Wykłady z historii powszechnej prawa.

WYKŁAD 1

Wykłady obejmują okres od V w. do XX w.
Terytorium : Europa – Hiszpania, Francja, Niemcy, Austria, Włochy, Węgry, Czechy, Ruś, Rosja, Anglia; USA, Islam

3 spojrzenia:
1. przez pryzmat doktryny,
2. źródeł prawa,
3. nauka o instytucji prawa (np. własność)
· z punktu widzenia kształtowania się władzy lub z punktu widzenia relacji jednostka-państwo.
1.
Epoka państwa patrymonialnego – V/VI do XIV (od rzymskiego patrimonium) – traktowanie państwa jako własności monarchy. Ważny jest stosunek władcy.

Epoka państwa publicznego – poł. XIV do XVIII/XIX w. – bierze się tu pod uwagę relacje państwo-społeczeństwo i wyróżnia się:
· monarchię stanową,
· absolutyzm,
· demokrację szlachecką, oligarchię magnacką.

Pojawia się konstrukcja praw fundamentalnych i pojecie suwerenności państwa („Korona”), państwo odrywa się od osoby monarchy, jest własnością samą w sobie. W XIV w. ma miejsce podział Europy.

Epoka państwa konstytucyjnego – II poł. XVIII do XIX w. (pierwsza konstytucja – francuska 1789). Państwem powinno rządzić prawo obowiązujące nie tylko rządzonych ale i rządzących. Tworzy się hierarchia państwa. Konstytucja jest spisem praw i wolności jednostki.

2.
Oskar Halecki sklasyfikował państwa z punktu widzenia wartości kulturowych i cywilizacyjnych, mając tez na uwadze relacje państwo-jednostka:


Epoka śródziemnomorska V do XIII w. jest to epoka spadku po państwie greckim i rzymskim.
Epoka europejska XIII do II wojny światowej. Podstawowe wartości kulturowe zaczyna tworzyć Europa północna (Francja Belgia, Holandia, Niemcy)
Epoka atlantycka od II wojny światowej rządzi USA.

Kodyfikacja Justyniańska nie była znana w europie do XI/XII w. prawie cała Europa znajdowała się w obszarze praw zwyczajowych, jako następstwa rozwoju cywilizacyjnego. Ich poziom zależał od rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Na ten poziom wpływał szereg czynników:
XI-XIII schodzą się zwyczajowe prawa lokalne z prawem rzymskim (takie związki obserwujemy do XVIII w. w większości krajów nie nastąpiło całkowite zerwanie z prawem rzymskim.

6 kręgów wyznaczających relację w państwie publicznym w stosunku do prawa rzymskiego:
1 krąg – państwa w których prawo rzymskie obowiązywało w czasach Państwa Rzymskiego, a po upadku Cesarstwa nie zanikło. Obowiązywało w postaci zwulgaryzowanych zbiorów prawa rzymskiego – Vulgata (łączących dawne pojęcia prawa rzymskiego z lokalnymi zwyczajami): Włochy (pozostaną przy prawie rzymskim zwulgaryzowanym – pn. Lombardia), Pd. Francja (zespoli się z pn., odejdzie od prawa rzymskiego), Hiszpania, Portugalia (bardzo wcześnie bo już od XIII wieku ma własne prawo, odrzuca prawo rzymskie ale nie całkowicie).

2 krąg – państwa w których prawo rzymskie nie będzie głęboko zakorzenione (Pn. Francja) i państwa gdzie prawo rzymskie nigdy nie będzie obowiązywać, a lokalny poziom rozwoju wpłynie na powstanie prawa stanowionego (od XIV w.). Nie będzie potrzeby stosowania prawa rzymskiego bo własne wystarczy: znacząca część europy: pn. Francja (843 rok podział na 2 części – pn. – prawo mówione zwyczajowe – Normandia; pd. – przyjeła prawo rzymskie – pisane Langwedocja), Szkocja, Węgry, Polska (odrzuciła prawo rzymskie z powodów politycznych bo prawo rzymskie to prawo cesarskie czyli złe – tendencja do władzy absolutnej), Pn.-Wsch. Niemcy, tzn. Niemcy w okręgu oddziaływania Zwierciadła Saskiego – (dawne NRD – Prusy, Brandenburgia, Szlezwig-Holsztyn, Saksonia), Ruś i Rosja. Kraje te łączy oparcie się na własnych prawach zwyczajowych. Prawo dziedziczy się po przodkach, stare prawo jest najlepsze. Prawo ma charakter partykularny (partykularyzm terytorialny tzn. prawo tworzone jest w małych społecznościach – np. Polska, Niemcy).

3 krąg – obszar bliski poprzedniemu. Państwa które stworzyły własne prawo zwyczajowe, oparte o własne instytucje ale także wykorzystujące w szerszym zakresie pojęcia prawa rzymskiego: Szwajcaria (w większym stopniu sięgała do prawa rzymskiego bo była blisko położona Rzymu, ale odrzuciła recepcję prawa rzymskiego. W 912 r. powstał Kodeks Szwajcarski obowiązujący do dzisiaj, najlepszy), kraje skandynawskie.

4 krąg - kraje w których dokonano recepcji prawa rzymskiego, czyli przejęcia wprost systemu prawa rzymskiego i traktowania go jako prawa obowiązującego. Uformowały się one na XV/XVI w. głównie z powodów politycznych: Środk. i pd. Niemcy (poza zasięgiem Zwierciadła Saskiego – Nadrenia, Hesja, Wirtembergia oraz kraje austriackie – Tyrol, Styria, Karyntia, Górna i Dolna Austria), Holandia. W krajach tych brak jest własnych silnych praw zwyczajowych i prawa stanowionego. Niemcy dokonały recepcji prawa rzymskiego bo w końcu XV w. składały się z około 300 państewek które nie miały wspólnego prawa cywilnego i handlowego.
1495 r. powstał Sąd Kameralny Rzeszy: rozstrzygał spory miedzy władcami terytorium Rzeszy w sprawach handlowych. Swoim orzecznictwie stosował prawo rzymskie, przyjmował pozwy od obywateli. Ta droga nastąpiła recepcja sądowa czyli orzecznicza prawa rzymskiego. Recepcja naukowa nastąpiła w XVI w., kiedy to wydziały prawa miały możliwość wydawania wiążących opinii dla sądów, a na uniwersytetach wykładano tylko prawo rzymskie. W ciągu 100 lat prawo rzymskie stało się prawem powszechnym w Niemczech, nastąpiła recepcja.

5 krąg - kraje bałkańskie – maja własne prawa. Znajdują się w kręgu kultury bizantyjskiej.

6 krąg – krąg prawa precedensowego, opartego na orzecznictwie: Anglia, Irlandia ( XVIII/XIX w. – wielkie kodyfikacje)

WYKŁAD 2
TEMAT: Źródła prawa i źródła poznania prawa w państwie patrymonialnym i publicznym.

1. Źródła poznania prawa plemion barbarzyńskich

BARBARZYŃCY– ludy otaczające cesarstwo rzymskie (Ren i Dunaj – granice Cesarstwa Rzymskiego), już w I w. n.e. pojawili się na obszarze Cesarstwa, a w III i IV w. masowo wkraczali do Cesarstwa dwiema drogami:
- jako federati - czyli sprzymierzeńcy (Wizygoci, Ostrogoci, Burgundowie)
- jako zdobywcy - (plemiona longobardzkie na terenie pn. Włoch i Frankowie – dolny Ren, Sala – powoli ale skutecznie przesuwali się na teren Cesarstwa i wypierali ludność)

Sposób osiedlania się określał prawo:
- federati – respektowali prawo rzymskie ale posługiwali się też własnym (2 systemy prawa)
- zdobywcy – likwidowali prawo rzymskie i wprowadzali swoje (1 system, tylko swój)

Federati – 2 kategorie źródeł poznania prawa:
Leges Romanae Barbarorum – prawo dla Rzymian wydawane przez barbarzyńców
Leges Barbarorum – prawo barbarzyńców wydawane przez siebie.

Plemiona germańskie rozumowały w ten sposób że prawo dziedziczy się po przodkach, nie tworzy się go. Wyraża się to w zasadzie osobowości prawnej, czyli przekonaniu że człowiek nosi prawo od urodzenia do końca życia. Ta zasada osobowości prawnej obowiązywała w sferze prawa cywilnego i karnego. Miała ona wpływ na Leges R. B. i Leges B. od IV w.n.e. do VIII w. w oparciu o nią tworzy się prawo.


PRZYKŁADY:
Leges Romanae Barbarorum – 506 r. –Lex Romana Visigothorum zwany Breviarum Alarici – prawo dla Wizygotów (głównie Hiszpania)
Leges Barbarorum
– II poł. V w. Kodeks Euryciana – pomnik prawa wizygockiego,
początek VI w. Edykt Teodoryka – prawo Ostrogotów
koniec V w. Lex Gundobara – prawo Burgundów
Frankowie – wyróżniają się; najlepsze źródła poznania prawa. Największe znaczenie mają Frankowie Saliccy i Ribuarscy:
- 505-506 – Frankowie Saliccy – Lex Salica – zbiór oparty o zasadę osobowości prawnej. Ma charakter normy prawa cywilnego, karnego i procedury sądowej, zawiera komplet praw sądowych. Ujawnia się tutaj perfekcyjny sposób rozumienia i tworzenia prawa przez Franków Salickich. W 1992 r. Belgia zniosła ostatni przepis prawa salickiego – de alode – dziedziczenie kobiet w prawie publicznym i prywatnym.
Początek VI w. Lex Ribuaria – spis prawa szczepowego franków ribuarskich, również oparty o zasadę osobowości prawnej, ale miał mniejsze znaczenie niż ww.

