Okres II wojny światowej kojarzy się większości z obozami koncentracyjnymi, łapankami i terrorem. Owszem, te czynniki miały decydujący wpływ na wielkość tragedii, jaką niosła za sobą wojna. Jednak opis sposobów, dzięki którym okupant mordował, torturował ludność żydowską, polską, węgierską, a nawet niemiecką [przeciwników politycznych, antyhitlerowców] i innych, należałoby zacząć od samego ruchu faszystowskiego, który w III Rzeszy nosił miano nazizmu.
Faszyzm (z włoskiego fascio - wiązka, związek), kierunek polityczny powstały po I wojnie światowej, jako opozycyjny wobec działalności socjalistów i komunistów. Głoszący hasła skrajnie nacjonalistyczne, antydemokratyczne i antyliberalne, zmierzający do stworzenia państwa totalitarnego i monopartyjnego. Skupiał w swoich szeregach nie tylko tzw. warstwy średnie (średnia burżuazja miejska i wiejska, drobnomieszczaństwo, drobni kupcy, byli wojskowi), ale także najbardziej zacofane grupy klasy robotniczej (zwłaszcza w Niemczech).
Powstanie faszyzmu we Włoszech
Faszyzm powstał na podstawie ogólnego kryzysu kapitalizmu, kiedy wzrost fali rewolucyjnej zagroził bezpośrednio panowaniu burżuazji, wśród której zarysowała się tendencja do przejścia od form ustrojowych demokracji parlamentarnej do jawnej dyktatury terrorystycznej. Przybierał specyficzne formy, wynikające ze społeczno-gospodarczej struktury danego kraju. We Włoszech związany głównie z kapitałem finansowym, w Niemczech z przedstawicielami przemysłu ciężkiego, w Hiszpanii ze sferami feudalno-obszarniczymi.
Początkowo terminem tym określano wyłącznie ruch rozwijający się we Włoszech pod przywództwem B. Mussoliniego, którego zawiązką stały się stowarzyszenia żołnierzy frontowych (Fasci di Combattimento), założone 23 III 1919. W dniu 6 VI tego samego roku Mussolini ogłosił manifest faszystowski. Organizacja zdominowana przez elementy syndykalistyczno-rewolucyjne głosiła walkę o utworzenie Zgromadzenia Ustawodawczego, głosowanie powszechne od 21 roku życia, ustanowienie prawa do głosowania dla kobiet, reprezentację proporcjonalną, autonomię lokalną, referendum z inicjatywy ludu, zniesienie policji politycznej, tajnej dyplomacji, armię wyłącznie obronną, konfiskatę dóbr kongregacji, zakaz spekulacji na giełdzie, emeryturę od 55 roku życia, ośmiogodzinny dzień pracy, prawne zagwarantowanie minimum płac, podatku od kapitału utworzonego z zysków wojennych, dochodzącego do 85% itp.
We wrześniu 1921 na żądanie B. Mussoliniego ruch faszystowski we Włoszech przeobraził się w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista), której od 28 X 1922 przewodził B. Mussolini jako Duce.
Faszyzm w Niemczech
Do wzorów włoskich nawiązywał początkowo faszyzm w Niemczech, zwany też hitleryzmem, nazizmem, nacjonalsocjalizmem. Już dwudziestopięciopunktowy program Niemieckiej Partii Robotniczej, ogłoszony 24 II 1920, a opracowany przez A. Dexlera i A. Hitlera, miał charakter nacjonalistyczny i silnie antysemicki. Rozprawiał się z kapitalistami i właścicielami ziemskimi. W styczniu 1923 partia narodowych socjalistów, zwołująca dotąd tylko zebrania członków, zorganizowała I Kongres w Monachium.
Pomimo stanu wyjątkowego, dzięki dobrym stosunkom F. von Eppa i kapitana E. Rhma z policją monachijską i szefem okręgu wojskowego w Bawarii, generałem O. von Lossowem, odbyła się tam defilada oddziałów SA, a A. Hitler z trybuny kongresu zażądał anulowania traktatu pokojowego z Wersalu. W wyborach do Reichstagu w maju 1928 hitlerowcy uzyskali dwanaście mandatów, w dwa lata później partia faszystowska, na drodze legalnych wyborów, stała się najsilniejszą partią w Niemczech. W styczniu 1933 prezydent Niemiec, marszałek P. von Hindenburg powierzył Hitlerowi stanowisko kanclerza, który w lutym i marcu 1933 rozprawił się z opozycją komunistyczną, a następnie z socjaldemokracją i innymi kołami demokratycznymi.
