gwiazdy" (A. Ważyk

Synekdocha, ogarnienie, w lingwistyce odmiana metonimii oparta na zasadzie ekwiwalencji i wymienności wyrazów bliskoznacznych.

Wyróżnia się synekdochy używające nazw:
1) gatunku zamiast rodzaju lub odwrotnie, np. "śmiertelnik" zamiast "człowiek".
2) części zamiast całości, np. "próg" lub "dach" zamiast "dom".
3) materiału zamiast wykonanego z niego przedmiotu ("żelazo" w znaczeniu "miecz").
4) obiektu w liczbie pojedynczej zamiast w mnogiej, np. "nie lubię złodzieja" zamiast "złodziei".
5) liczby określonej zamiast nieokreślonej (Sto myśli jak kanonier stanęło przy loncie - J. Lechoń, Mochnacki w tomie Karmazynowy poemat, 1920).
6) osoby zamiast imienia pospolitego, np. Zoil - "złośliwy krytyk".

Metonimia, zamiennia, wyrażenie, w którym dany wyraz zastępuje inny, kojarzący się na zasadzie podobieństwa obiektywnego, nierzadko materialnego, a nie tylko dowolnie odczutego lub wywodzącego się z fantazji i wyobraźni.

Oksymoron, wyrażenie złożone z dwóch przeciwstawnych znaczeniowo składników, zwykle z rzeczownika i określającego go epitetu, a także rzeczownika lub czasownika, czasownika i przysłówka - ukazujące właściwości, stany, działania itp. o charakterze paradoksalnym, łączącym w jedną całość sprzeczności, stosując pozorną nielogiczność w celu podkreślenia złożoności obrazu lub pojęcia.

Oksymoron jest używany także w języku potocznym, np. rozkosz cierpienia, ból miłości, gorzka słodycz. Niektóre utwory zostały zbudowane w całości na zasadzie oksymoronu, m.in. znana kolęda F. Karpińskiego Bóg się rodzi..., gdzie są m.in. wyrażenia "ogień-blednie, blask-ciemnieje" itp.

Pytanie retoryczne, sformułowanie pytania nie w celu uzyskania odpowiedzi, ale zasygnalizowania wątpliwości, zaprezentowania własnych przekonań, podkreślenia swojego punktu widzenia. Stosowane zwłaszcza w twórczości o charakterze publicystycznym

Hiperbola, w literaturze wyolbrzymianie zjawiska, problemu, przedmiotu opisu itp., np. w języku potocznym "pękać ze śmiechu", "umierać ze zmęczenia".

Metafora, przenośnia, podstawowa figura języka poetyckiego i literackiego, stosowana również - zazwyczaj w postaci stereotypowej - w języku codziennym. Zespół wyrazów zyskujący specjalne, odmienne znaczenie od tego, które wynika z poszczególnych jego składników, np. morze gwiazd.

Metafora współczesna, np. w wersji polskiej Awangardy międzywojennej, kojarzy niekiedy bardzo odległe pojęcia, aż do osiągnięcia semantycznej abstrakcyjności, pomijając pośrednie ogniwa, np. w postaci zredukowanego, wielostopniowego porównania.

Twórcy metafor artystycznych dążą zazwyczaj do odświeżenia potocznych znaczeń słów i wyrażeń, opierając się na indywidualnej wyobraźni, najczęściej przeciwstawiając się świadomie kulturze masowej.

Anafora, repetitio, w literaturze - figura retoryczna polegająca na powtarzaniu tego samego wyrazu lub zwrotu na początku kolejnych zdań, członów zdania lub wersów.

Powtórzenie, zabieg stylistyczny występujący w prozie użytkowej, literackiej i poezji, polegający na dwukrotnym lub wielokrotnym użyciu tego samego elementu językowego (wyrazu, zespołu wyrazów, wersów lub zwrotek) celem uzyskania rytmizacji, podkreślenia znaczenia, zwiększenia ekspresji. Powtórzenie elementów językowych posiadających znaczenie określa się mianem powtórzeń leksykalnych, wśród których występuje m.in. anadiploza, anafora, diafora, epifora, konkatenacja, refren. W wypadku braku samodzielnych znaczeń elementów powtarzalnych wyróżnia się powtórzenia brzmieniowe: aliteracja, instrumentacja głoskowa, rym, rytm, strofa

Onomatopeja, dźwiękonaśladownictwo, naśladowanie przy pomocy zapisanych dźwięków wymowy użytych w utworze literackim wyrazów bądź ich zespołów, pozajęzykowych efektów akustycznych. W najprostszej postaci są to wyrazy dźwiękonaśladowcze, w swej wymowie pokrewne dźwiękom występującym w rzeczywistości, np. brzęczeć, szeleścić, kukać.

Peryfraza, omówienie, zastąpienie nazwy zjawiska przez jego rozbudowane opisanie. Figura retoryczna służąca w dawnej twórczości do wzbogacenia i rozwijania tematu.

Peryfraza eliminowała wyrażenia uważane za pospolite, proste, "gminne" na rzecz kunsztownie rozbudowanej metafory, odgrywając istotną rolę w niektórych poetykach, zwłaszcza w klasycyzmie.

Pełniła rolę swoistej zagadki poetyckiej, skłaniając czytelnika do definiowania i nazwania zjawiska na podstawie zmetaforyzowanego opisu, np. w odzie Balon A. Naruszewicza sformułowanie: Wznawia tor klęską sławny Ikara oznacza, że urządzenie owo wznosiło się w powietrze.

Eksklamacja (łc. exclamatio ‘okrzyk’) 1. wykrzyknienie, okrzyk. 2. lit. zdanie wykrzyknikowe, często urwane i wtrącone w tok mowy, będące wyrazem emocjonalnego zaangażowania mówcy