VII – VIII w. – cezura w rozwoju prawa – poszczególne państwa plemienne odchodzą od zasady osobowości prawnej na rzecz zasady terytorialnej, ponieważ rodzi się tożsamość narodowa, a także wzrasta ilość małżeństw mieszanych których dzieci nie miały określonej przynależności.
- 654 r. Wizygoci – zbiór króla Reccesvinda, który obowiązywał wszystkich na terytorium Wizygotów
- 643 r. Longobardowie – zbiór króla Lotaryka w państwie Longobardzkim


Podsumowanie:
Było to prawo zwyczajowe, tworzone dwiema drogami, jego podmiotem byli barbarzyńcy którzy tworzyli prawo dla własnych potrzeb. Ludność rzymiańską obowiązywały zwulgaryzowane odmiany prawa rzymskiego do VII w.

2. Źródła prawa w państwie patrymonialnym, wczesnego średniowiecza.
IX/X – XIII w.

Przyczyny powstania państwa patrymonialnego:
IX w.
- powstanie państw narodowych w Europie ( Traktat w Verdun).
- Gospodarczo - społeczne – powstanie systemu feudalnego rozumianego w sensie :
- gospodarczym (sposób produkcji – podstawą ziemia)
- społecznym (hieratyczna i hierarchiczna struktura społeczna, nierówność praw, kształtowanie się systemu społecznego 4-stanowego – szlachecki, miejski, duchowny, kmiecy). STAN– grupa osób różniąca się od innych systemem praw. Nie można było stworzyć jednolitego systemu prawnego z powodu partykularyzmu: - stanowego – każdy ma swoje prawa
- terytorialnego – elementu hamującego, ale likwidującego osobowość prawną.
Koniec XVIII-XIX w. rewolucja – Prusy i Austria przełamują partykularyzm.

Prawo zwyczajowe:
Czynniki wpływające na rozwój:
- zanik systematycznej nauki łaciny
- tradycja ustana, consuetudo, najlepsze jest stare prawo – konserwatyzm pojęć
- rzadkie wkraczanie państwa w relacje między ludźmi – ¾ prawa poza aktywnością państwa, w tym także prawo karne
przykłady oddziaływania państwa:
Niemcy - pokoje ziemskie – Landfrieden, (mające znaczenie dla kształtowania się prawa karnego) – akty głównie władców niemieckich mające zapobiegać wojnom prywatnym (wróżdom) i instytucji krwawej zemsty, miały ustanawiać pokój boży np. 1235 r. Konstytucja Moguncka Fryderyka II
Włochy – statuty miast włoskich (zwłaszcza od poł. XI w.) – to władcy miast ustalali prawo dla lokalnej ludności.
Ortyle – wzorcowe wyroki sądowe miast większych mające stanowić precedens (np. w Krakowie regulowano stosunki prawne w Lublinie) i wilkierze – uchwały rady miejskiej
Ruś – statuty cerkiewne pierwszych władców - Włodzimierza i Jarosława regulowały postępowanie sadowe w cerkwi .

Fontes iuris cognoscendi (źródła poznania prawa) –2 drogi:
1. publiczne spisy prawa - spisy prawa tworzone przez poszczególnych władców patrymonialnych (nazywane zbiorami prawa)
2. prywatne spisy prawa – spisy prawa dokonywane przez osoby prywatne (najczęściej sędziów) mogły mieć moc funkcjonowania tzn. można było sadzić w oparciu o nie, władcy często nadawali im sankcje – „zwody”

PRZYKŁADY
Zbiory publiczne:

· Ruś - Prawda Ruska – XI w. 1016-1100 – najstarszy pomnik prawa w języku staroruskim za Jarosława Mądrego. Składa się z dwóch części:
1. Obszerna Prawda – napisana za synów Jarosława Mądrego
2. Krótka Prawda – za Jarosława – wyłacznie przepisy prawa sądowego.

· Węgry - Ustawy św. Stefana i Ustawy. Św. Władysława z XI w.
- Złota Bulla Andrzeja II z 1222 r. (najważniejsza), spis prawa karnego i ustrojowego
· Hiszpania – Królestwo Wizygotów - do 711 r.(klęska pod Xeres),Arabowie - do 1238 r. (koniec reconquisty – wyzwalania ziem z pod władzy Arabów i uznanie zwierzchnictwa króla Kastylii). Tworza się państewka chrześcijańskie, mające własne prawa zwyczajowe oparte na prawach wizygockich, wcześnie też odkryto prawo rzymskie.
· 1255 r. – Siete Partidas – Alfons X Mądry – zbiór prawa hiszpańskiego składający się z 7 cz. Łączący ustrój, prawo kościelne, sadowe i karne, obowiązywał w Królestwie Leonii i Kastylii, jego skrócona wersja to Fuerlo Real (koniec XIII-XIV w.)

· Królestwo Sycylii – Liber Augustalis = Constitutiones Regni Siciliae 1231 r. – Fryderyk II cesarz niemiecki (zbiór nazywał się księga Augusta ponieważ Fryderyk uważał się za kontynuatora Cesarstwa), opierał się o prawo rzymskie i Longobardzkie. Najlepszy pomnik prawa świeckiego epoki wczesnego średniowiecza.

Zwody prywatne
· Niemcy – Zwierciadło Saskie (Zahsenspiegel)– 1220-1235 r. twórcą był niemiecki rycerz Eike von Repkov – spis prawa zwyczajowego wschodnioniemieckiego. Najpierw napisane po łacinie, potem przetłumaczone na niemiecki. 2 części:
· Landrecht – prawo ziemskie szlachty (publiczne i sądowe)
· Lehnrecht – prawo lenne dotyczące struktury lennej. Robiło karierę w Niemczech, Czechach, Polsce i na Litwie, przyjęte przez miasta tych państw stało się prawem miejskim.
· Księga Elbląska – spisana przez mnicha krzyżackiego dla pn. ziem Polski prawo sądowe, karne i procesowe.
· Włochy – Libri feudorum (księgi feudalne) XIII w. najwazniejsza to Vulgata czyli zwulgaryzowane prawo rzymskie oparte głównie o prawo Lombardii (stąd Lombarda = Vulgata)
· Francja – 2 obszary prawa:
· pd. – prawo pisane oparte o prawo rzymskie, libri feudorum w postaci różnych vulgat
· pn. - kraina prawa zwyczajowego – tradycje praw plemiennych, prawo ustne.
· 1200 r. Najstarszy spis prawa zwyczajowego Normandii, po łacinie. Od poł XIII w. zastąpiony przez
· Wielką Księgę Prawa Zwyczajowego Normandii.
· Coutumes (czyt. Kitimie) – zbiór prawa zwyczajowego określonego terytorium, dokonywany przez osoby prywatne, np. 1280 r. Coutumes okręgu Clermont.

WYKŁAD 3
Powrót prawa rzymskiego w średniowieczu i powstanie prawa kanonicznego.

1. 554 r. – sankcja pragmatyczna - Justynian rozciąga moc prawodawstwa na Italię głównie pn. - Longobardowie
568 r. – Longobardowie zajmują pn. Włochy i tworzą tam państwo – mozaika praw:
· prawo longobardzkie
· prawo rzymskie
· Leges Romanae Barbarorumm

XII/XIII w. – rozwój struktur kościoła rzymsko-katolickiego – wykształcenie się prawa kanonicznego. Rządzi się nim duchowieństwo i posługują się nim wierni tego kościoła. Sięga ono do starego i nowego testamentu, powstają pierwsze dekretały papieskie itp.. Sięga również do prawa rzymskiego – „Ecclesia vivit leges romana”
XI w. – powstają pierwsze zbiory w zakresie prawa rzymskiego odnoszące się do kościoła – Lex Romanae Canonice
XI w. – przełom dla rozwoju prawa rzymskiego – odnawia się warstwa zawodowych prawników:
· NOTARIUSZ– wysoki urzędnik określonego dworu, który ma prawo uwierzytelniania aktów monarszych
· ADWOKAT– reprezentant strony w pozwach, adwokaci sięgają do prawa rzymskiego do Digestów które zachowały się w pn. Włoszech w Pizie.
1406 r. – Piza zajęta przez Florentczyków – ulokowali Digesta we Florencji – Kodeks Florentyński.

