Jak interpretować tekst?

Koncentruje uwagę na jego przeżyciach, doznaniach, sposobie odczuwania świata i analizie jego życiowych decyzji

Analizę fragmentu tekstu - literackiego lub użytkowego - należy rozpocząć od planu.

CO? KTO? GDZIE?

1. Co tekst próbuje przekazać? CEL
2. Do kogo tekst jest skierowany? ODBIORCA
3. Jaki jest jego kształt? FORMA
4. W jakim otoczeniu się znajduje? KONTEKST

JAK?

5. Użycie specyficznych terminów z określonej dziedziny POLE SEMANTYCZNE
6. Użycie określonych form słów GRAMATYKA
7. Użycie określonych konstrukcji zdań i wyrażeń SKŁADNIA
8. Wykorzystanie fonetycznych własności języka, także środki retoryczne FONOLOGIA
9. Wzajemne powiązanie wszystkich elementów SPÓJNOŚĆ
10. Wygląd, układ tekstu UKŁAD GRAFICZNY
11. Czy tekst spełnia swe założenia? CEL
12. Czy spełnia cel czytelniczy? ODBIÓR
13. Czy znajomość kontekstu pomaga w zrozumieniu? KONTEKST
14. Czy forma spełnia swą rolę? FORMA

Uwagi

Kontekst jest tu rozumiany szeroko:
- czas i miejsce ukazania się utworu;
- miejsce publikacji tekstu - np. czasopismo, poradnik, podręcznik;
- w przypadku dramatu kontekstem będzie jego sceniczna adaptacja.

Plan tego typu nie zakłada konstruowania - przed przystąpieniem do analizy - konkretnych argumentów. Często szkolne interpretacje są niespójne, brakuje im logiki wywodu. Dobrą metodą jest zastosowanie w analizie 3-częściowej struktury - "zdania krytycznego" (critical sentence).

Uczeń powinien
- opisać, wyjaśnić i zinterpretować najważniejsze aspekty utworu, jeśli chodzi o znaczenie (treść) i formę;
- zidentyfikować i określić sposób komunikacji najważniejszych treści i wartości w dziele;
- zademonstrować znajomość kontekstu, a także uzasadnić wybór autora w kategoriach słownictwa, stylu i formy;
- pokazać, że przestudiował tekst wnikliwie;
- pisać jasno, zwięźle, używając języka analizy literackiej.

PUNKT WIDZENIA

Narracja pierwszoosobowa:
- czytelnik może dzięki niej zajrzeć bezpośrednio do świadomości narratora - zna jego najbardziej ukryte "myśli";
- często przeprowadzana w tym typie narracji retrospektywa pozwala zobaczyć narratora-bohatera na różnych etapach rozwoju, jego dorastanie, zmiany światopoglądu;
- jest bardziej subiektywna;
- narratorem nie musi być koniecznie bohater pierwszoplanowy, co pozwala na stworzenie dystansu, niemożliwego w przypadku, gdy narrator jest głównym bohaterem.

Narracja trzecioosobowa:
- najczęściej narrator jest wszechwiedzący;
- w przypadku narracji przezroczystej narrator nie wypowiada sądów, opinii, opisuje wszystko z dystansu, pozostawiając czytelnikowi ocenę bohaterów czy sytuacji;
- w narracji auktorialnej narrator jest ukryty, nie uczestniczy w świecie przedstawionym, który interpretuje i ocenia z dystansu; pozwala to na wyprzedzanie biegu wydarzeń;
- narrator może mieć również wiedzę ograniczoną (rozpoznajemy to po zwrotach: wydawało się, że... albo: wyglądało to jak...);
często, wbrew pozorom, nie jest do końca obiektywny - przedstawia sytuację z punktu widzenia któregoś z bohaterów (narracja personalna).

SŁOWNICTWO

Pisarz dokonuje wyboru słownictwa spośród wielu możliwości, jakie stwarza dany język. Robi to w określonym celu. Należy dokonać rozpoznania znaczeń, stylu kreowanego przez słownictwo oraz odpowiedzieć na pytanie, czy dobór słów i fraz jasno przedstawia idee autora.

