Omówienie książki "Ludzie bezdomni"

"Ludzie bezdomni" to piąta książka Stefana Żeromskiego. Pisał ja w latach 1898-1899, ale wykorzystał w niej doświadczenia i obserwacje całego dotychczasowego życia.
Budulec życiorysu Joasi stanowiły wspomnienia Żeromskiego z:
dzieciństwa w zbiedniałej rodzinie szlacheckiej ze wsi Strawczyn,
nauki w kieleckim gimnazjum,
okresu tułaczki po cudzych domach, kiedy po śmierci rodziców musiał zarobić na życie korepetycjami.
Atmosferę konspiracji w wątkach Wiktora Judyma i Korzeckiego pozwoliły mu tak dobrze odmalować doświadczenia wyniesione z nauki w Szkole Weterynaryjnej w Warszawie (1886 roku), kiedy to współtworzył intensywne życie ideowe ówczesnej młodzieży i dziesięć lat później uczestnictwo w konspiracyjnych wieczorach organizowanych przez PPS (między innymi ukrywał w swoim mieszkaniu Piłsudskiego, był śledzony i aresztowany).
Cisy są wiernym portretem Nałęczowa roku 1890, kiedy to pracował tam jako guwerner.
Doktor Judym ma swój pierwowzór w Wiktorze Tomaszu Janiszewskim, lekarzu stacji klimatycznej w Zakopanem.
"Starcy" (dyrektor, administrator, kasjer i plenipotent sanatorium w Cisach) to częściowo osoby z kierownictwa zakładu w Nałęczowie, a częściowo ludzie z zarządu Muzeum Polskiego w Rapperswilu, gdzie pisarz pracował w latach 1894-1896.
Inne postacie powieści też mają swoje pierwowzory:
Korzecki to Edward Abramowski (ideolog spółdzielczości w Polsce),
Joasia to Oktawia Rodkiewiczowa (od 1892 roku żona Żeromskiego).
Materiału do cytowanego w pamiętniku Joasi listu Wacława dostarczył list przesłany z zesłania przez przyjaciela pisarza, Wacława Machajskiego.
Fabryka cygar to zakład Brhna przy ulicy Krochmalnej w Warszawie.
Żeromski odwiedzał Dąbrowę Górniczą, by móc opisać warunki życia i pracy robotników Zagłębia, prosił też paryskich znajomych o dokładne informacje na temat domu noclegowego Chateau Rogue.
Pisarz bardzo dokładnie przygotowywał się do pisania utworu, który w efekcie stanowi efekt pasji poznawczej i pozytywistycznych przekonań, że praca pisarska musi łączyć się z rzetelną, naukową nieomal penetracją społecznej rzeczywistości i własnych przekonań.
Wydana w grudniu 1899 roku powieść przyczyniła się do powrotu problematyki społecznej i narodowej w polskiej literaturze.
"Ludzie bezdomni" przynieśli Żeromskiemu pozycję "duchowego wodza pokolenia". Stał się wielkim autorytetem moralnym dla współczesnych. Wywarł bezpośredni wpływ na sposób myślenia i życia młodych ludzi z początków XX wieku.
Główne wydarzenia
Tom I
Tomasz Judym, syn lichego szewca, absolwent warszawskiej medycyny, studiuje w Paryżu. W Luwrze spotyka cztery Polki: bogatą ziemiankę, jej wnuczki, Natalię i Wandę, oraz ich guwernantkę - Joannę Podborską; prowadzi z nimi konwersację na temat sztuki.
Warszawa. Tomasz odwiedza swojego brata Wiktora, robotnika ze stalowni (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5). Wspomina swą ciężką drogę do wykształcenia.
Spotkanie towarzyskie lekarzy. Judym wygłasza odczyt, w którym opisuje przerażające warunki życia paryskiego lumpenproletariatu oraz nędzę i demoralizację biedoty polskiej. Uważa, że obowiązkiem lekarzy jest walczyć z tym stanem rzeczy przez zorganizowane działanie. Zebrani mają odmienne zdanie na ten temat, swój zawód traktują jako sposób zapewnienia godziwego poziomu życia sobie i swej rodzinie (cytat).
Judym analizuje swoje odczucia i postępowanie(cytat).
Doktor Tomasz bez powodzenia usiłuje rozpocząć prywatną praktykę(cytat); dodatkowo Wiktor zostaje aresztowany, więc Judym przyjmuje posadę lekarza w zakładzie leczniczym w Cisach.
Podróż do Cisów. Nieznośne zachowanie małego pasażera Dyzia sprawia, że Judym opuszcza pociąg i wynajętą furmanką, a później pieszo dociera do uzdrowiska. Jest pełen zapału i radości (cytat).
Doktor Tomasz poznaje zakład i jego zarządców.
Judym spotyka swoje paryskie znajome.
Tomasz podziwia budzącą się do życia przyrodę i marzy o miłości (cytat).