2. Glossatorzy
XI w. – stabilizacja polityczna cesarstwa, powstają pierwsze szkoły prawnicze („uniwersytety”):
· W Pawi – najstarsza, uczyła prawa longobardzkiego (nie rzymskiego), na podstawie podręcznika Liber Papiensis – zbiór edyktów królów longobardzkich. Po raz pierwszy jako metoda pojawia się glossa czyli sposób studiowania tekstów.
· W Bolonii – szkoła glosatorów XI w. pierwsza szkoła prawa (kształci w zakresie odradzającego się prawa rzymskiego) pierwszy nauczyciel – Pepon do XI w. (pierwszy średniowieczny prawnik rzymski). Symbolem szkoły stał się Irnerius – drugi nauczyciel około 1070 do 1130 r. Początkowo był on nauczycielem gramatyki potem zajął się studiami nad prawem rzymskim, Digestami. Oddzielał praktykę prawa od doktryny – wprowadził metodę glossy – czytanie tekstu, wyjaśnianie terminów, objaśnianie – glossy interlinarne, bo wpisywał objaśnienia między teks Digestów, potem wpisywał na marginesie to były glossy marginalne – o charakterze syntetycznym. W szkole tej było 4 doktorów: Bulgarus, Martinus Gosia – to oni uważali że trzeba szukać ratio legis to poszukiwanie jest sensem działalności interpretatora, zasada słuszności – prawnik musi szukać ogólniejszej zasady w prawie.
Brocarda – metoda nauczania polegająca na tym że prowadzący stawiał problem, cytował teksty wskazując różnorodne możliwości rozwiązania zagadnienia – questiones po czym następowała dyskusja. Accursius – główny glossator, napisał „Glossa ordinaria” 96 tys. gloss „Czegokolwiek nie ma w glossie tego nie zna sąd”. Etapy interpretacji tekstu:
1.expositio verborum – tłumaczenie terminów dosłownie, przyswojenie tekstów rzymskich
2. wskazanie na związki między poszczególnymi tekstami, instytucjami
3. interpretacja tekstu
Generalia iuris – stwierdzenia o charakterze syntetycznym które mogą być wskazówką dla prawnika.
Questiones – metoda nauczania – profesor stawiał questio a studenci dawali argumentum pro et contra i profesor dawał solutio czyli rozwiązanie.
Summa – tekst literacki glosatora zawierający pewne reguły prawa, przemyślenia glosatora na temat prawa

3. Kanoniści europejscy
XI w. – prawo kanoniczne włączone do studiów w Bolonii.
Rozproszenie źródeł prawa kanonicznego (Biblia, opinie ojców kościoła, dekretały papieskie )
1140 r. – Dekret Gracjana – zbiór, w którym wskazywał na rozbieżności w tekstach Kościoła – zinterpretował i usystematyzował te teksty. Jest to podstawowe źródło poznania prawa kanonicznego i przedmiot glossowania. To czego nie ma w dekrecie uregulowane jest prawem cywilnym
1234 – Liber Extra – zbiór dekretałów Grzegorza IX składający się z 5 części, uzupełnienie Dekretu Gracjana
1298 r. – Liber Sextus – Bonifacy VIII jako 6 księga dołączona do dekretałów Grzegorza IX – uzupełnienie Dekretu Gracjana i Liber Extra

Kanoniści w tych zbiorach potrafili stosować regulae iuris czyli maksymy z Digestów ( w tekstach Justyniana jest 200 różnych maksym, w dekretale Grzegorza IX – 11, a w Liber Sextus 88).

4. Komentatorzy – Postglossatorzy
· (szkoła włosko- francuska)
· 1263r. – śmierć Accursiusa – ostatniego glossatora.
· Rozwój ekonomiczny Włoch – pojawia się znowu gospodarka towarowo- pieniężna
· Działalność glossatorów już nie wystarczała, praktyka zmuszała uczonych do bardziej wnikliwego badania prawa. Stawiano sobie pytanie: jak praktycznie zajmować się prawem?:
o XIII/XIV w. – pojawia się KOMENTARZ – czym różni się o gloss?:
Glossatorzy pracowali wyłącznie na tekstach Justyniańskich, komentatorzy komentowali także teksty już zglossowane i do nich się ustosunkowywali.
Odmienny był też cel działania komentatorów- glossatorzy – wyjaśnianie tekstów prawnych, komentatorzy – zgłębianie sensu prawa, pokazanie jego istoty – ratio legis i praktycznego zastosowania.
Nie sposób oderwać działalność komentatorów od filozofii
Opinie komentatorów staną się normami prawa

REPREZENTANCI: geneza komentatorów tkwi w XIII/XIV wiecznej Francji – Orlean – centrum naukowe, kulturalne; Montpelier, Sorbona.:

· Jacobus Ravanis
· Petrus de Bellaperticus
· Cinus de Pistoia ( uczeń ww.) – pocz. XIVw., potem wyjechał do Włoch, gdzie propagował nową metodę; jego uczniami byli:
o Bartolus de Saxoferrato – szukał podstawy prawnej, tego, co jest ukryte w normie prawnej; doprowadził do perfekcji Consilium= opinia
o Ballus de Ulbalitis

XVw. – wiek komentatorów – ostatnim- Jaron de Mayno – XV/XVIw.

KOMENTARZ – komentowanie glossy
CONSILIUM- responsum – odpowiedź na pytanie strony ( w Rzymie) – w czasach Cesarstwa – ius publicae respondendi; consilium sapiendis – opinia mądrego. Opinie prawników były wiążące dla sędziów, którzy dawniej nie posiadali wykształcenia prawniczego.

Podsumowanie:
V/VI w . – w granicach Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego pojawiają się władcy barbarzyńscy, a wraz z nimi Leges Barbarorum i Leges Romanae Barbarorum

VI w. – Kodyfikacja Justyniańska – zsumowany dorobek prawa rzymskiego – formalnie będzie obowiązywał w pn. Włoszech- u Longobardów.

XI w. Pawia i Bolonia – wykład prawa rzymskiego

XI w. Wyraźne wejście prawa w dziedzinę polityki (reformy papiestwa i Cesarstwa – dążenie do panowania, dlatego potrzebni są prawnicy, zwłaszcza papiestwu, które potrzebowało legitymizacji swojej władzy – będzie im służył Irnerius)

Glossatorzy – twórcy RABULISTYKI PR. – prawnicy zrobią wszystko dla pieniędzy.

(św. Ivo z Heloci – patron prawników, głównie adwokatów, obrońca sierot i wdów, jako jedyny nie brał łapówekJ)

od XIV w. Zbiory Corpus Iuris Civilis i Corpus Iuris Canonicii

Corpus Iuris Civilis – zawierał zglossowane I skomentowane prawo rzymskie
· Składał się z:
1. Kodeksu Justyniana
2. Digestów (Pandekty)
3. Instytucji
4. Libri Feudorum
5. ustawodawstwa sycylijskieo Fryderyka II
· 1583r. – druk – Szwajcaria – Dionizy Gottofredus

Corpus Iuris Canonicii – oficjalną nazwę zatwierdzono na Soborze Trydenckim w 1560-80r.
· Dekret Gracjana
· Liber Extra
· Liber Sextus
· Libertina (?)


WYKŁAD 4
Żródła prawa w epoce państwa publicznego:

1. Recepcja prawa rzymskiego:
Niemcy – I Rzesza – II poł. XVw.- niecały XVIw.

RECEPCJA- przyjęcie systemu jednego prawa do drugiego

- Dlaczego Niemcy?:
Recepcja jako pochodna przemian społeczno- politycznych (kapitalizacji, bogacenia się społeczeństwa
Przyczyny natury politycznej – Niemcy cesarskie – w prawie rzymskim widziano prawo cesarskie, zwornik całego Cesarstwa.

PRZEDMIOTEM- prawo rzymskie zglossowane

Drogi recepcji:
społeczna – bogate miasta Rzeszy o rozwiniętej strukturze prawa.
- Kościół rzymsko – katolicki – protestancki, bogacący się, prawo rzymskie było sprzyjające dla struktury Kościoła.
Orzeczniczo – sądowa – 1495r. – Sad Kameralny Rzeszy :
Powołany do rozstrzygania sporów między książętami Rzeszy o charakterze prawno – sądowym z zakresu prawa publicznego i prywatnego
Powołany, by stosować prawo rzymskie – jedyny system odpowiadający obu stronom procesowym
Przyjmował też pozwy od obywateli poszczególnych księstw
Inne sądy też zaczęły stosować prawo rzymskie, by zapobiec odwołaniom do S.K RZ.
Prawo rzymskie było fundata intentio – systemem, który nie wymagał udowodnienia.

Naukowa – XVI w.- od powstania wydziałów prawa – XVII/XVIII w. W sądownictwie feudalnym, przy braku apelacji, a nawet przy istnieniu, strony zawsze miały prawo odwołać się do lokalnego wydziału prawa (gdzie stosowano prawo rzymskie), by wydał opinię o wyroku. Opinia ta mogła zmienić wyrok.

2. Rozwój treści stanowych w prawie państwa publicznego.

Europa praw stanowych – partykularyzm społeczny i terytorialny
XIII w. – krzepnięcie struktur stanowych i zamykanie się stanów:
O wejściu do stanów decyduje tylko urodzenie
Głębsze zróżnicowanie prawa dla poszczególnych stanów, wyodrębnienie się systemu prawa ziemskiego i miejskiego.