W marcu 1933 Reichstag udzielił Hitlerowi pełnomocnictw, które oddały mu w ręce prawie nieograniczoną władzę, odtąd faszyzm niemiecki sam wywierał znaczny wpływ na inne kierunki.
Ruch faszystowski w innych krajach
Poza Niemcami i Włochami faszyzm jako zorganizowana formacja pojawił się w 1933 w Hiszpanii (Falanga), gdzie po zwycięstwie rebeliantów wojskowych pod dowództwem generała F. Franco, także doszedł do władzy. Partie i ruchy faszyzujące pojawiły się w tym czasie także i w innych krajach Europy: w Rumunii (Żelazna Gwardia), na Węgrzech (Złamane Strzały), we Francji (Croix de Feu), Belgii (reksiści), Wielkiej Brytanii (Czarne Koszule), Polsce (Obóz Narodowo-Radykalny), Chorwacji (ustasze). Grupy katolicko-totalitarne określa się jako klerykofaszyzm (np. Front Ojczyźniany w Austrii, 1934-1938), pokrewne mu cechy wykazywał reżim A. Salazara w Portugalii od 1932. Ruchy faszystowskie były stosunkowo silne także w Ameryce Łacińskiej.
Ideologia faszyzmu
Ideologia faszyzmu nie stanowiła jednolitego systemu światopoglądowego, lecz była wybiórczym połączeniem różnych, czasem wręcz wykluczających się, elementów czerpanych z filozofii irracjonalistycznych XIX w., nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu społecznego i antydemokratycznych teorii socjologicznych, które miały teoretycznie uzasadniać idee etnocentryzmu, elitaryzmu i rasizmu.
Łącząc te elementy ideologowie faszyści tworzyli całkowicie nierealny pogląd na świat, oparty na micie "misji dziejowej", wyższości własnego narodu nad wrogiem, sprawcą wszelkiego zła społecznego. Wróg ten w każdym kraju jawił się inaczej, dla faszyzmu włoskiego był to "zgniły liberalizm", dla faszyzmu niemieckiego "twór żydowski" (zarówno komunizm, jak i "międzynarodowa plutokracja"). Owa misja dziejowa własnego narodu miała uzasadniać pełną instytucjonalizację życia społecznego i całkowite podporządkowanie jednostki interesowi państwa, mit wroga stanowił uzasadnienie ciągłego terroru. W tych warunkach uzasadniony stawał się faszystowski kodeks moralny, głoszący zasadę bezwzględnej wierności i posłuszeństwa wodzowi, którego wola wyznaczała granice obowiązujących norm etycznych.
Na tym fundamencie rozwijały się idee państwa totalitarnego, prowadzące do utożsamiania narodu z państwem, państwa z rządem, rządu z jego szefem, a szefa z wodzem faszystowskim. Metodę oddziaływania propagandowo-ideologicznego faszyzmu stanowiła demagogia społeczna w najszerszym rozumieniu, podsycając rozczarowanie rządami demokratyczno-parlamentarnymi, niezadowolenie mas ukierunkowano na antysemityzm i antykomunizm, odwracając je od prawdziwych przyczyn nędzy i pauperyzacji społeczeństwa.
Faszyści dochodzili do władzy różnymi drogami, zależnie od warunków wewnętrznych poszczególnych krajów, albo siłą (Hiszpania), albo na drodze legalnego ustanowienia dyktatury (Włochy, Niemcy). Partie faszystowskie zdobywały silne wpływy jeszcze przed zdobyciem władzy. Z chwilą jej przejęcia podporządkowywały sobie aparat państwowy, a ich bojówki tworzyły trzon nowych organów terroru i ucisku. Ustanowienie dyktatury faszystowskiej w miejsce systemu wielopartyjnego wprowadzało system monopartyjny, władza wykonawcza i ustawodawcza przechodziła w ręce wodza partii, którego gabinet stawał się jedynym ośrodkiem dyspozycyjnym. Wszystkie stanowiska obsadzano faszystami, a organa władzy państwowej podporządkowywano odpowiednim ogniwom aparatu partyjnego, poddając jego kontroli.
