Słowniczek maturzysty, cz. I, od A do E

Abstrakcjonizm pojawił się w sztukach plastycznych w XX wieku. Sztuka abstrakcyjna nic nie przedstawia, jest wyrazem zamysłu artysty, jego trudnych do odczytania wyobrażeń i uczuć. Operuje linią, kolorem, bryłą, płaszczyzną. Do kierunków abstrakcyjnych można zaliczyć wiele dzieł kubistycznych, dadaistycznych i surrealistycznych.
Przedstawiciele w sztuce:
Arshile Gorky, Hans Arp, Georges Braque.
W latach 20. w Polsce działała w Warszawie awangardowa grupa artystyczna Blok, skupiająca wielu artystów abstrakcjonistów. Należeli do niej:
Henryk Berlewi (geometryczne kompozycje abstrakcyjne i dzieła realizowane według tzw. teorii mechanofaktury), Mieczysław Szczuka (nowoczesna grafika użytkowa, fotomontaże, układ graficzny czasopisma Blok, projekty architektoniczne), Henryk Stażewski (jeden z pionierów abstrakcji geometrycznej w Polsce), Katarzyna Kobro (rzeźby, kompozycje przestrzenne oraz akty bliskie abstrakcji) i jej mąż Władysław Strzemiński (malarskie kompozycje abstrakcyjne).

APOKALIPSA
Apokalipsa (gr. apokalypsis – objawienie) odsłania tajemnicę tych zdarzeń poprzez prorocze wizje przekazane w symbolicznych obrazach. Język (symboliczny, mistyczny), którym zostały zapisane, przypomina szyfr zrozumiały dla wtajemniczonych (np. chrześcijan).
Cel Apokalipsy:
ostrzeżenie ludzi i ukazanie ostatecznego triumfu dobra nad złem. Niewierzący, zabójcy, wszetecznicy, czarownicy, kłamcy zostali wrzuceni do jeziora płonącego ogniem i siarką. Zaś zapisani w “księdze żywota Baranka” (Baranek: Jezus; zapisani w księdze: ci, którzy uznali Jezusa za swojego Zbawiciela), uzyskają życie wieczne i zamieszkają w “świętym miejscu”.
Nawiązania do apokaliptycznej wizji:
Częste u romantyków, np. Widzenie księdza Piotra w III części Dziadów; Nie-Boska komedia, Irydion Z. Krasińskiego. Do apokaliptycznej wizji końca świata nawiązują też moderniści, np. Jan Kasprowicz w hymnach: Święty Boże, Dies irae.
Apokalipsa wojenna, zwana “apokalipsą spełnioną” pojawia się w wierszach K. K. Baczyńskiego: Historia, Z lasu, utworach T. Gajcego, opowiadaniach T. Borowskiego,
T. Różewicza, np. Ocalony, w książce Hanny Krall Zdążyć przed Panem Bogiem i w Pamiętniku z powstania warszawskiego M. Białoszewskiego.
Inne nawiązania w literaturze współczesnej:
Mała apokalipsa T. Konwickiego, Cywilizacja ptaków
A. Zanieckiego (opisuje świat po apokalipsie, w którym rządzą ptaki), Piosenka o końcu świata Cz. Miłosza.
Apokalipsa w obrazach:
cykl drzeworytów Alberta Drera, np. Czterej jeźdźcy Apokalipsy, Breughel Triumf śmierci.
Film:
Francis Ford Coppola: Czas Apokalipsy (o wojnie w Wietnamie).

BEHAWIORYZM
(ang. behaviour = zachowanie)
To, jak ktoś się zachowuje, jak reaguje na świat zewnętrzny i jak się wypowiada to dla behawiorystów podstawowe kryterium jego oceny. Podstawy tego kierunku w psychologii XX wieku opracował fizjolog rosyjski Iwan Pawłow (teoria odruchów warunkowych): każde zachowanie się jest reakcją na jakiś bodziec. Teorię behawioryzmu opracował psycholog amerykański John Broadus Watson w ogłoszonym w 1913 roku artykule manifeście: Psychologia, jak widzi ją behawiorysta.
Behawioryzm objawił się też jako tendencja literacka w XX-wiecznej prozie fabularnej, zwłaszcza amerykańskiej. Polegała ona na odejściu od analizy psychologicznej i ukazywaniu bohaterów wyłącznie w bezpośrednich działaniach, przytaczaniu ich wypowiedzi, często z mowy potocznej, kolokwialnej. Zwróćcie uwagę na zachowanie starego rybaka Santiago z opowiadania Stary człowiek i morze walczącego samotnie na morzu z wielką rybą i własnym zmęczeniem.
Główni przedstawiciele:
Ernest Hemingway (Pożegnanie z bronią, Komu bije dzwon), Erskine Caldwell (powieści Droga tytoniowa, Poletko Pana Boga), John Steinbeck (Myszy i ludzie, Grona gniewu, Na wschód od Edenu).