PRAWO MIEJSKIE:
2 systemy:
v Wg prawa niemieckiego:
o Charakteryzował się wyraźnie zhierarchizowaną strukturą miejską (powstanie rodzin – miast-system filiarny), dopuszczającą lokalne odrębności, ale generalnie powszechną – miasta środkowej i północnej Europy od Atlantyku po Litwę
o Bardzo wyraźna – wertykalna struktura miasta – matki – wzorca ustrojowego w prawie prywatnym i publicznym, kolejne miasta będą musiały stworzyć u siebie taki sam system, jak w mieście wzorcowym. NP. Magdeburg, Lubeka
o Miasto wzorcowe – wzorce organizacyjne – samorząd, rady miejskie, burmistrzowie, ławy itp.; podział społeczny mieszczan, struktura gospodarcza, ujednolicone prawo – wspólne zbiory praw w tych miastach:
Zwierciadło Saskie
Weichbild magdeburski – podstawowy zbiór prawa magdeburskiego (XIIIw.)
o Miasta – matki – prawo wydawania ortyli = wyroków o charakterze prejudycjalnym sądu wyższego w stosunku do sądu niższego, który nie mógł poradzić sobie ze sprawą.
o Wilkierze – rozporządzenia rad miejskich lokalnych lub ponadlokalnych w zakresie prawa publicznego

v Wg prawa włoskiego:
o Każde miasto rządzi się własnym statutem wydanym przez własną radę miejską w oparciu o własny organ ustawodawczy
o Znaczenie niebagatelne – były rozbite w sferze prawa sądowego, cywilnego; miały charakter prekursorski

3. Źródła prawa i źródła poznania prawa ziemskiego u schyłku państwa publicznego – XIV – XVII w.

v Wyraźna dążność do tworzenia publicznych zbiorów prawa
v Pojawia się prawo stanowione przez władców i władców wraz z parlamentem
v Powstanie pojęcia suwerenności państwowej: w zjednoczonym królestwie powinno mieć miejsce:
1. unus rex = jeden król
2. una moneta = jedna moneta
3. unum ius = jedno prawo

Zbiory prawa publicznego:
spisywane przez władców, przez niego aprobowane i wydawane
miały powagę władzy państwowej
unifikacja i kodyfikacja odbywała się przez czynniki publiczne

v Statuty Kazimierza Wielkiego
v 1349 – Carski Zakonnik (Serbski Zakonnik):
o przede wszystkim prawo karne
o drakońskie przepisy
o odpowiedzialność zbiorowa

W Państwie Moskiewskim zapanowania Iwana III i Iwana IV prawo stanowiło element jednoczący państwo:
v 1497r. – Sudjebnik IwanaIII

I poł. XIVw. – Czechy – Księga Rorzemberska – najstarszy spis czeskiego prawa zwyczajowego
v 1349 – 1353 – Maiestas Carolina – karol IV Luksemburski
o 127 artykułów
o całość prawa ziemskiego (prawo sądowe, prawo publiczne)

v 1500r. – Ordynacja Ziemska Królestwa Czeskiego
o 1527r. – Ferdynand I zatwierdził ją = wejście w życie
o „Iura et Constitutiones Regni Bohemia”
o funkcjonował do XIXw.

v 1486r. – Węgry – Decretum Maius – Macieja Korwina

v 1498r. – Węgry – Tripartitum – Kodeks Stefana Werbecia

o podstawowy zbiór prawa węgierskiego
o obowiązywał do XIXw. (prawo dotyczące testamentów do 1945r.)

v 1532r. –Niemcy – Constitutio Criminalis Carolina – ustawa karna Karola V
o prawo karne materialne i procesowe
o efekt poczynań absolutystycznych Karola V, który chicał, by Carolina obowiązywała w całej Rzeszy – to się jednak nie udało
o zawierała klauzulę salwatoryjną – miała być prawem posiłkowym dla ustawodawstw lokalnych Rzeszy
o potem na terenie Rzeszy albo nastąpiło wprowadzenie CCC albo upodobnienie do niej prawa lokalnego. W ten sposób CCC stała się prawem Rzeszy w ciągu 80 lat. Była wzorcowym prawem I Rzeszy i innych krajów europejskich. CCC była SKUTECZNA.
o Prawo cywilne w Niemczech oparte było na prawie rzymskim.

v 1532r. – Polska – Formula Processus

v 1649r. – Rosja – Sobornoje Ułożenije („ustawa soborowa”) – Alexego I
o zastąpiła sudjebniki itp.
o Zbiór prawa publicznego i sądowego, który eksponował prawo karne i cywilne – przetransponowano CCC do Rosji.
o Było to prawo powszechne
o Obowiązywało przez 200 lat

v 1505r. – Hiszpania – Leyes de Toro („prawa z Toro”)
o ordynacje
v 1567r. – Hiszpania – Nueva Reopilation

v 1580r.- Francja – Coutumes
o zbiory w poszczególnych regionach Francji (np. Coutumes de Paris z 1580r.)
o pojawiały się do XVIw.

Ludwik XIV (1661-1715) – wprowadził nowy system zarządzania Francją i nowy podział terytorialny. System francuski zaczyna się ujednolicać, wydawane są wspólne akty:
ORDONANSE:
(1667 – 1747)
Akty prawa stanowionego, wydawane przez władcę – jednolite prawo całej Francji (kontynuuje ich wydawanie Ludwik XV)

Ludwik XIV – wielkie ordonanse = „Ordonanse Colbertowskie”?:
v 1667r. – o postępowaniu cywilnym (proces rzymsko – kanoniczny)
v 1670r. – o postępowaniu karnym
v 1673r. – o handlu = zw. Kodeksem Savariego
v 1681r. – o handlu morskim
v 1685r. – o marynarce handlowej – tzw. Czarny Kodeks

Ludwik XV – ordonanse Kanclerza Dagezo (?) – dotyczące prawa cywilnego:
v 1730r. – o darowiznach
v 1735r. – o testamentach
v 1747r. – o substytucjach fideikomisowych

ANGLIA:
EPOKA FEUDALNA:
Od początku powstania państwa (po 1066r.) prowadzono dość ożywioną działalność ustawodawczą, zwłaszcza w XIIIw.
· COMMON LAW = angielskie prawo powszechne:
Nigdy nie wydano kodyfikacji prawa
Różnił się od europejskiego tym, iż obowiązywał na terenie całej Anglii
Powstaje na drodze orzecznictwa sądów królewskich:
1. sądów westminsterskich – wyższych – centralnych:
· Ławy Królewskiej – ds. karnych
· Spraw Pospolitych – ds. cywilnych
· Exchequeru – sądu skarbowego
2. sądów w hrabstwach – niższych
korzystały one ze zwyczajowego prawa sprzed 1066r. I z epoki normandzkiej. Wkrótce doprowadziło to do niwelacji wszelkich różnic.
WYROKI PRECEDENSOWE – orzecznictwo o charakterze prejudycjalnym – sądy tworzyły normę prawną w momencie wydawania wyroku.
· Do końca XV w., kiedy Europa „wsiadła na statek” brakowało prawa handlowego, sędziowie orzekali w oparciu o EQUITY = normy słuszności (dziś są to klauzule generalne). To dawało pewną elastyczność w kształtowaniu stanu prawnego. Sędziowie nie byli skrępowani koniecznością szukania wskazówki w Common law. Stąd do dziś mamy w Anglii do czynienia z DUALIZMEM PRAWA = Common law + equity. Ten dualizm jest fundamentem prawa angielskiego.
· Trzecim działem prawa w Anglii były prawo statutowe = RYTY- akty monarchy i parlamentu, które jednak bardzo rzadko wkraczały w dziedzinę prawa sądowego (do k. XIX w.). Nabierały charakteru normy prawnej, jeśli zaczynały funkcjonować w wymiarze sprawiedliwości w praktyce.
· Podstawowym źródłem poznania prawa są ZBIORY WYROKÓW = YEAR BOOKS (2 kategorie):
1. records – zawierające protokoły rozpraw tylko z sentencją wyroku
2. reports – zawierają wyrok, sentencje oraz uzasadnienie

INSTYTUCJE PRAWA FEUDALNEGO:

I. prywatnego (Ulpian)
II. karnego – 3 pojęcia: (wyjaśnić jak dane prawo ujmuje te konstrukcje) – źrodło – podręcznik Sójka – Zielińska
· wina
· przestępstwo
· kara
III. procesowego

Kolejność działów prawa w średniowieczu:
· osobowe
· rodzinne
· rzeczowe
· zobowiązania
· spadek

Prawo osobowe:
Zdolność prawna – zdolność do tego, by być podmiotem praw i obowiązków. Nabywa się ją w momencie urodzenia żywym.
Pojęcie sublatio – przyjęcie przez ojca dziecka do rodziny, przez symboliczne podniesienie dziecka do góry. Do czasów postglossatorów nie znano pojęcia nasciturus. Od XVw. już dziecko poczęte, a nie urodzone dziedziczy – na jego korzyść.

Zdolność do czynności prawnych – zdolność do tego, by przez własne działania powodować powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego. Warunki jej nabycia:
· wiek – do XVw. brano pod uwagę dojrzałość fizyczną, potem psychiczną.:
o dojrzałość fizyczna – ustalana była w każdym konkretnym przypadku – nazywano to „dojściem do lat sprawnych” (dla dziewcząt był to wiek 9 – 13 lat, dla chłopców 11-14 lat).
o Do XVIIIw. W poszczególnych ustawodawstwach europejskich ustaliły się mieszanki – zdolność do czynności prawnych określano w oparciu o zdolność fizyczną i psychiczną.
o Wyróżniano 3 etapy:
I. Małoletności – do osiągnięcia „lat sprawnych” – 12 – 15 lat – tylko zdolność prawna
II. Okres „lat sprawnych” = ograniczonej zdolności do czynności prawnych – do 21 – 25 roku życia nie można było samodzielnie dokonywać czynności prawnych, a wyłącznie z opiekunem prawnym – ojcem, mężem, innym krewnym męskim lub w ich braku z proboszczem swojej parafii.
III. Pełnoletniość = „lata roztropne” – po 21 –25 roku życia.