Nad całokształtem życia publicznego i prywatnego panowała policja polityczna, która eliminowała faktycznych i potencjalnych przeciwników reżimu. System bezpieczeństwa oparty na kilku rodzajach policji mundurowej i tajnej (niemieckiego Gestapo, włoskiego OVRA). Dla przyspieszenia masowej izolacji i wyeliminowania przeciwników politycznych faszyzm stworzył sieć obozów koncentracyjnych. Metodami terroru i donosicielstwa wytwarzano atmosferę strachu, zarówno wśród przeciwników, jak i zwolenników faszyzmu. Szczególną uwagę przywiązywały władze faszystowskie do wychowania młodzieży, tworząc w tym celu specjalne organizacje (włoskie Avanguardia Balilla, niemieckie Hitlerjugend).
Głosząc pogardę i nienawiść do innych narodów faszyści od początku swego powstania świadomie przygotowywał się do wojny i podbojów. Niebezpieczeństwo agresji ze strony państw faszystowskich wzrosło w 1933, po objęciu rządów niemieckich przez A. Hitlera, gdzie do potrzeb wojennych przystosowywano całą gospodarkę kraju. Pomimo terroru w państwach faszystowskich działały, choć w ograniczonym zakresie, nielegalne partie i organizacje antyfaszystowskie, które w obliczu narastania groźby wojny w latach trzydziestych konsolidowały siły postępowe poszczególnych krajów w antyfaszystowskich frontach ludowych.
Tradycje te kontynuowano podczas II wojny światowej w ruchu oporu i frontach narodowych. Zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej faszyzm stanowił jeden z najbardziej wstecznych kierunków w dziejach ludzkości. Ograniczając elementarne prawa człowieka hamował rozwój kultury, oświaty i wartości duchowych swoich narodów, jednocześnie spowodował masowe zbrodnie i wyginięcie milionów ludzi. Po II wojnie światowej faszyzm skompromitowany zbrodniami hitlerowskimi nie odrodził się już w dawnej formie, ale w wielu krajach istnieją partie, które w swoich programach nawiązują bezpośrednio do tradycji faszyzmu włoskiego i niemieckiego (neofaszyzm).
Hitler stworzył wielką armię, która szkolona była już w 1923 roku. Właśnie w tym roku dwaj ludzie, Josef Berchtold i Julius Schreck dali początek SS. Do początku wojny oddziałów SS było mnóstwo, a wszystkie nosiły wspólną nazwę – Waffen – SS. Szkolenie odbywało się zupełnie jak w zwyczajnej armii, jednak wpajano w młodych [od 17 do 22 lat] kandydatów idee faszystowskie, zaszczepiano nienawiść do Kościoła jako wroga narodowego socjalizmu, inicjując w szeregach SS zaciekłą kampanię antyreligijną, w wielu rekrutów, którzy nie wyparli się swoich przekonań religijnych, padało ofiarą bezlitosnych szykan. Prowadzący szkolenie kładli nacisk na polityczny fanatyzm, elitaryzm i poczucie koleżeństwa. Hitlerjugend jak i przyszli funkcjonariusze SS nauczani byli ludobójstwa, braku skrupułów i braku litości.
SS, Die Schutzstaffeln der Nationalsozialistischen Deutschen Arbeiterpartei, Sztafety Ochronne NSDAP, organizacja powołana 1923 jako osobista straż A. Hitlera. Zdelegalizowana po puczu monachijskim w 1923, reaktywowana pod nazwą SS w 1925. 1926 podporządkowana SA. Od 1929 kierowana przez H. Himmlera, który ją znacznie rozbudował - w 1933 liczba członków wzrosła z 280 do 52 tys. Pełniła wówczas rolę policji partyjnej i wywiadu politycznego.
1934 odegrała główną rolę podczas nocy długich noży i stała się samodzielną organizacją członkowską NSDAP. SS pełniła straż w obozach koncentracyjnych, przejęła też częściowo rolę policji. Rekrutowała się z ochotników, a kandydaci musieli spełniać rygorystyczne kryteria rasowe.
Podczas II wojny światowej utworzono Siły Zbrojne SS (Waffen SS), które podlegały Naczelnemu Dowództwu jedynie pod względem operacyjno-taktycznym. W 1945 liczyły one ok. 830 tys. żołnierzy, początkowo werbowanych ochotniczo, a od 1942 częściowo poborowych, częściowo ochotników różnych narodowości.