BELETRYSTYKA
(fr. belles-lettres, łac. bonae litterae)
To termin renesansowy, który w ciągu wieków nieco zmienił znaczenie. Początkowo oznaczał studia nad gramatyką, retoryką i poezją, a także sztukę poezji i wymowy według wzorów antycznych, którą humaniści przeciwstawiali łacinie średniowiecznej. Na przełomie XVIII i XIX wieku beletrystyką nazywano poezję i prozę, odróżniając je od dzieł naukowych i użytkowych. Później zawężono znaczenie pojęcia beletrystyka do prozy fabularnej (powieści, nowele, opowiadania = literatura piękna), a współcześnie – jeszcze bardziej: beletrystyka to proza rozrywkowa.

DADAIZM
Da da… – tak po francusku gaworzą niemowlęta. Nazwa w sam raz na określenie całkiem nowego, awangardowego kierunku w sztuce. Jeszcze bez nazwy zaczął funkcjonować około 1916 roku w Szwajcarii. Jego początki wiążą się z kabaretem działającym w Zurychu i pismem pt. Cabaret de Voltaire. Pierwszy manifest i nazwę nurtu ogłosił we Francji Rumun Tristan Tzara.
W sztuce:
kanciaste figury, koła, maski, kolaże, brak reguł, przepisów określających metody twórcze, wykorzystanie przeróżnych materiałów plastycznych (strzępy papieru, klej, gips, płótno) i przedmiotów (zegarki, kamienie, bilety tramwajowe, śrubki), ready-mades Marcela Duchampa – przeróżne przedmioty opatrzone dziwnymi tytułami (koło od roweru zamontowane na taborecie, suszarka do butelek, szufelka do węgla, pisuar wystawiony pod nazwą Fontanna, wąsata Mona Lisa).
W poezji:
wiersze fonetyczne (oto początkowy wers jednego z pierwszych utworów: gadji beri bimba glandriidi lauula lonni cadori…). Później łączenie bezsensownej fonetycznej zbitki głosek ze zrozumiałymi (aczkolwiek szalonymi, często absurdalnymi, nieprawdopodobnymi) tekstami, łączenie utworów z rysunkami.
Cel sztuki dadaistycznej:
prowokować, wyszydzać, prześmiewać, sprzeciwiać się przeciw wojnie i przemocy (kiedyś dadaiści rozgłosili wieść o pojedynku pomiędzy dwoma artystami, a potem prasa donosiła, że obydwaj strzelali w tym samym kierunku).
Główni przedstawiciele:
Hans Arp, Francis Picabia, Max Ernst, Marcel Duchamp.
W Polsce dadaizm znalazł wyraz w tendencjach futuryzmu (Tytus Czyżewski, Stanisław Młodożeniec). Nie rozwinął się jako osobny nurt w sztuce, może dlatego nie zmieniono jego nazwy na jakiś -izm połączony z gaworzeniem naszego bobasa. Czyż nie brzmiałaby bardziej swojsko nazwa… guguizm, bo chyba gu gu to pierwsze dźwięki wydawane przez polskie niemowlaki.
Z niemowlęctwa dadaizm wyrósł – zdaniem niektórych – na… surrealizm.

EKSPRESJONIZM
Ekspresja to uzewnętrznienie tego, co dzieje się z nami wewnątrz, pokazanie naszych odczuć i uczuć: bólu, cierpienia, bezsilności, tęsknoty, ale i radości, entuzjazmu, miłości. Jedni swe uczucia wyrażają mniej ekspresyjnie, inni mocniej – czasem płaczemy z bólu, krzyczymy, rwiemy włosy z głowy lub walimy głową w ścianę. Najważniejsza jest dusza – ekspresjonizm ma być jej mową, sposobem wyrażania uczuć w sztuce – jak najmocniejszym, najpełniejszym. Żadnego opisywania, lania wody – dla oddania ludzkiej kondycji wystarczy kilka ostrych środków wyrazu.
Ekspresjonizm w malarstwie reprezentuje obraz Edwarda Muncha Krzyk. Ta zniekształcona twarz z wybałuszonymi oczami naprawdę krzyczy. Jaskrawe kolory dookoła głowy wzmagają niepokój odbiorcy. Pamiętajcie, że obraz ten wyprzedził swoje czasy – namalowany był bowiem kilkadziesiąt lat przed dookreśleniem kierunku zwanego ekspresjonizmem. Sam termin też wyprzedził rozwój tego kierunku – po raz pierwszy został użyty w 1901 roku przez malarza J.A. Herve. Najpełniej ekspresjonizm rozwinął się w Niemczech i Austrii (lata 1910–1924).
W Polsce powstała grupa Formiści (lata 1917–1922) założona przez Andrzeja i Zbigniewa Pronaszków oraz Tytusa Czyżewskiego. W 1918 roku powstała grupa pisarzy skupiona wokół pisma Zdrój, która sformułowała program i manifesty polskich ekspresjonistów.
Cechy ekspresjonizmu znaleźć można w poezji J. Kasprowicza, powieściach W. Berenta, twórczości T. Micińskiego.
W sztukach plastycznych prekursorami kierunku byli m.in.:
Vincent van Gogh, James Ensor i Edward Munch. Przedstawicielami ekspresjonizmu byli artyści związani z ugrupowaniami Die Brcke (np. Karl Schmidt-Rottluff, Emil Nolde) i Der Blaue Reiter (Wasyl Kandinsky).
Ekspresjonistyczny film:
Gabinet doktora Caligari (1920) w reżyserii Roberta Wiene.