· Utrata zdolności do czynności prawnych :
o Śmierć naturalna
o Śmierć fikcyjna = śmierć prawna = śmierć cywilna najczęściej połączona z wyrokiem skazującym w sprawie karnej za przestępstwo przeciw życiu, zdrowiu, państwu = PROSCRIPTIO = wywołanie. Wówczas małżeństwo przestaje istnieć, brak zobowiązań, możliwość dziedziczenia przez potomków itp.) . Może mieć 2 formy:
Infames – jeśli żył w kraju
Banita – jeśli został wygnany

· Ograniczenia zdolności do czynności prawnych: (brak pełnej zdolności dla wszystkich):
o Podstawowym kryterium określenia rozmiaru zdolności do czynności prawnych przynależność stanowa – największą ilość uprawnień miała szlachta, ale nie wszędzie była równa w swoim stanie
o Przynależność państwowa:
IUS ALBINAGI – prawo do spadku po zmarłym cudzoziemcu należało do władcy i osób, na terenie których cudzoziemiec zmarł (od XIV – XV w. prawo gościnności – dawało więcej praw cudzoziemcom).
Żydzi – prawo kanoniczne zabraniało lichwy, Żydów ten zakaz nie obowiązywał, mogli pożyczać na procent legalnie, stąd zwani byli „nieprzyjacielami Chrystusa” i musieli mieszkać w gettach poza miastami. Nie mogli również zawierać małżeństw z chrześcijanami.
o Cześć i honor jednostki – przedstawiciele zawodów hańbiących nie mieli zdolności do czynności prawnych (rakarz = hycel, kat, aktorzy)
o Choroba fizyczna (kalectwo, trąd)
o marnotrawstwo

· zdolność do czynności prawnych zależna była od:
I. wieku
II. płci – pełna z.d.cz.pr – mężczyźni (w Lex Salica przepis o alodium wykluczał kobiety z dziedziczenia – wszedł on do wszystkich europejskich ustawodawstw, ostatnim krajem, który go zniósł była Belgia – w 1991r.)
III. Kościół rzymsko – katolicki (pisma ojców Kościoła – św. Augustyna, św. Tomasza):
Kobieta musi zawsze być pod mundium = opieką, władzą ojca, męża, krewnego męskiego. Posługiwano się tu pojęciem INFIRMITA SEXTUS = długość przyrodzenia – z powodu słabości przyrodzenia kobieta nie posiada rozumu do zawierania czynności prawnych) .
Kobieta miała lepszą ochronę (zwłaszcza młodsza – bo mogła rodzić dzieci:))))))) )
Dzieci nieślubne do XIII/XIV w. miały równe prawa, jak ślubne. Jeśli nie zostały usynowione, nie posiadały praw (nie wchodziły do rodziny ojca, jego stanu, tym samym nie dziedziczyły itp.)
Dzieci z wolnych związków można było usynowić
Dzieci pozamałżeńskie – jeżeli nie zostały usynowione, nie posiadały prawa dziedziczenia, nie mogły nosić nazwiska ojca, ani nie miały praw stanu ojca. Można było je usynowić.

IV. Stanowość:
· Ograniczenia zdolności do czynności prawnych chłopów i mieszczan

V. wyznanie :
zakaz małżeństw chrześcijan z niechrześcijanami

OSOBY PRAWNE = osoby sztuczne, prawo nadawało im podmiotowość (głównie na gruncie prawa kanonicznego). Najstarsze:
· najstarsze związki osób = KORPORACJE – universitas personarum – centrum osoby prawnej są osoby fizyczne (gmina, związki religijne, zawodowe – cechy, gildie, związki humanitarne – bractwa, związki o charakterze naukowym – uniwersytety) ;
· FUNDACJE = universitas verum – istotą osoby prawnej jest majątek, ( inaczej związki zawodowe – fundacje kościelne, fundacje użyteczności publicznej – instytucje charytatywne, szpitale)

FEUDALNE PRAWO RODZINNE:

· Rodzina
· Małżeństwo

POKREWIEŃSTWO = KOGNACJA: (3 kategorie)
1. naturalne – cognatio naturalis
2. prawne – cognatio iuris (adopcja)
3. duchowe – cognatio spiritualis

Cognatio naturalis – biologiczne powiązanie osób więzami krwi:
· w linii prostej (jedna osoba pochodzi od drugiej)
ascendenci
descendenci
· w linii bocznej (pochodzenie od wspólnego przodka – rodzeństwo, ich dzieci) – ustala się w stopniach pokrewieństwa = miara, przy pomocy której określa się odległość osób od wspólnego przodka (rodzeństwo jest spokrewnione ze sobą w 1 stopniu) :
Komputacja kanoniczna - system parantel - „quod generationes tot gradus” = ile pokoleń, tyle stopni, nie licząc wspólnego przodka – za podstawę bierze się ilość pokoleń oddzielających osobę od wspólnego przodka. Pokrewieństwo istnieje też poza małżeństwem.

Cognatio iuris = adoptio – brak jest zamiaru rodzinnego, nie polega ono na zaspokajaniu uczuć macierzyńskich. Celem jego jest cel majątkowy, chęć zapewnienia ciągłości spadkobrania (np. adopcja zięcia).

Cognatio spiritualis – jako konsekwencja sakramentu chrztu – pokrewieństwo między rodzicami a dzieckiem chrzestnym (rodzice chrzestni zobowiązani są do udzielania pomocy materialnej, istnieje zakaz zawierania małżeństw między rodzicami a dziećmi chrzestnymi)

POWINOWACTWO – więź łącząca małżonka z rodziną współmałżonka, ale nie rodziców małżonków. Powstaje ono wyłącznie w wyniku zawarcia małżeństwa i jest to więź wyłącznie prawna:
· W linii prostej
· W linii bocznej (obliczane tak samo jak pokrewieństwo)

RODZINA – brak definicji. W feudaliźmie występuje tylko tzw. „mała rodzina”, tzn. tworzą ją małżonkowie i dzieci prawne, naturalne (pozaprawne), przysposobione. Pojęcie małej rodziny pojawiło się w XIV w. (nastąpiła ewolucja od wielkich do małych rodzin).

RÓD – wszyscy mężczyźni pochodzący od wspólnego przodka, kobiety wchodziły do rodu poprzez małżeństwo, ale więzy pokrewieństwa występowały wyłącznie przez mężczyzn = ród AGNACYJNY. Ród KOGNACYJNY – tworzyli „krewni po mieczu” i „po kądzieli” – kobiety i mężczyźni. Przez kilka pokoleń wykształciły się wielkie rodziny – niedział rodzinny. W okresie osadnictwa zaczęły powstawać małe rodziny. Cechą charakterystyczną przekształcania się rodów w rodziny było przyjmowanie obcych do rodów. Rody miały własne zawołania, herby itp.

MAŁŻEŃSTWO – (2 modele):
1. małżeństwa świeckie – dla Europy do XVI w. (Sobór Trydencki, Corpus Iuris Canonicii) – potem już nie występowały
2. małżeństwa kanoniczne – do Kodeksu Napoleona (wyst. Wyłącznie do XIX w.)

ŚWIECKIE – nie definiowano wówczas instytucji małżeństwa. Były to związki ludzi różnej płci celem prokreacji.
· Zawierane było poprzez umowę realna – mężczyzna kupuje żonę „za wiano” – nabywa w ten sposób władzę nad żoną. (wcześniej przez raptus puellae = porwanie). Rodzice zawierali umowę małżeńską – treść – kto? Z kim? Za ile? Umowa ta składała się z 4 elementów:
1. ZMÓWINY – formalne, w obecności świadków, oblatowane potwierdzenie majątkowych warunków małżeństwa
2. ZDAWINY – symboliczne przekazanie panny młodej (obrzędy)
3. PRZENOSINY – do domu męża
4. POKŁADZINY – fizyczne dopełnienie małżeństwa

ROZWÓD – odesłanie żony do domu :
· Morgengabe – podarek poranny – odszkodowanie za noc poślubną
· Podarek roczny – co roku mąż musiał podarować żonie jakiś kosztowny prezent

Tego typu konstrukcja małżeństwa przetrwała do XIII w. Ok. 129o r. Nastąpiła ofensywa Kościoła – papieże – legaci zostali rozesłani do krajów europejskich w celu prezentowania nowego modelu małżeństwa. Przez 200 lat można było zawierać małżeństwa świeckie jako tzw. matrimonium claudescina (?) = małżeństwo potajemne, które następnie można było dopełnić małżeństwem w kościele.
Na Soborze w Trydencie (1545 – 1563) zniesiono małżeństwa świeckie.

KANONICZNE – jego kształt nadały postanowienia Soboru Trydenckiego. Istota zmian:
· Odejście od małżeństwa świeckiego
· Umowa przed ołtarzem (consensus) miała być już tylko wyrażeniem woli, a nie istotą małżeństwa.
· Istotą małżeństwa jest jego charakter: nierozerwalny, monogamiczny, podniesiony do godności sakramentu.