W trakcie wojny SS zaczęła dublować funkcje urzędów państwowych, dominując nad aparatem administracyjnym i tworząc najpotężniejszy czynnik polityczno-policyjny III Rzeszy. Realizowała politykę eksterminacji rasowej Żydów, zwłaszcza na terytoriach wschodnich. Przyczyniała się też do germanizacji terenów przewidzianych do kolonizacji. W procesie norymberskim 1946 uznano wszystkie formacje SS za organizacje przestępcze, odpowiedzialne za zbrodnie przeciw ludzkości. Wyrokiem tym objęto również Waffen SS.
Waffen SS, rodzaj sił zbrojnych poza ramami Wehrmachtu. Część organizacji SS o charakterze wojskowym rozbudowana w czasie II wojny światowej. Zalążkiem były jednostki dyspozycyjne SS (Verfgungstruppen, SS-VT), które brały udział w aneksji Austrii i Czech oraz agresji na Polskę. W 1939 w liniowych oddziałach SS-VT istniało 6 pułków zmotoryzowanych: SS-Standarte, Adolf Hitler, Germania, Der Fhrer, Deutschland, Heimwehr Danzig. Liczyły 18 tys. żołnierzy. Pierwsze dywizje SS-VT powstały w końcu 1939 (SS-Totenkopf, SS Polizeidivizion, SS-VT).
W lipcu 1940 nastąpiło połączenie sił SS w Waffen SS, które obejmowały oddziały frontowe SS oraz formacje dozorujące obozy koncentracyjne. Największy liczebny rozwój formacji przypada na grudzień 1944, kiedy Waffen SS posiadało 38 dywizji, w tym 6 pancernych,10 zmechanizowanych, łącznie ok. 950 tys. żołnierzy. Najbardziej fanatyczne formacje wyborowe, dokonywały masowych zbrodni. W ich szeregach walczyli również obcokrajowcy, od 1940 Ukraińska 14 Dywizja Grenadierów SS. Zwierzchnikiem sił był SS Reichsfhrer H. Himmler.
Wehrmacht, nazwa sił zbrojnych III Rzeszy (bez Waffen SS) obejmujących: siły lądowe (Heer), lotnictwo (Luftwaffe), marynarkę wojenną (Kriegsmarine). Utworzony 16 marca 1935, wbrew traktatowi wersalskiemu, w miejsce Reichswehry, po wprowadzeniu przez A. Hitlera powszechnej służby wojskowej, rozbudowywany ze 100 tys. (traktat wersalski) do 3,92 mln (1939) i 11 mln w 1944.
Na czele Wehrmachtu stali: feldmarszałek W. von Blomberg (do 1938) i Hitler (1938-1945). Naczelne Dowództwo Wehrmachtu wraz ze sztabami generalnymi przygotowywało plany agresji niemieckiej, współpracując z SS i Gestapo. Obozy jenieckie Wehrmachtu były często miejscami masowej zagłady. Na frontach II wojny światowej zginęło ok. 4 mln żołnierzy Wehrmachtu. Zbrodnie wojenne Wehrmachtu były sądzone przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy.
Gestapo (Geheime Staatspolizei), nazistowska Tajna Policja Państwowa, utworzona przez H. Gringa po reorganizacji policji pruskiej. Jej szefem został R. Diels, a w roku następnym R. Heydrich podporządkowany służbom bezpieczeństwa kierowanym przez H. Himmlera. W 1939 włączona została do RSHA (Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy). W czasie wojny aparat gestapowski osiągnął 40 tys. funkcjonariuszy. Ścigała wszelkie formy działalności antypaństwowej, organizowała terror, a także, od strony administracyjnej, Holocaust. W procesie norymberskim uznana została za organizację zbrodniczą.
Okupacja niemiecka 1939-1945, w wyniku klęski w wojnie obronnej 1939 ziemie polskie na zachód od Bugu i Sanu znalazły się pod okupacją niemiecką. Wilno wraz z okręgiem przekazano Litwie, kilka gmin na Podhalu przyłączono do Słowacji, pozostałe terytoria znalazły się pod okupacją radziecką.
Z ziem polskich pod okupacją niemiecką w granice Rzeszy włączono (na podstawie dekretu Hitlera z dnia 8 X 1939) Śląsk, Pomorze, Wielkopolskę, większość województwa łódzkiego, część województwa warszawskiego, kieleckiego, krakowskiego i białostockiego. Obszary włączone do Rzeszy zamieszkiwało ok. 10 mln ludności, z czego tylko 6% stanowili Niemcy.