"Dziennik intymny" panny Podborskiej. Joanna zapisuje w nim swe refleksje, uczucia, opinie o znajomych (wspomina koleżankę z studiów, Stanisławę Bozowską), poglądy na różne tematy ("kwestia kobieca"). Dziewczyna jest sierotą, od wczesnych lat życia zarabia na utrzymanie swoje i studiującego brata Henryka. Boleśnie przeżywa wiadomość o śmierci na zesłaniu drugiego brata, Wacława. Wychowana na romantycznej literaturze i pozytywistycznym kulcie pracy, wrażliwa na ludzką krzywdę (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4).
Tom II
Lato. Judym próbuje flirtować z Natalią. Urządza, ku niezadowoleniu kierownictwa, szpital dla biednych (cytat). We wrześniu w czworakach położonych blisko stawów wybucha malaria. Propozycja przeniesienia czworaków w suchsze miejsce zostaje odrzucona.
Zima. Judym prosi komisję rewizyjną o osuszenie Cisów w celu uzdrowienia ich mikroklimatu albo wprowadzenie do ogłoszeń reklamujących zakład informacji o wilgotności okolicy. Kierownictwo uniemożliwia realizację zamierzeń.
Wiktor Judym, dzięki pieniądzom brata, opuszcza kraj.
Wiosna. Doktor Tomasz w drodze do pacjentów na wsi spotyka Joannę, powracającą z poszukiwań Natalii, która uciekła z potajemnie poślubionym Karbowskim. Mężczyzna uświadamia sobie, że to Joanna jest kobietą jego życia (cytat).
Czerwiec. Żona Wiktora jedzie z dziećmi do Szwajcarii, gdzie obecnie mieszka jej mąż. Gdy tam dociera, dowiaduje się, że to nie koniec podróży. Dalszy etap to Ameryka.
Zakochany Tomasz przeżywa miłosne niepokoje i uniesienia. Wyznaje Joannie swą miłość i dowiaduje się, że jest kochany.
Administrator, Krzywosąd Chobrzański, nie zdążył przed przyjazdem kuracjuszy oczyścić stawu, więc spuszcza szlam do rzeki, z której czerpią wodę okoliczne wioski. Judym usiłuje protestować, gdy nikt na to nie reaguje, doprowadzony do furii, wrzuca Chobrzańskiego do stawu.
Doktor Tomasz zostaje zwolniony z pracy (cytat), wyjeżdża więc do Warszawy. Na stacji przesiadkowej spotyka poznanego w Paryżu inżyniera Korzeckiego. Za jego namową jedzie do Sosnowca.
Judym mieszka u Korzeckiego, zwiedza kopalnię, w której zatrudniony jest jego gospodarz. Jest przerażony warunkami pracy górników i koni (cytat).
Wizyta u dyrektora kopalni i filozoficzna dyskusja na temat szczęścia jednostki (cytat).
Judym jedzie do pani Daszkowskiej chorej na gruźlicę. Bardzo przeżywa jej tragiczną sytuację (cytat).
Tomasz otrzymuje posadę lekarza fabrycznego. Inżynier Korzecki popełnia samobójstwo (cytat).
Do Sosnowca przyjeżdża Joanna. Judym oprowadza ją po fabrykach i osiedlu robotników, które jest siedliskiem nędzy, chorób i zła (cytat). Joasia snuje plany przyszłego wspólnego domu, ale doktor Tomasz oświadcza, że muszą się rozstać. Zrozpaczona dziewczyna odchodzi. Powieść kończy obraz rozdartej sosny, symbolizującej cierpienie głównego bohatera (cytat).
Problematyka
Tytuł powieści sygnalizuje tematykę utworu, jest wieloznaczny i wielofunkcyjny:
w dosłownym znaczeniu (oskarżenie porządku społecznego) wskazuje na bezdomność bohaterów:
ludzi świata nędzy (żyją w norach i budach, a nie w domach);
wydziedziczonej Joasi, która nie ma własnego kąta i żyje u obcych;
Wiktora, który tuła się z rodziną po świecie.
w znaczeniu metaforycznym rozumiany być może w kategoriach kwalifikacji moralnych, jako:
bezdomność społeczna ludzi, którzy opuszczają dom, bo umierają rodzice i zmuszeni są iść dalej o własnych siłach (Joasia) oraz tych, którzy dzięki wykształceniu wznieśli się ponad poziom własnego środowiska i świadomie je odrzucają, ale nie mogą znaleźć miejsca w nowym (Judym);
bezdomność państwowa i narodowa działaczy spiskowych, romantycznych pielgrzymów do wolnej ojczyzny (Leszczykowski, brat Joasi Wacław, człowiek przynoszący bibułę Korzeckiemu, Korzecki);
bezdomność w sensie egzystencjalnym, obcość człowieka w świecie, niemożność pogodzenia się ze złem, dekadentyzm, ostateczne odrzucenie świata w akcie samobójczym (Korzecki)
Jednocześnie "Dom" (zazwyczaj symbol rodziny, spokoju i stabilizacji) staje się w powieści Żeromskiego znakiem obojętności wobec krzywdy bliźniego (mieszkanie Czernisza, Kalinowicza, Krzywosąda) i pokusą, którą należy przezwyciężyć (“zakiełkuje we mnie wyschłe nasienie dorobkiewicza”).