Koniec
· przez śmierć naturalna
· Przez unieważnienie małżeństwa, wyłącznie z mocy prawa kanonicznego, jeśli zaistniały przeszkody małżeńskie.
· Jurysdykcja kościelna:
· KONSYSTORZ – sąd kościelny ds. małżeńskich
· Zawarcie małżeństwa musi nastąpić w kościele
· Obowiązuje prawo kanoniczne
· Orzeczenie o unieważnieniu może wydać tylko sąd kanoniczny

Gallikanizm – należy oddzielić umowę (consensus) od sakramentu. Najpierw musi zostać zawarty kontrakt cywilny, który dopiero potem może być podniesiony do godności kościelnej.

Sposób zawarcia małżeństwa – został uregulowany w 1563r.
· Forma wyznaniowa zawarcia małżeństwa – ŚLUB zgodne oświadczenie woli przed proboszczem w obecności świadków podniesiony do godności sakramentu:
1. ZARĘCZYNY – prawne przyrzeczenie małżeństwa w przyszłości
2. ZAPOWIEDZI – by wszyscy mieli prawo wypowiedzenia się o przeszkodach małżeńskich
3. EGZAMIN MAŁŻEŃSKI
Przeszkody małżeńskie – sformułowane przez prawo kanoniczne istotne warunki, które mogą prowadzić do unieważnienia małżeństwa:
1. zrywające – czynią małżeństwo nieważnym:
· pozostawanie w innym małżeństwie = bigamia
· pokrewieństwo (cognatio – naturalis, iuris i spiritualis) – naturalne – system liczenia wg parantel, przy czym rozszerzono krewnych w poszczególnych kręgach – liczenie pokoleniami:
do Trydentu – do 7 stopnia komputacji kanonicznej, potem do 4 stopnia
· powinowactwo
· przymus
· error co do osoby
· impotencja (choroba wieczna)
· różnica wiary = disparitas cultur – małżeństwa wyłącznie w obrębie chrześcijan (decyduje wyznanie kobiety)
· przystojność publiczna = publica honestas – jeśli jedna stron zawarła już ważne zaręczyny przy świadkach i zerwała je, to nie mogła zawrzeć małżeństwa z krewnymi 1 stopnia narzeczonej/go
· cudzołóstwo połączone z morderstwem (kochankowie nie mogą się pobrać)

2. wzbraniające – nie wpływają na ważność zawartego już związku:
· wiek

separacja od stołu i łoża – małżonkowie są czasowo rozłączeni, ale nie mogą w tym czasie zawrzeć drugiego małżeństwa

Niektóre przeszkody weszły też potem do ustawodawstwa świeckiego:
powinowactwo
błąd co do osoby
przymus
bigamia

W ustawodawstwie świeckim była jedna przeszkoda, tzw. przeszkoda stanu – małżeństwo było ważne, jeśli małżonkowie pochodzili z tego samego stanu społecznego. Ten zakaz obchodzono dzięki tzw. MAŁŻEŃSTWO MORGANTYCZNEMU – kiedy kobieta jest stanu niższego nie wchodzi do rodziny męża, nie dziedziczy po nim, a dzieci nie mają praw stanu ojca.

STOSUNKI OSOBOWE W MAŁŻEŃSTWIE:

determinowała pozycja męża. Kobieta znajdowała się pod mundi męża (miała tylko zdolność prawną) i winna była mężowi posłuszeństwo i wierność. Mąż miał prawo do umiarkowanego karcenia żony
od k. XVI w. kobiety zyskały tzw. prawo klucza tzn. prawo do decydowania w sprawach bieżących gospodarskich.

STOSUNKI MAJĄTKOWE W MAŁŻEŃSTWIE:

INTERCYZA:
1. Żona wnosi:
1. WYPRAWĘ = geradę (parapherna), szczebrzuch, która zawsze będzie jej własnością
2. DOS = POSAG- część majątku uiszczana z majątku ojcowskiego w pieniądzach, rzadko w nieruchomościach, bo istniała tendencja do utrzymania majątków w rodzinie)

2. Mąż wnosi::
1. swoje „zabawki” = ARMA BELLICA = HERMEGELD – zbroje, szable itp.
2. DOTALICIUM = WIANO – odpowiedź na posag w dwukrotnej jego wartości, jako zabezpieczenie dla kobiety na wypadek śmierci męża czy rozwodu
3. MORGENGABE
4. PODAREK ROCZNY

SPOSOBY ZARZĄDZANIA MAJĄTKIEM: (3 systemy)
1) Pełnej wspólności majątkowej
2) Ograniczonej wspólności majątkowej
3) Jedności zarządu majątkiem +
4) Rozdzielność majątkowa ( w Rosji )

Unia francuska – Coutumes de Paris:

Ad 1) PEŁNA WSPÓLNOŚĆ – cały majątek, który małżonkowie wnieśli do małżeństwa i to, co uzyskali w trakcie stało się ich wspólną własnością (na dysponowanie nieruchomościami mąż musiał uzyskać zgodę żony). Po śmierci jednego z małżonków cały majątek przechodził na drugiego, wyłączając dzieci. Instytucja ta nie była stosowana w kręgach kultury niemieckiej.

Ad 2) OGRANICZONA WSPÓLNOŚĆ = WSPÓLNOTA DOROBKU - własność wspólną, niezależnie czy ruchomości czy nieruchomości, stanowił tylko majątek dorobkowy (nabyty). Utrzymywała się natomiast odrębna własność co do majątków wniesionych do małżeństwa.. Majątkiem wspólnym i odrębnym zarządzał mąż, ale do dysponowania majątkiem wniesionym przez żonę konieczna była jej zgoda.

Ad 3) JEDNOŚĆ ZARZĄDU MAJĄTKIEM – najpopularniejsza. Żona pozostawała właścicielką dóbr wniesionych (ruchomych i nieruchomych), zaś zarząd nimi i użytkowanie przysługiwało mężowi. Odmianą był system rządu posagowego – mąż miał prawo zarządzania posagiem (głównie nieruchomościami), nie mógł jednak go alienować, ani zaciągać długów

Ad 4) ROZDZIELNOŚĆ MAJĄTKOWA – tylko w Rosji. Nie powodowała zlewania się majątków wnoszonych i dorobkowych. Był to system najlepszy dla kobiety, gwarantujący jej niezależność majątkową

INTERCYCY – umowy, które miały modyfikować w/w zasady. Zawierali je rodzice małżonków między sobą. Najdłuższą odmianą intercyzy była UMOWA DOŻYWOCIA = UMOWA O PRZEŻYCIE – oboje małżonkowie mogą sobie zapisać majątek na wypadek śmierci jednego w dożywotnie użytkowanie.

RODZINA
Silna władza ojcowska, głównie nad dziećmi prawymi
o Decydował o przyjęciu dziecka do rodziny – sublatio
o Miał prawo dziecko porzucić, zastawić, oddać w niewolę = prawo życia i śmierci
o Miał prawo karcenia domowego w stosunku do dzieci
o Miał też prawo do wydawania decyzji o małżeństwie dziecka
o Gasła wraz z usamodzielnieniem się syna, ale istniała instytucja NIEDZIAŁU RODZINNEGO, która dawała ojcu prawo decydowania o posunięciach gospodarczych.

FEUDALNE PRAWO RZECZOWE:

Skuteczne erga omnes = bezwzględnie obowiązujące
Przedmiotem prawa rzeczowego są rzeczy w rozumieniu prawa:
o Przed szkołą glossatorów rzeczą były przedmioty zmysłowo postrzegalne = materialne. Nie znano praw jako rzeczy (res incorporales)

PODZIAŁ RZECZY:
1) Ruchomości – definicja sformułowana w sposób negatywny – to, co nie jest nieruchomością, jest ruchomością;
2) Nieruchomości – ziemie i to, co z nią trwale związane – „Superficies solo cedit”. Nieruchomości były głównym przedmiotem własności. We Francji – wyróżniano tzw. nieruchomości z przeznaczenia = ruchomości nieuruchomione – daną rzecz ruchomą można było traktować jako nieruchomość, kiedy decyduje o tym jej społeczne przeznaczenie. Mówił o tym przepis „O gołębiach w gołębniku i królikach w królikarni..” – gołąb hodowany w celach konsumpcyjnych miał taką samą ochronę prawną jak dom, ponieważ był traktowany jak nieruchomość.
Prawo feudalne przestrzegało podziału na nieruchomości:
· Dziedziczne – wyłączone z obrotu prawnego
· Nabyte – mogły być przedmiotem alienacji

POSIADANIE – nie znano rzymskiej konstrukcji posiadanie (złożonej z 2 elementów 0 corpus i animus), pojawiła się ona dopiero wraz z komentatorami.W czasach feudalizmu nie odróżniano pojęcia posiadania od własności.
· Posiadacz – ten, kto fizycznie rzeczą włada = tenuta –trzymać dobra
· Gevere – posiadanie
· Sezyna – objęcie w posiadanie

WŁASNOŚĆ – rzymskie pojęcie własności pojawiło się wraz z glossatorami = własność alodialna – pełna, Na pojęcie własności składały się 4 elementy:
1. posiadanie
2. użytkowanie i pobieranie pożytków
3. rozporządzanie
4. prawo ustanowienia dziedzica

Prawo feudalne odrzuca rzymską konstrukcję własności, na rzecz:
DOMINIUM DIVISUM = własności podzielonej:
· władza zwierzchnia = dominium directum
· władza użytkowa = dominium utile
geneza:
1. wywodzi się z praw germańskich (brak odróżnienia własności od posiadania) – już u progu tysiąclecia uważano, że posiadaczem jest ten, kto pobiera pożytki:
posiadacz pośredni
posiadacz bezpośredni
2. pojęcia prawa rzymskiego – dominium proprietas
3. społeczno – gospodarcza struktura ustroju feudalnego – komendacja – prawna forma opieki pana feudalnego. Nawiązanie do rzymskiego precarium – chłop prekarzysta oddawał feudałowi ziemię i za czynsz obejmował ją w użytkowanie. Pan za to winien mu był opiekę.