Słownictwo może być specjalistyczne, archaiczne, formalne, skomplikowane, kolokwialne, proste, opisowe, współczesne, analityczne.

Części mowy pełnią rozmaite funkcje, np.:
- rzeczowniki: nazwy własne ustalają bohaterów, miejsca, abstrakcyjne opisują stany umysłu, idee, konkretne ustalają wydarzenia, pokazują bohaterów w jakimś czasie i przestrzeni;
- czasowniki wzmagają dynamikę tekstu, ale także pokazują stany umysłu - bohaterów i narratora (np. wiedzieć, wierzyć);
- przymiotniki i przysłówki sprawiają, że tekst jest bardziej obrazowy, dodają wiele detali, szczególnie do opisu, kreują pozytywne lub negatywne nastawienie odbiorcy do opisywanych osób czy zdarzeń (np. przymiotniki: okropny, wstrętny, odrażający, przyjemny, kojący).

Słowa mogą być: długie lub krótkie, konkretne lub abstrakcyjne; potoczne lub specjalistyczne, dosłowne lub metaforyczne; zmodyfikowane przez autora lub zastosowane bez żadnych modyfikacji.

Pamiętajmy, że dobór słownictwa zależy co najmniej od 2 czynników. Są to:
- świat (środowisko), do którego przynależy autor,
- świat, który chce stworzyć w utworze.

TECHNIKI NARRACJI

Ograniczę się tylko do wymienienia podstawowych, nie przedstawionych tu jeszcze technik; ich opis można znaleźć w każdym podręczniku teorii literatury:
- mowa niezależna wydzielona z narracji, najczęściej dialogi i monologi bohaterów;
- mowa zależna: jeden ze sposobów przytaczania wypowiedzi postaci; typowa konstrukcja: powiedział, że...;
- mowa pozornie zależna: znosi ścisłe rozgraniczenia pomiędzy tekstem opowiadania a przytoczeniem, np. narrator trzecioosobowy przedstawia myśli, odczucia bohatera tak, jakby mówił sam bohater;
do form narracji należą też strumień świadomości oraz monolog wewnętrzny.

GRAMATYKA

W naszej świadomości interpretatorskiej odgrywa niewielka rolę. Tymczasem struktura zdań, ich typy, czasy gramatyczne służą uzyskaniu określonego efektu . Nie sposób wymienić tu wszystkich możliwych struktur zdaniowych. Warto jednak zwrócić uwagę, jak autor konstruuje zdania. I, co ważniejsze, ocenić, jak dany typ konstrukcji wpływa na komunikatywność tekstu.

SEMANTYKA

Tekst prozatorski może zawierać 2 typy znaczeń: dosłowne i metaforyczne.
Zauważmy, że ta sama partia tekstu może implikować inne znaczenia na poziomie literalnym (dosłownym) i inne na poziomie metaforycznym (Proces Kafki, Dżuma Camusa). Istotne jest zauważenie "głębszej" warstwy tekstu; te same słowa w różnym kontekście, w towarzystwie innych słów mogą znaczyć zupełnie co innego.

INTENCJE AUTORA

Oczywiście, nie sposób odgadnąć wszystkich zamiarów, które kierowały pisarzem podczas tworzenia tekstu, ale można wymienić kilka podstawowych INTENCJI porządkujących wiedzę o prozie.

Autor może:
- charakteryzować;
- opisywać i przedstawiać akcję;
- kreować atmosferę;
- eksperymentować w warstwie języka i stylu itd.

Komentarz do fragmentu prozy będzie poprzedzony konkretnym poleceniem egzaminacyjnym. Uczeń nie może pisać wszystkiego, co wie o utworze, z którego pochodzi tekst, musi jednak potrafić umieścić fragment w kontekście całości. Plan pokazany na początku artykułu oczywiście ma zastosowanie także i tutaj.