Renesans - epoka harmonii, zgody i piękna czy niespokojnych poszukiwań i dramatycznych napięć.

Renesans był epoką odrodzenia piśmiennictwa,literatury i sztuk, jak również moralnej odnowy człowieka. Epoka ta nawiązywała do filozofii antyku, głównym hasłem renesansu były słowa Terencjusza:"Jestem człowiekiem i wszystko co ludzkie nie jest mi obce". W centrum uwagi był człowiek,jego życie,osobowość. Najważniejszymi prądami umysłowymi i reigijnymi były humanizm i reformacja. W humanizmie, jak sama nazwa wskazuje najważniejszy był człowiek (antropocentryzm)a nie jak w sredniowieczu Bóg. Humanizm to prąd umysłowy poszukujący i rozwijający tradycje starożytnej wiedzy o człowieku, był reakcją na światopogląd i ideały średniowiecza z dominującą rolą Kościoła w rozwoju intelekyualnym człowieka. Ukształtował się wtedy nowy wzór osobowy:człowiek renesansu to wybitna jednostka, wszechstronnie wykształcony,wrażliwy na miłość i piękno, dobry obywatel człowiek korzystający z życia (carpe diem).
Skorumpowany i mocno krytykowany Kościół katolicki odczuwał potrzebę głębokiej reformy wewnętrznej, ale reformy,które wprowadził nie mogły powstrzymać rewolucji. w 1517 r Marcin Luter przybił do drzwi katedry w Wittenberdze swoje tezy o odpustach, co zapoczątkowało reformę chrześcijaństwa.

Renesans był epoka harmonii pomiędzy doczesnością i wiecznością, zgody i piękna.
Do najważniejszych polskich przedstawicieli literatury renesansu zaliczamy Mikołaja Reja. W "Krótkiej rozprawie między trzema osobami:Panem, Wójtem a Plebanem" mocno krytykuje zarówno Pana, czyli szlachtę, za hazard, rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny, jak również i Plebana, czyli kler, za chciwość, zaniedbanie obowiązków duszpasterskich, świecki, bogaty tryb życia, zepsucie. Krytyce oparł się jedynie Wójt, czyli przedstawiciel chłopstwa, które z każdej strony jest wykorzystywane, co najlepiej oddają słowa:

"Ksiądz pana wini, pan księdza,
A nam prostym zewsząd nędza."

Innym dziełem Reja jest "Zwierciadło", a zwłaszcza jedna z jego części: "Żywot człowieka poczciwego." Jest to utwór paranetyczny, propagujący wzór osobowości dla czytelnika współczesnego autorowi. Ideałem jest tu "poczciwy ziemianin"-szlachcic prawy, wiodacy spokojne i dostatnie życie na swych włościach. Życie człowieka zostało podzielone na cztery części tak, jak podzielony jest rok: wiosna-dzieciństwo, lato-młodość, jesień-wiek dojrzały i zima-starość. i tak jak w przyrodzie po jesieni musi nadejśc zima, tak i w życiu kazdego człowieka musi nadejść śmierć, kończąca jego pobyt na ziemi. Jest to całkowite pogodzenie się z nieuchronnością śmierci, nie rozpaczanie, ale stoicyzm, oczekiwanie z godnością na starość i śmierć. Rej namawia do czerpania przyjemności z rozrywek, ukazuje jak wielką przyjemnością jest życie zapobiegliwego, gospodarnego człoweka poczciwego, co jest wpływem filozofii epikurejskiej. A "człowiek poczciwy to ten, co pokój czyni na ziemi"
Najważniejszym przedstawicielem odrodzenia w Polsce był Jan Kochanowski- autor m.in.fraszek, pieśni, trenów. Kochanowski był poetą doctus-wszechstronnie wykształconym, najwybitniejszym twórcą tej epoki. W dorobku Jana z Czarnolasu jest około 300 fraszek. w okresie dworskim powstały m.in. "O doktorze Hiszpanie" łagodnie krytykująca brak umiarkowania w ucztowaniu, oraz inne, opisujące zycie dworskie, np:"Na konrata", "Na nabożną". Kochanowski pisał również fraszki refleksyjne, np:"O żywocie ludzkim", w których podkreśla beznadziejność walki ze zmiennym losem, porównuje człowieka do kukiełki, która po odegraniu swej roli musi zejść ze sceny. Do najbardziej znanych fraszek Jana Kochanowskiego należą "Na lipę", w której poeta personifikuje lipę, która zachęca gościa,aby spoczął pod jej liśćmi, "Na zdrowie"-zdrowie jako najwyższa wartość w życiu człowieka, "Na dom w Czarnolesie"-poeta dziękuje Bogu za spokojne, dostatnie życie i prosi Go, aby nadal błogosławił jego życiu.