· Przemieszanie elementów publicznych i prywatnych
· Prawa rozpadają się na właściciela zwierzchniego i podległego:

o Właściciel podległy:
Posiadanie
Użytkowanie
Prawo do pożytków (rozpada się)
Prawo ustanowienia dziedzica (też się rozpada) – stąd opłacało mu się inwestować


o Właściciel zwierzchni:
Prawo pobierania pożytków – prawo do renty feudalnej
Rozporządzanie – laudemium = zgoda na rozporządzanie przez właściciela podległego, której udziela zwierzchni
Prawo dziedziczenia (dzielone z podległym)

· Chłop był zawsze właścicielem (wprawdzie podległym, ale jednak właścicielem, jego sytuacja była lepsza niż w prawie kapitalistycznym – tam był tylko dzierżycielem)


· Posiadanie (possessio) zaczęto w pełni rozróżniać od własności (proprietas, dominium) – prawnego władztwa nad rzeczą, w XIV w.

POSESORYJNA OCHRONA POSIADANIA:

v PROCES POSESORYJNY – posiadanie chronione przed naruszeniem ze strony właściciela. W przypadku naruszenia – sąd nakaże właścicielowi usunąć się z gruntu, przywrócić stan posiadania. Potem może się odbywać:
v PROCES PETYTORYJNY – którego celem jest rozstrzygnięcie co jest lepsze – tytuł własności czy tytuł posiadania. Tylko ten proces obowiązywał przed postglossatorami.

· Nawet właściciel nie może samowolnie odebrać posiadania (naruszyć)

FORMY NABYCIA WŁASNOŚCI:

Co do zasady były 2 rodzaje:
1) Pierwotne – nabywca nie wywodzi swojego prawa od innej osoby – brak poprzednika prawnego:
Occupatio – zawłaszczenie (musiało być wcześniej interdictio – zapowiedź zawłaszczenia i circurritio – objazd fizyczny nieruchomości)
Znalezienie
Ius non fragi –prawo nadbrzeżne
Nadanie
Dawność – rzym. Zasiedzenie – nabycie przez długotrwałe użytkowanie. Dla drugiej strony oznaczało utratę praw do danej rzeczy.

2) Pochodne – przeniesienie prawa własności. Prawa feudalne znają 3 rodzaje:
Umowa przenosząca własność:
o Commutatio = frymark – zamiana
o Emptio – venditio – kupno sprzedaż
o Darowizna

Istotą umowy jest jej formalność (która wpływa na treść umowy. Nie zachowanie formy wpływa na ważność umowy) i realność (umowa ostatecznie dochodzi do skutku poprzez fizyczne wręczenie rzeczy) – jeśli chodzi o nieruchomości, to przeniesienie własności następuje drogą zawarcia 2 aktów prawnych:
1) Sala – traditio – wzdanie – uroczysta formuła i gest symboliczny przekazania grudki ziemi, zerwanie gałęzi z drzewa, podanie rękawiczki
2) Intromissia – wwiązanie w dobra – nabywca ostatecznie brał rzecz w posiadanie (objazd, postawienie słupów granicznych itp.) w obecności świadków. Potem następował litkup – opijanie transakcji. Czynności wzdania należało potwierdzić u panującego, gdzie oblatowywano je. Konieczny też był wpis do ksiąg sądowych.
Nadanie
Dziedziczenie

OGRANICZENIE PRAWA WŁASNOŚCI:
I. Prawo bliższości :
o Prawo pierwokupu – pierwszeństwo krewnych do nabycia własności do 4 stopnia komputacji rzymskiej
o Prawo retraktu – odkupu
II. regale – zespół uprawnień panującego w stosunku do własności prywatnej (regale kopalni, polowań, monopole)
I. prawa na rzeczy cudzej = rzym. służebności – nieznane. W feudaliźmie występowały jako pojęcia wolności – miały charakter świadczeń pozytywnych.
Ciężary – renta obciążająca= viederkauf – właściciele użytkowi pożyczali pieniądze od bankierów w zamian za rentę feudalną .
XVI w. rzymska HIPOTEKA – zabezpieczenie płatności wierzytelności. W feudaliźmie była jawna – każda nieruchomość miała własną księgę hipoteczną

II. ORDYNACJE – szybko się rozwijają w XVI w.
Cel – wzmocnienie prestiżu rodu
Ojczyzną ordynacji – Hiszpania
Arystokratyczne majątki ziemskie:
o Własny statut
o Wyłączone z obrotu
o Niepodzielne
o Inaczej dziedziczone – wg zasad primogenituralnych (syn) lub senioralnych (najstarszy z rodu, może być brat)
Do XX w. istniały we Francji, Niemczech, Polsce – 6)


ZOBOWIĄZANIA W FEUDALIŹMIE:
q Regulowały formy wymiany majątkowej
q Prawo obligacyjne łączy się z rozwojem stosunków społ.
q W prawie feudalnym były w tle, ponieważ podstawowym źródłem produkcji była ziemia
q Ogólne cechy:
Miały charakter względny (tak, jak w pr. rzym.) – skuteczne inter partes. WIERZYCIEL jest uprawnione – ma prawo domagać się świadczenia od konkretnej osoby;
Stanowość – wpływ na brak wolności umów
Dopuszczano swobodną formę dokonywania czynności obligacyjnych (do XVIII w. – ustna i pisemna). Najbardziej liberalne było prawo niemieckie. Natomiast najbardziej rygorystyczne były Rosja i Francja.
istotą zobowiązania jest świadczenie oparte na wierzytelności (obligatio), która jest stosunkiem prawnym;

ŻRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ: (2 rodzaje)
1. Umowa
2. Delikt

UMOWA: najważniejszy sposób powstawania zobowiązań, ale powstał później niż delikty
W prawach pozarzymskich umowy miały charakter bardzo sformalizowany (sakralny, nawet magiczny): warunkiem ważności umowy był szereg symboli, gestów.
XIII – XVII w. – odrzucenie konsensualności
Realność – powstawała kiedy rzecz została faktycznie wręczona. Świadczenie będzie wynikać z przyjęcia świadczenia przez drugą stronę..
Formalizm – strona, która przystępowała do zawarcia umowy, musiała złożyć przysięgę, że zobowiązanie zostanie wykonane w przyszłości (fides facta) = ślubowanie wiary. Jeśli dłużnik nie wykonał świadczenia, przysięgał, że oddaje się w ręce wierzyciela. Następnie miało miejsce wręczenie symbolu – FESTUKA – laski na znak zawarcia umowy lub wykonanie symbolicznego gestu – przybicie ręki – PALMATA. Fatiatio – potwierdzenie spełnienia formalnych warunków przez przystępujących do umowy.

DEKLIKT: najstarsza forma powstawania zobowiązań
Fakt wyrządzenia szkody drugiej osobie rodził obowiązek wynagrodzenia jej i roszczenie wobec sprawcy.
Nie odróżniano wówczas skutków karnych od cywilnych = OKUP- odszkodowanie, naprawienie szkody, zawierał w sobie pewien element cywilny i karny. Samo niewykonanie zobowiązania było przestępstwem.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ:
· Od Lex Salica do glossatorów cechą charakterystyczną była szeroka i osobista odpowiedzialność dłużnika – w razie niewykonania zobowiązania dłużnik przechodził w moc wierzyciela, który mógł go nawet zabić – potem brano dłużników do niewoli, bo nie opłacało się ich zabijać.
· Pod wpływem prawa rzymskiego wprowadzono odpowiedzialność majątkową – dłużnik odpowiadał swoim majątkiem (początkowo całym, potem częścią)
· Rozdzielenie długu od odpowiedzialności prawnej- samo zawarcie umowy rodziło przymus jej wykonania, ale nie rodziło odpowiedzialności, przyrzeczenie zapłaty powodowało zaciągnięcie długu, ale nie rodziło odpowiedzialności. Jeśli zawarcie umowy było dokonane bez gestów symbolicznych, to było to tylko zaciągnięcie długu, jeśli były gesty symboliczne, to powstawała wówczas odpowiedzialność.
· Mogła leżeć po stronie dłużnika, potem wprowadzono osobę trzecią, która brała odpowiedzialność za dług – REKOJMIĘ = rozdział długu i odpowiedzialności.