Z pozostałych ziem okupowanych (na podstawie dekretu Hitlera z dnia 10 X 1939, z mocą obowiązującą od 26 października) utworzono Generalne Gubernatorstwo.
Polityka okupanta na zajętych terenach
W czasie trwania działań wojennych i bezpośrednio po ich zakończeniu do 25 X 1939, władza na zajętym terytorium należała do naczelnego dowódcy wojsk lądowych na Wschodzie, któremu podlegali dowódcy armii. Na zapleczu frontu działały grupy operacyjne policji i służby bezpieczeństwa dokonujące fizycznej likwidacji osób znajdujących się na specjalnych listach przygotowanych jeszcze przed agresją.
Do 25 października oddziały wojskowe i policyjne spaliły 55 miast i 476 wsi, rozstrzelały 16 336 osób. Wśród rozstrzelanych większość stanowili działacze niepodległościowi, byli powstańcy śląscy i wielkopolscy. Po ustaniu zarządu wojskowego władzę nad okupowanym terytorium polskim objął powołany przez Hitlera Urząd Komisarza Rzeszy dla Umacniania Niemczyzny, którego kierownikiem został szef policji i reichsfhrer SS H. Himmler.
Celem działalności Urzędu było przygotowanie nowych terenów osiedleńczych dla Niemców. Na ziemiach włączonych do Rzeszy wysiedlenia ludności polskiej rozpoczęły się już w październiku 1939. Do końca 1943 wysiedlono 860 tys. Polaków i sprowadzono na ich miejsce 370 tys. Niemców. Cechą hitlerowskiej polityki w stosunku do ludności polskiej stał się terror, którego celem strategicznym miało być biologiczne wyniszczenie Polaków.
Odmienną taktykę przyjęto wobec mieszkańców obszarów włączonych do Rzeszy, których poddawano przyspieszonej germanizacji. Zadania administracji niemieckiej w stosunku do ludności podbitych obszarów wschodnich szczegółowo określał Generalny Plan Wschodni.
Prowadzono akcję germanizacyjną poprzez wpisywanie na tzw. Volkslistę (Volksdeutsche). 780 tys. byłych obywateli polskich należało do I i II grupy, obejmującej osoby faktycznie związane z niemieckością. Do IV i V grupy, przy użyciu terroru i szantażu, wpisano 2500 tys. Polaków.
Szczególnie ostre prześladowania dotknęły Kościół rzymskokatolicki na terenach włączonych do Rzeszy. Likwidowano polskie parafie, zamykano kościoły. Ponad połowa polskich księży, z ogólnej liczby 2100, straciła życie z rąk hitlerowców.
Eksterminacja ludności żydowskiej
Już w październiku 1939 na okupowanych ziemiach polskich Niemcy podjęli pierwsze działania planowanej zagłady Żydów. Zaprowadzono obowiązek pracy dla ludności żydowskiej, rozpoczęto organizowanie gett. Z nich to w późniejszym czasie wywożono Żydów do obozów koncentracyjnych, będących najczęściej ośrodkami masowej zagłady.
Eksploatacja polskiego potencjału ludzkiego i materialnego
Bezwzględny terror stał się metodą sprawowania władzy w Generalnej Guberni (GG). Dotknął on w pierwszej kolejności najwybitniejszych przedstawicieli inteligencji polskiej w czasie tzw. akcji AB. W związku z dużym zapotrzebowaniem na siłę roboczą dokonywano masowych zsyłek ludności polskiej w głąb Rzeszy. Wysyłani do pracy pochodzili najczęściej z łapanek ulicznych. Wśród ludności GG szerzył się głód, przydziały kartkowe daleko odbiegały od minimum biologicznego.
GG poddano niebywałej eksploatacji ekonomicznej. Niemcy przejęli w posiadanie nie tylko duże zakłady państwowe, lecz także zakłady prywatne, należące do osób wysiedlonych, wywiezionych, aresztowanych i uśmierconych, zarówno Polaków, jak i Żydów. Nie skonfiskowane fabryki i majątki ziemskie znalazły się pod przymusową administracją niemiecką, ich produkcja przeznaczona była na potrzeby armii. Prywatne gospodarstwa chłopskie zmuszone były oddawać coraz większe kontyngenty na rzecz władz niemieckich. Wydłużano dzień pracy nawet do 12 godzin. Kilkakrotnie wzrosły ceny podstawowych dóbr konsumpcyjnych przy płacach zamrożonych na przedwojennym poziomie.