W pieśniach Kochanowski odwołuje się do filozofii stoickiej i epikurejskiej, zastanawia się nad ludzką naturą, miejscem człowieka na ziemi, stosunkiem człowieka do Boga, śmiercią, chwali umiar, życie cnotliwe, nawołuje do obrony ojczyzny, niekoniecznie przez osobiste ruszenie do walki, ale do wsparcia finansowego wojska: "skujmy talerze na talary, skujmy". Często pojawiają się w utworach Kochanowskiego postacie mitologiczne, m.in: Fortuna, Kaliope. Poeta jest wyznawcą "złotego środka"- "chwalę szczęście stateczne", uważa, żelos zależy tylko od jego woli.
Pierwszą polską sielanką jest "Pieśń świętojańska o Sobótce", poeta idealizuje obraz wsi, gdzie jak w Arkadii, czas spędza się na beztroskiej zabawie. Kochanowski jest również autorem dramatu "Odprawa posłów greckich", gdzie zachowuje zasadę trzech jedności dramatu antycznego. Kreśli w nim wzór idealnego władcy, obywatela i patrioty, krytykuje natomiast przekupstwo:

"O nieżądne królestwo i zaginienia bliskie,
Gdzie ani prawa ważę, ani sprawiedliwość
Ma miejsce, ale wszystko złotem kupić trzeba"

Po śmierci ukochanej córki poety, Urszulki, Kochanowski napisał 19 trenów, w których opisuje wielki żal i pustkę spowodowaną przedwczesną śmiercią swego dziecka. Na początku zastanawia się jaką postawę ma przyjąć: cierpiącego ojca nie bojącego się pokazać swojego cierpienia, czy filozofa, którego poglądy stoickie nie pozwalają okazywać swych udręk innym ludziom:

"Nie wiem,co lżej:czy w smutku jawnie żałować,
Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocować?"

Kochanowski przechodzi okres całkowitego buntu i zwątpienia w Boga, który z czasem przeradza się w głuchą rozpacz i ogromną tęsknotę za córką. Poszukuje ukojenia w filozofii i religii aby zrozumieć co się stało.
Kochanowski traci całą radość życia i wszystkie wyznawane do tej pory stoickie poglądy na śmierć, która jest naturalnym etapem życia i z którą można się pogodzić.

Innym przedstawicielem renesansu był Andrzej Frycz Modrzewski. Jego "Traktat o poprawie Rzeczypospolitej" jest utworem pouczającym, który pokazuje jak powinien się człowek zachowywać, jak powinien żyć. Określa obowiązki jakie spoczywają na senatorze, krytykuje system prawny, który karze według statusu społecznego, wyraża swoją niechęć do wojen, w których zawsze najbardziej cierpią ci, którzy są najmniej winni, czyli najubożsi, krytykuje rozrzutność możnowładztwa i apeluje o pomoc materialną dla oświaty, sugeruje,że nauczyciel powinien być też obdarzony większym szacunkiem, na równi z lekarzami, prawnikami i innymi ludźmi zasłużonymi dla kraju.

Renesans był epoką, w której harmonia nie tylko w literaturze ale i w sztuce odgrywała największą rolę. Była to epoka klasycyzmu - został zachowany umiar, środki artysrycznego wyrazu były oszczędne i proste. w odrodzeniu największy nacisk kładziono na to, aby człowiek, jako istota myśląca umiał i chciał się posługiwać własnym rozumem i potrafił akceptować życie takim jakie jest.
Literatura renesansu miała za zadanie czytelnika pouczać, bawić i poruszać. Bez wątpienia utwory takie jak:"Krótka rozprawa...", "Traktat...", czy "Odprawa posłów greckich" pouczają, fraszki i inne utwory bawią, a treny Kochanowskiego najbardziej poruszają czytelnika.