Najwyższa Izba Kontroli

1. Zarys historyczny

Początki NIK sięgają czasów odzyskania niepodległości przez Polskę. W dniu 7 II 1919, naczelnik państwa Józef Piłsudski podpisał dekret o Najwyższej Izbie Kontroli Państwa.
Zgodnie z tym dekretem owa instytucja była władzą podległą bezpośrednio Naczelnikowi Państwa, samodzielną i powołaną do stałej a wszechstronnej kontroli dochodów i wydatków państwowych, prawidłowości administrowania majątkiem państwa oraz gospodarki instytucji, zakładów, fundacji i funduszów, tudzież jednostek samorządowych i miast. Poza tym Najwyższa Izba Kontroli Państwa kontrolowała wykonanie budżetu. Była to wszechstronna kontrola finansów publicznych.

Natomiast według uchwalonej w 1921 r. Konstytucji Marcowej NIK była powołana do kontroli całej administracji państwowej pod względem finansowym, przedstawiania corocznie Sejmowi wniosku o udzieleniu bądź odmówieniu rządowi absolutorium. Została oparta na zasadzie kolegialności i niezależności sędziowskiej członków jej kolegium zaś Prezes NIK za sprawowanie swego urzędu odpowiedzialny jest bezpośrednio przed Sejmem.

Uchwalona 3 VI 1921 r. ustawa o kontroli państwowej potwierdziła niezawisłość NIK i jej współdziałanie z parlamentem.

W PRL w roku 1949 Sejm Ustawodawczy powołał NIK. Prezesa NIK powoływał i odwoływał Sejm i przed Sejmem ponosił on odpowiedzialność. Prezes NIK był członkiem Rady Państwa.

W 1952 r. zlikwidowano niezawisłość NIK od administracji i zależności jedynie od parlamentu poprzez powołanie w miejsce NIK Ministerstwa Kontroli Państwowej.

W 1957 r. przywrócono NIK i podporządkowano ją ponownie Sejmowi. Prezesa NIK powoływał i odwoływał Sejm. NIK przedstawiała wnioski w sprawie absolutorium dla rządu i przedstawiał coroczne sprawozdanie ze swej działalności.

W 1976 r. zmieniono ustawę o NIK przekształcając ją w organ administracji i poddając nadzorowi Prezesa Rady Ministrów. Ponownie uniezależniono NIK od administracji i usytuowano ją przy Sejmie mocą ustawy z 8 X 1980 r.

W 1994 r. Sejm uchwalił ustawę o NIK i stosownie do przepisów Konstytucji RP z 2 IV 1997 r. NIK jest naczelnym organem kontroli państwowej podlegającym Sejmowi, działającym na zasadzie kolegialności a Prezes NIK powoływany jest za zgodą Senatu przez Sejm.


2. Podmioty i przedmioty zakresu kontroli

NIK ma prawo kontrolować działalność organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych innych państwowych jednostek organizacyjnych, organów samorządu terytorialnego, samorządowych osób prawnych i innych komunalnych jednostek administracyjnych. Może także kontrolować działalność innych jednostek organizacyjnych i przedsiębiorstw pod względem wykorzystania majątku i środków państwowych lub komunalnych oraz czy wywiązują się ze zobowiązań na rzecz państwa a także działalność innych podmiotów wykonujących zadania z zakresu powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego.
Kontroli NIK podlega wykonanie budżetu, gospodarka finansowa i majątkowa samorządów terytorialnych, kancelarii prezydenta RP, kancelarii sejmu, Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Rzecznika Praw Obywatelskich, KRRiT, NSA,
Państwowej Inspekcji Pracy, Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych, IPN, Krajowego Biura Wyborczego.

Kontrole te NIK może przeprowadzać na zlecenie Sejmu, na wniosek Prezydenta,
Senatu, Prezesa Rady Ministrów oraz z własnej inicjatywy.
NIK przeprowadza kontrole pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności, natomiast działalność samorządu terytorialnego kontroluje pod względem legalności, gospodarności i rzetelności, zaś przedsiębiorstwa i jednostki organizacyjne-pod względem legalności i gospodarności.

