Środki artystyczne i stylistyczne

1. ALITERACJA – rozpoczynanie sąsiednich wyrazów tymi samymi głoskami
- przykład: „(…)moreny, mureny i morza i zorze(…)”(W. Szymborska „Urodziny”)

- funkcje:
* uwypuklenie danego fragmentu tekstu;
* podkreślenie melodyjności wiersza

2. ANAFORA – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi
- Przykład: „myśli o duszy tkliwe, myśli o duszy z czułością” (Z.Herbert „Dusza Pana Cogito”)

- funkcje:
* poetycka – koncentruje uwagę na tekście;
* homologiczna – przynosi każdorazowo ten sam materiał dźwiękowy

3. ANIMIZACJA – nadawanie przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym atrybutów istot żyjących
- przykład: „(…)pożar trawiący w sobie, cokolwiek(…)” (L. Staff „Marek Aureliusz mówi”)

- funkcja:
* dynamizuje opis poetycki

4. ANTYTEZA – zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo segmentów wypowiedzi (najczęściej zdań)
- przykład: „Pełno nas, a jakoby nikogo nie było(…)” (J. Kochanowski „Tren VIII”)

- funkcja:
* uzyskanie silniejszego efektu (podkreślenie znaczenia)

5. ALEGORIA – rodzaj personifikacji. Prawdy ogólne i stosunki międzyludzkie ukryte są pod postaciami zwierząt, roślin, przedmiotów
- przykład: „Gdzie bystrym tylko Orzeł polotem pierzchnie pogania ptaki(…)” (A. Naruszewicz „Balon”)

- funkcja:
* Zadaniem odbiorcy jest rozszyfrowanie ukrytego znaczenia motywu alegorycznego

6. APOSTROFA - bezpośredni zwrot do osoby, bóstwa, uosobionego przedmiotu
- przykład: „(…)moja droga Orszulo(…)” (J. Kochanowski „Tren VIII”)

- funkcja:
* nadanie podniosłego, uroczystego tonu

7. ELIPSA – pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika
- przykład: „(…)włos złotem, perłą ząb(…)” (J. A. Morsztyn „Niestatek”)

- funkcja:
* służy zdynamizowaniu wypowiedzi

8. EPIFORA – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi
- przykład: „Innego końca świata nie będzie, innego końca świata nie będzie.” (C. Miłosz „Piosenka o końcu świata”)

- funkcje:
* poetycka – koncentruje uwagę na tekście;
* homologiczna – przynosi każdorazowo ten sam materiał dźwiękowy

9. EPITET - wyraz (przymiotnik, imiesłów, rzeczownik) określający rzeczownik, uwydatniający charakterystyczne cechy osób lub przedmiotów
- przykład: „(…)pannom rumianym smukłym giętkim” (E. Lipska „Mądry król”)

- funkcja:
* służy uwydatnieniu charakterystycznej cechy opisywanego przedmiotu, osoby, zjawiska

10. HIPERBOLA - metafora, w której występują elementy zamierzonej przesady
- przykład: „(…)nadchodzi śmierć milowym krokiem(…)” (F. Petrarka „La vita fugee…”)

- funkcja:
* wyolbrzymienie i uintensywnienie składników obrazu zawartego w przenośni

11. INWERSJA – szyk wyrazów w zdaniu, zmiana normalnej kolejności zależnych składniowo od siebie wyrazów
- przykład: „Gęstego pełen garniec błota” (W. Potocki „Człowiek”)

- funkcje:
* wykorzystywana w języku potocznym do uwydatnienia wartości emocjonalnej lub logicznej pewnych wyrazów;
* służy efektom brzmieniowym

12. METAFORA – wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów
- przykład: „(…)skakać głazy nauczył.” (A. Naruszewicz „Balon”)

- funkcje:
* upoetycznienie wypowiedzi;
* zespół wyrazów zyskujący specjalne, odmienne znaczenie od tego, które wynika z poszczególnych jego składników, np. morze gwiazd.

13. NEOLOGIZM – wyraz nowo utworzony zgodnie z normami słowotwórczymi
- przykład: „(…)komediant i komediantka, ulubieńcy publiczności(…)” (W. Szymborska „Buffo”)

- funkcja:
* w poezji pełnią szczególną funkcję ekspresywną

14. OKSYMORON – związek frazeologiczny obejmujący 2 opozycyjnie znaczeniowo wyrazy
- przykład: „(…)wrzucono do jeziora ognia.” (Nowy Testament „Apokalipsa Św. Jana”)

- funkcja:
* podkreślenie znaczenia obrazu lub pojęcia

15. ONOMATOPEJA – imitowanie za pomocą dźwięków mowy rozmaitych, pozajęzykowych zjawisk akustycznych
- przykład: „(…)beczące stado dwunogów” (Z. Herbert „U wrót doliny”)

- funkcje:
* pozwala osiągnąć większą wyrazistość opisu;
* służy efektom brzmieniowym