SPOSOBY UMACNIANIA ZOBOWIĄZAŃ :
· Umacnianie zobowiązań ściśle łączy się z odpowiedzialnością
· W prawie feudalnym zaczęto szeroko i szybko wprowadzać do umów umocnienia- środki dające gwarancję, że dłużnik wykona zobowiązanie (kilkanaście środków).
· 3 najczęściej stosowane:
1. zakładnictwo (gł. W Niemczech) – 2 rodzaje:
osobowe – najstarsze. Pewna osoba, gł. Krewny stawał się więźniem wierzyciela i w momencie zawarcia umowy udawał się do wierzyciela, żył na jego koszt, nie pracował. Jeśli dłużnik zobowiązania nie wykonał – przechodził w moc wierzyciela.
Rzeczowe = majątkowe – kara pieniężna, najczęściej wyrażona w dwukrotnej wartości długu – in altero tanto = zakład na sowitość – umawiano się, że jeśli dłużnik nie zapłaci w terminie, to zapłaci 2razy tyle. Można było dodać multę fiskalną – strony oświadczały, że druga część przypadnie państwu władcy itp.
2. Rękojemstwo – osłabiona forma egzekucji, bo rękojmia = ręczyciel ręczył swoją osobą i majątkiem za dłużnika, ale pozostawał do czasu wykonania świadczenia na wolności. Rękojmię ustanawiano za pomocą wadiacji. Rękojemstwo utrzymało się do końca feudalizmu, dopiero w XIX w. najpierw odpowiadał dłużnik, potem rękojmia.
3. Zastaw – (najważniejszy i najczęściej stosowany sposób zabezpieczania wierzytelności) – zabezpieczenie płatności wierzytelności na majątku dłużnika.
W drodze zastawu można nabyć własność, jest on skuteczny erga omnes, czyli należy do prawa rzeczowego. Z drugiej strony jest to ograniczone prawo rzeczowe, prawo akcesoryjne w stosunku do umowy głównej. Istnienie tego prawa zależy od istnienia umowy głównej – dlatego też mieści się ono w kategorii zobowiązań.
Rodzaje zastawu:
Z punktu widzenia powstania zastawu:
o Umowny = zastaw dany - (najczęstszy), powstaje w drodze dodatkowej umowy między wierzycielem = zastawnikiem a dłużnikiem = zastawcą, określającej warunki zastawu.
o Wzięty – taki, który powstaje niezależnie od woli dłużnika. Są 2 rodzaje:
1. ustawowy – przewidziany przez prawo
2. sądowy – powstaje na mocy wyroku sądowego

Przedmiot zastawu –
o wyłącznie ruchomości = zastaw ręczny + „z dzierżeniem”, ponieważ przedmiot przechodzi w ręce wierzyciela i jeśli strony umawiały się, że wierzyciel może sprzedać rzecz to jest to zastaw na upad.
o Zastaw nieruchomości „z dzierżeniem” – przeniesienie własności nieruchomości na zastawnika, potem na rzecz zastawnika przenosi się tylko użytkowanie = zastaw użytkowy (2 rodzaje):
1. antychreza +zastaw czysty - kiedy łączy się z pobieraniem pożytków, które stanowiły pewien procent od wartości długu.
2. extenuacja – z. użytk. do wydzierżenia – kiedy pożytki z rzeczy zastawionej zaliczane były na poczet długu – zastaw spłacał się sam.
o XVI w. – przedmiot zastawiony nie przechodzi na ręce wierzyciela – sam zastaw wpisuje się tylko do ksiąg sądowych – HIPOTEKA
Od schyłku średniowiecza toruje sobie drogę konsensualność umów – odchodzi się od odpowiedzialności osobistej na rzecz majątkowej, od formalizmu, symbolizmu, powstaje hipoteka itp. Związane jest to z powstaniem ksiąg sądowych (XV – XVI w.) i pojęciem OBLATOWANIA – wnoszenia dokumentów do ksiąg (początkowo miało charakter deklaratywny, potem konstytutywny, osoby zainteresowane zjawiały się przed urzędnikiem i przy nim dokonywały wpisu do ksiąg sądowych).
Pod wpływem prawa rzymskiego same wierzytelności stają się przedmiotem obrotu – pojęcie PRZELEWU WIERZYTELNOŚCI – CESJI – przejawem przelania wierzytelności na drugą osobę jest tzw. Skrypt dłużny – papier wartościowy, na podstawie którego wierzyciel sprzedaje swój dług osobie trzeciej. (dziś – weksel)

FEUDALNE PRAWO SPADKOWE:
SPADEK – ogół praw i obowiązków natury majątkowej, które zostawia osoba zmarła (spadkodawca) spadkobiercom. Pojęcie spadku jest związane z konstrukcją własności.

RODZAJE DZIEDZICZENIA:
1. ustawowe = prawne = ab intestato = beztestamentowe
2. testamentowe
3. spadek bezdziedziczny = puścizna =kaduk

CECHY:
v na plan pierwszy wysunęło się dziedziczenie ustawowe (do XVIII w.). dziedziczenie testamentowe pojawia się XV/XVI w.
v Prawa feudalne robiły wszystko, by ograniczyć kaduki
v W europejskich prawach niejednolicie traktowano dziedziczenie kobiet (2 kręgi):
o Krąg związany z Lex Salica (prawo niemieckie, północ Europy) – wykluczał kobiety z dziedziczeni – de alode.
o Krąg kultury romańskiej (południe Europy) – kobiety mogły dziedziczyć a ostatnim miejscu.

ZASADY DZIEDZICZENIA USTAWOWEGO:
v Wg prawa salickiego – krewni męscy
v W całej Europie dziedziczenie odbywało się wedle z góry kreślonego w prawie porządku, zależnego od bliskości pokrewieństwa:
o Krewny lepszy wypiera gorszego (w sensie prawa)
o Decyduje o tym ustawa obowiązująca w danym państwie i stopień pokrewieństwa (obliczany wg komputacji rzymskiej).
o Kultura południowoeuropejska – k. Średniowiecza – 118-sta Nowela Justyniańska (głównie w miastach). Klasy dziedziczenia:
1. zstępni
2. wstępni, rodzeństwo z dziećmi
3. rodzeństwo przyrodnie z dziećmi
4. reszta
o krąg kultury germańskiej – system PARANTEL – powołuje się do spadku krąg osób wywodzących się od wspólnego przodka:
1. zstępni
2. wszyscy po dziadku
3. wszyscy po pradziadku
4. wszyscy po prapradziadku

v UMOWA DOŻYWOCIA – „O PRZEŻYCIE”– pozwala na dziedziczeni małżonkowi po śmierci drugiego z pominięciem paranteli czy klasy.
v W ramach danej paranteli czy klasy majątek dzieli się w częściach równych – per capita- ile głów tyle części.
v Nabycie spadku następowało poprzez samą śmierć – brak pojęcia stwierdzenia praw do spadku.

DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE – pojawiło się późno, bo było sprzeczne z prawem feudalnym (zasadą zachowania majątku w rodzinie).:
v Przewidziane dla osób trzecich
v Wprowadził je Kościół rzymsko-katolicki, wiązało się to z tezą – ‘jeśli chcesz wejść do Królestwa Niebieskiego, to musisz uczynić Chrystusa współdziedzicem”

TESTAMENT – rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci:
Przedmiotem – początkowo ruchomości, także dobra nabyte. W XVIII w. Wyłączono dziedziczenie dóbr dziedzicznych.
Rzym – ustanowienie ogólnego dziedzica, a krewni – prawo do części majątku w postaci ZACHOWKU.
TRZECIZNA – podział majątku na 3 części – 2/3 dla spadkobierców ustawowych, 1/3 dla spadkobierców testamentowych.
DZIEDZICZENIE LENN – wedle zasady niepodzielności – było to dziedziczenie przez sukcesję jednostkową (mógł dziedziczyć najstarszy syn – dz. Primogenituralne lub najstarszy z rodziny – dz. Senioralne). 2 formy:
fraragium – najstarszy syn obejmował lenno, zatrzymywał większą część w swoje użytkowanie, a dla braci przekazywał podlenno.
paragium – polegało na tym, że lenno dzielono między braci, ale najstarszy reprezentował lenno w całości na zewnątrz. Na zewnątrz lenno występowało jako jedna całość – podział był tylko wewnętrzny, umowny.
„feudum descendit, non ascendit” – lenno nie idzie w górę, tylko w dół – wyłączenie wstępnych, bo nie podołają obowiązkom lennym – stąd wyłączano też kobiety.
DZIEDZICZENIE ORDYNACJI - FIDEIKOMISÓW – też wg zasady niepodzielności (brak zasady per capita) i primogenitury przez sukcesję jednostkową (w niektórych krajach dopuszczano dziedziczenie senioralne), z wyłączeniem kobiet. Nie wyłączano przy tym wstępnych, bo w przypadku ordynacji nie było obowiązku służby wojskowej.
1938r. – Polska – ustawa znosząca ordynacje. (2 drogi likwidacji):
1. zwykła – od razu
2. rozporządzeniem Rady Ministrów – ordynacje zasłużone (Radziwiłłów i Zamoyskich).

PROCES:

Do XV w. W Europie funkcjonował jeden proces sądowy, w którym realizowano normy cywilne i karne.
PROCES SKARGOWY – słabo rozbudowany, złożony z 2 form – do litis contestatio i po litis contestatio
XV w. – cezura – w miastach włoskich nastąpiła podział skarg na cywilne i karne – wyodrębniły się 2 typy procesu:
1. skargowy – dla norm prawa cywilnego
2. odrębny proces karny – wraz ze wzrostem zasady publ.-pr. (śled