Regulamin Sejmu określa tryb wykonywania przez NIK obowiązków wobec Sejmu i jego organów. Do tych obowiązków należy przedkładanie Sejmowi:
- analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej
- opinii w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów
- informacji o wynikach kontroli zleconych przez Sejm lub jego organy, przeprowadzonych na wniosek Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów oraz innych ważniejszych kontroli
- wynikających z kontroli zarzutów dotyczących działalności osób wchodzących w skład Rady Ministrów, osób kierujących innymi instytucjami (art. 4 ust1)
- sprawozdania ze swojej działalności w roku ubiegłym.
Informacje o wynikach kontroli NIK przedkłada także Prezydentowi RP i Prezesowi RM.

3. Organizacja NIK

Pracami NIK kieruje Prezes NIK. Odpowiada on także przed Sejmem za jej działalność.
Prezesa NIK na wniosek Marszałka Sejmu lub grupy posłów ( co najmniej 35) powołuje Sejm bezwzględną większością głosów za zgodą Senatu. Kadencja Prezesa NIK trwa 6 lat od dnia złożenia przez niego przysięgi i nie może trwać dłużej niż 2 kadencje czyli 12 lat. Kadencja Prezesa wygasa w razie jego śmierci, orzeczenia przez Trybunał Stanu utraty zajmowanego stanowiska lub odwołania.

Sejm odwołuje Prezesa NIK jeżeli zrzekł się on stanowiska, uzna że stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby, został skazany prawomocnym wyrokiem sądu za popełnienie przestępstwa bądź Trybunał Stanu orzekł w stosunku do niego zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk. Prezes NIK nie może należeć do żadnej partii politycznej.

Prezes NIK może występować do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności:
ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją,
ustaw i przepisów prawa z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi
z konstytucją celów i działalności partii politycznych
a także o rozstrzygnięcie sporów kompetencyjnych między centralnymi organami
konstytucyjnymi.

Prezes NIK bierze także udział w posiedzeniach Sejmu i ma prawo uczestniczyć w posiedzeniach Rady Ministrów. Na jego wniosek Marszałek Sejmu powołuje i odwołuje wiceprezesów NIK (może ich być od 2 do 4), dyrektora generalnego NIK a także członków kolegium (3 lata trwa kadencja).

W skład Kolegium NIK wchodzą: Prezes NIK jako przewodniczący, wiceprezesi i dyrektor generalny NIK oraz 14 członków Kolegium(7 przedstawicieli nauk prawnych lub ekonomicznych i 7 dyrektorów jednostek organizacyjnych NIK spośród których Prezes NIK wyznacza sekretarza). Kolegium NIK zatwierdza analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej, sprawozdania z działalności NIK w roku ubiegłym. Uchwala: opinię w sprawie absolutorium dla Rady Ministrów , wystąpienia zawierające wynikające z kontroli zarzuty, okresowe plany pracy NIK, projekt statutu NIK, projekt budżetu NIK, a także pełni funkcje opiniujące.

Statut NIK określa jej organizacje wewnętrzną na którą składają się departamenty i delegatury. Jest on nadawany w drodze zarządzenia przez Marszałka Sejmu na wniosek Prezesa NIK.

NIK po przeprowadzeniu kontroli w zakresie przewidzianym przez ustawę przekazuje kierownikowi jednostki kontrolowanej a w razie potrzeby kierownikowi jednostki nadrzędnej oraz właściwym organom państwowym lub samorządowym wystąpienia pokontrolne. Wystąpienia te zawierają oceny kontrolowanej działalności a także uwagi i wnioski jak usunąć stwierdzone nieprawidłowości. W razie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa lub wykroczenia NIK zawiadamia organ powołany do ścigania przestępstw lub wykroczeń. W/w organy mają obowiązek zawiadomić o wynikach postępowania.

Zarówno ustawa o NIK z 1994 r. jak i Konstytucja RP z 1997 r. określają NIK jako organ kontroli państwowej niezależny od władzy wykonawczej a podlegający Sejmowi RP. Niezależność ta a także przyznany przez obowiązujące akty prawne zakres uprawnień pozwala NIK na skuteczne funkcjonowanie i wykonywanie swoich obowiązków co nie było by możliwe przy innym usytuowaniu NIK w strukturze organów państwowych.