16. PERSONIFIKACJA – przedstawienie tworów nieożywionych, zjawisk natury i kosmosu, zwierząt, roślin jako działających lub przemawiających postaci ludzkich
- przykład: „(…)ucieka niby źdźbło bystre (…)” (F. Petrarka „La vita fugee…”)

- funkcja:
* jako podstawa metafory tworzy zwykle rozwinięty obraz poetycki

17. PERYFRAZA – zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej rozbudowane jego opisanie
- przykład: „Czyliś na szczęśliwe wyspy zaprowadzona?” (J. Kochanowski Tren X)

- funkcje:
* służąca w dawnej twórczości do wzbogacenia i rozwijania tematu;
* pełni rolę swoistej zagadki poetyckiej, skłaniając czytelnika do definiowania i nazwania zjawiska

18. PORÓWNANIE - zestawienie dwóch przedmiotów lub zjawisk ze względu na jakąś wspólną im cechę, która stanowi podstawę porównania
- przykład: „(…)przemija jak cień chwilowy(…)” („Księga Hioba”)

- funkcja:
* zwrócenie uwagi na cechy i właściwości opisywanego zjawiska

19. PORÓWNANIE HOMERYCKIE – porównanie bardzo rozbudowane, którego jeden człon jest szczegółowym obrazem, zwykle dotyczy czynów ludzkich zestawianych z zachowaniem zwierząt lub zjawiskami przyrody

- przykład: „Jak kiedy wichr południowy ze wschodnim uderzą na siebie i wysokimi targają drzewami na leśnej polanie(…) (Homer „Iliada”)

- funkcje:
* zwrócenie uwagi na cechy i właściwości opisywanego zjawiska
* przedstawienie rozwiniętego obrazu poetyckiego, wprowadzającego w takt wypowiedzi

20. POWTÓRZENIE – wielokrotne wystąpienie tego samego elementu językowego w odrębie określonego odcinka wypowiedzi
- przykład: „(…)a oto otwarto księgi. I inną księgę otwarto, która jest księgą życia.” (Nowy Testament „Apokalipsa Św. Jana”)

- funkcje:
* uzyskania rytmizacji;
* podkreślenia znaczenia, zwiększenia ekspresji

21. PYTANIE RETORYCZNE - zdanie ujęte w formie pytania, na które nie oczekuje się odpowiedzi
- przykład: „Chcemy być sobie radzi?(…)” (J. Kochanowski Pieśń IX)

- funkcje:
* zasygnalizowanie wątpliwości;
* zaprezentowania własnych przekonań;
* podkreślenia swojego punktu widzenia

22. SYMBOL - motyw lub zespół motywów występujący w dziele, będący znakiem treści bezpośrednio nie ujawnionych i mający sygnalizować ich istnienie

- przykład: „(…)berło i jabłko,które zgniło w dłoni(…)” (T. Różewicz „Syn marnotrawny”)

- funkcje:
* reprezentuje pewne głębiej ukryte treści pojęciowe (etyczne, religijne, ideologiczne, itp.)
 
23. WYKRZYKNIENIE - krótkie zdanie wykrzyknikowe wtrącone w tok wypowiedzi
- przykład: „Tylko nie w oko!” (K. I. Gałczyński „Filon i Laura i dobrze poinformowany facet”)

- funkcja:
* wyraża bardzo silne emocje, zaangażowanie mówcy

24. WYLICZENIE – polega na kolejnym wymienianiu i ewentualnym opisywaniu wszystkich składników pewnego, wskazanego w wypowiedzi zespołu
- przykład: „Miłość nie zazdrości, nie szuka poklasku, nie unosi się pychą; nie dopuszcza się bezwstydu(…)” (Nowy testament „Hymn do miłości”)

- funkcje:
* podkreślenie oraz uwypuklenie wskazanego zdania lub wyrazu

25. WYRAZ ZŁOŻONY - wyrazy powstałe z połączenia dwóch (lub kilku) wyrazów; należą do nich zrosty i złożenia
- przykład: „Okamgnienie trwać będzie(…)” (W. Szymborska „Radość pisania”)

- funkcja:
* tworzy rozwinięty obraz poetycki

26. ZDROBNIENIE - wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu, oznaczający przedmiot mniejszy w stosunku do przedmiotu, którego nazwa stała się podstawą słowotwórczą tego wyrazu

- przykład: „(…)pod kropką kopytka” (W. Szymborska „Radość pisania”)

- funkcja:
* wyrazy zyskują specjalne zabarwienie uczuciowe - zwykle czułość, sympatię, ale mogą mieć też charakter ironiczny

27. ZGRUBIENIE - formacja słowotwórcza (rzeczownik, przymiotnik, przysłówek), która odnosi się najczęściej do wyrazu większego niż wyraz oznaczony nazwą podstawową

- przykład: „(…)niechlujny dziad(…)” (J. Paradowski „Królestwo piekieł”)

- funkcja:
* wyrazy zyskują specjalne zabarwienie uczuciowe - często jako wyrażenie antypatii

Tabela