DIALEKTYZACJA
Dialekt to inaczej żargon lub gwara jakiegoś środowiska, język, który znacznie odbiega od używanego w urzędowych dokumentach, w biurach, w szkołach przez większość Polaków. Czasem miło posłuchać, jak rozmawiają Ślązacy, Kaszubi czy górale, i aż dziwne, że tak mało rozumiemy, skoro oni mówią prawie po polsku. Czasem w literaturze pisarz czy poeta odpowiednio stylizuje język literacki, posługując się jakimś dialektem. Chce przez to osiągnąć efekt autentyczności. Czasem autor tylko częściowo dialektyzuje język utworu – po to, by czytelnik zrozumiał treść. Inną przyczyną może być np. niechęć do ośmieszenia swoich bohaterów. Narratorem Chłopów jest mieszkaniec Lipiec, członek środowiska chłopskiego – język jest więc stylizowany na gwarę, ale tylko częściowo. Reymont nie pozwolił swoim chłopom mazurzyć, gdyż mogliby przez to wydawać się śmieszni.
A oto kilka przykładów stylizacji gwarowej w Chłopach:
• stylizacja słownikowa – trza, juści, ino, przysłowia (jaka mać, taka nać),
• stylizacja fleksyjna – dawna forma liczby podwójnej: słuchajta,
• stylizacja fonetyczna – brak nosowości (somsiad), jotacja (Jambroży, Jantek).
Inne przykłady:
Kazimierz Przerwa-Tetmajer Na skalnym Podhalu (stylizacja góralska), Leopold Tyrmand Zły (stylizacja żargonu miejskiego), Edward Redliński Konopielka (stylizacja gwarowa), film w reżyserii Kazimierza Kutza Sól ziemi czarnej (stylizacja żargonu górniczego).

EGZYSTENCJALIZM
ndywidualna egzystencja człowieka, jego miejsce i rola w świecie to przedmiot badań i punkt wyjścia analizy filozoficznej tego kierunku, który obecny jest też w literaturze pięknej.
Egzystencjaliści twierdzą, że rzeczywistość jest rozdarta na sferę świadomości i sferę rzeczy, co nieuchronnie prowadzi do alienacji, samotności człowieka. Człowiek nie podlega ani społecznemu, ani historycznemu zdeterminowaniu – jest całkowicie wolny. Od niego zależy system przyjętych wartości, on ma prawo decydować o sensie własnego istnienia. Jeśli nie odnajduje sensu życia, ma prawo popełnić samobójstwo. Ponosi w pełni odpowiedzialność moralną za swoje czyny. To obciążenie psychiczne stwarza poczucie samotności, zagubienia i zagrożenia w świecie, poczucie beznadziejności istnienia i lęku.
Główni reprezentanci:
Martin Heidegger, Karl Jaspers, Maurice Merleau-Ponty, Jean Paul Sartre, Nikołaj Bierdiajew, Gabriel Marcel, Paul Tillich.
Pojęcie egzystencjalizm wprowadził w 1927 roku Martin Heidegger w pracy Bycie i czas. W tradycji filozoficznej ugruntował je Karl Jaspers w Filozofii egzystencji (1938).
W latach 40. i 50. egzystencjalizm znalazł odzwierciedlenie w swoistym stylu życia i modzie środowisk artystycznych, intelektualnych i studenckich.
W literaturze:
Jean Paul Sartre (powieści: Mdłości, Drogi wolności, opowiadania, dramaty: Muchy, Diabeł i Pan Bóg), Miguel de Unamuno (praca filozoficzna O poczuciu tragiczności życia, powieść Mgła), Albert Camus (powieści: Obcy, Dżuma, dramat Kaligula, eseje o problematyce filozoficznej i moralnej pt. Mit Syzyfa).