"Ludzie bezdomni" to:
powieść psychologiczna - przedstawia stan myśli i uczucia bohaterów; pokazuje jak zmienia się mentalność człowieka pod wpływem przeżyć. Dla oddania stanów uczuciowych pisarz posługuje się symbolem;
powieść społeczna - ukazuje panoramę współczesnego autorowi społeczeństwa, pełnego kontrastów i konfliktów. Świat ludzi bogatych obojętnych wobec krzywdy społecznej, świat klas pracujących pełen nędzy i cierpienia, a co za tym idzie, zwyrodnienia i demoralizacji;
powieść prezentująca różnorodne problemy filozoficzne (koncepcja człowieka otwartego na wielość uzupełniających się kierunków humanizmu europejskiego. Odrzucenie poglądów Schopenchauera, polemika z nitzschenizmem, obawa przed rewolucją)
poglądy Schopenchauera (istota ludzkiej egzystencji to bezrozumny popęd niemożliwy do zaspokojenia, poczucie bezsensu życia, kontemplacja sztuki jako jedynej wartości stałej: tęsknoty doktora Tomasza; motyw Wenus z Milo);
poglądy Nietzschego (kult życia, siły i tężyzny biologicznej, nowa moralność nadludzi: Judym o Karbowskim; Korzecki - człowiek jedyną miara dobra i zła);
poglądy Marksa (stosunki gospodarcze czynnikiem regulującym wszystkie procesy życia społecznego, konflikt między klasą pracującą a właścicielami środków produkcji, konieczność społecznego przewrotu);
motywy sokratejskie i platońskie (postać Korzeckiego; pojęcie dajmoniona; prawo do samobójstwa);
motywy ewangeliczne (dyskusja u Kalinowicza: nakaz miłości bliźniego i apostołowania)
"Ludzie bezdomni" stanowi przykład realistycznej powieści młodopolskiej łącząc elementy typowe dla różnych prądów literackich:
Realizm
konkretność miejsca i czasu akcji,
wierność przedstawienia szczegółów życia i jego tła,
koncepcja człowieka jako istoty społecznej (program życiowy Judyma: praca organiczna i praca u podstaw),
krytyczna prezentacja stosunków społecznych
Impresjonizm
opisy przyrody (zbudowane z barwnych plam, eksponują grę powietrza i światła, są zapisem ulotnego wrażenia),
psychika głównych bohaterów (ukazana nie jako wyraźnie określona, zamknięta struktura, ale jako ciąg nastrojów, wrażeń i sprzecznych nieraz stanów nie tworzących logicznej całości),
kompozycja utworu (zbudowany z pojedynczych punktów czasowych i odrębnych scen nie tworzących łańcucha przyczynowo-skutkowego)
Naturalizm
opisy dzielnic nędzy w Warszawie i Sosnowcu (drobiazgowość i podkreślanie brzydoty; eksponowanie biologicznego widzenia świata)(cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6, cytat 7)
Ekspresjonizm
łączenie patosu, ekstatyczności i deformacji,
gwałtowne kontrasty,
skłonność do karykatury
Symbolizm
opis Wenus z Milo - rzeźba podziwiana w paryskim muzeum; symbol radości i urody życia (cytat)
“Rybak” - obraz Puvis de Chavannes'a ukazujący krzywdę społeczną (cytat),
kwiat tuberozy - postawa i życie Karbowskiego; symbol bezużytecznego piękna (cytat),
motyw krzyku pawia - powtarzający się dwukrotnie wrzask ptaka przeraża Judyma świadomego swej bezradności w obliczu nieubłaganej śmierci zabierającej dzielną kobietę (Oleś Daszewski już niebawem podzieli los “bezdomnych”) (cytat),
zakończenie utworu i jego tytuł - “rozdarta sosna” to symbol losów Judyma i Joasi, ich rozterek i cierpień (cytat).
Bohaterowie
Akcja rozgrywa się w wielu miejscach: Paryżu, Szwajcarii, Wiedniu, Warszawie, Cisach oraz Zagłębiu. Poprzez wspomnienia Joasi Podborskiej przenosimy się do Kielc, Głogowa, Krawczyska i Mękarzyc ("Zwierzenia"). Poprzez list Wacława do siostry - aż na Syberię.
Bohaterem zbiorowym są mieszkańcy dzielnic nędzy w Warszawie i Zagłębiu oraz wieśniacy z Cisów.
Na tym tle umiejscowił Żeromski inteligencję:
Joannę Podborską (nauczycielkę),
Tomasza Judyma (lekarza) oraz
Korzeckiego (inżyniera).
Na dalszym planie znajdują się lekarze warszawscy (dr Czernisz, Żyd dr Chmielnicki) oraz dyrektor Kalinowicz.
Inteligencja dzieli się na dwie grupy:
ludzi pochodzenia szlacheckiego (pisarz obciąża ich odpowiedzialnością za krzywdy, które ich przodkowie wyrządzili ludowi),
z pochodzenia chłopów, którzy dzięki ciężkiej pracy uzyskali wykształcenie (Żeromski przyznaje im naturalne prawo "czynnego uczestnictwa w awangardzie postępu").