Trwająca 5 lat okupacja doprowadziła do ogromnych strat ludnościowych, ubytku potencjału ekonomicznego i szkód w dorobku kulturalnym. W latach 1939-1945 straciło życie ok. 6 mln obywateli przedwojennej Polski, do prac przymusowych na terenie Rzeszy wywieziono 2,5 mln osób i 200 tys. dzieci przeznaczonych do zgermanizowania (powróciło 10-15%). 500 tys. osób nabawiło się trwałego kalectwa, szerzące się choroby zakaźne, w tym gruźlica, powodowały dużą śmiertelność. Nastąpił znaczny spadek liczby urodzeń.
Ogromne i trudne do oszacowania straty poniósł majątek narodowy. Zniszczeniu uległ przemysł, komunikacja i substancja mieszkaniowa. Wg szacunków Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów łączne straty materialne poniesione na obecnym terytorium Polski wyniosły 50 mld dolarów.
W pewnym stopniu do strat materialnych przyczyniła się także polityka radzieckich władz wojskowych na terenach poniemieckich, które zostały włączone do Polski na podstawie umów konferencji jałtańskiej i poczdamskiej.
Wysiedlenia i przemieszczenia ludności polskiej przez III Rzeszę, podjęte podczas II wojny światowej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy Niemieckiej i okupowanych, miały na celu przygotowanie terenów pod osadnictwo niemieckie. Nadzór nad przesiedleniami sprawował H. Himmler, akcję realizował Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), przede wszystkim SS i policja.
Najwcześniej przystąpiono do wysiedlania ludności polskiej na ziemiach wcielonych do III Rzeszy: na Pomorzu, Śląsku, Zaolziu, w Wielkopolsce, zachodniej części województwa łódzkiego, północnej części Mazowsza, w powiatach suwalskim i augustowskim oraz w zachodniej części województwa krakowskiego i katowickiego. Część podbitych ziem wcielono do istniejących już prowincji niemieckich, z pozostałych utworzono dwie nowe jednostki administracyjne: Warthegland (Kraj Warty) i Gau Danzig-Westpreussen (Okręg Gdańsk-Pomorze Zachodnie).
Na obszarach włączonych do III Rzeszy przed wojną mieszkało 10 139 tys. obywateli polskich, w tym 8 905 tys. Polaków, 603 tys. Żydów i 600 tys. Niemców. Hitlerowskie plany zakładały usunięcie z obszarów wcielonych od 6 do 7 mln Polaków. Liczbę Polaków wysiedlonych z Polski Zachodniej do Generalnego Gubernatorstwa (GG), umieszczonych w obozach przesiedleńczych, wysłanych w głąb III Rzeszy na przymusowe roboty i celem germanizacji w latach 1939-1945 różne źródła szacują na 860 tys. do 1 200 tys., z tego na Kraj Warty przypadło 630 tys. osób. Miejsce ludności wysiedlonej zajęło 750 tys. Niemców przybyłych z III Rzeszy i innych krajów europejskich. Do końca listopada 1939 usuwanie ludności polskiej z ziem wcielonych odbywało się poprzez wręczenie nakazów opuszczenia danej miejscowości bądź powiatu. Nakazy otrzymywali przeważnie posiadacze ziemscy, kupcy i rzemieślnicy. Opuszczony majątek przejmowali Niemcy.
Od końca 1939 wysiedlono całe wsie lub dzielnice miast, działając z zaskoczenia, przy użyciu oddziałów SS i policji. Wysiedlanych kierowano do obozów przesiedleńczych, m.in. w: Łodzi, Konstantynowie, Potulicach, Toruniu, Smukale, Pszowie, Orzeszu i Czechowicach. Z obozów przesiedleńczych większość osób trafiała do GG. Nieco później Niemcy rozpoczęli wysiedlanie ludności polskiej także na obszarze GG.
Szczególnie ucierpiała ludność Zamojszczyzny, gdzie z prawie 300 wsi przemocą usunięto ponad 100 tys. mieszkańców, których wywieziono do Niemiec bądź do obozów koncentracyjnych. Łącznie na roboty przymusowe do Niemiec wywieziono ponad 1,3 mln mieszkańców GG. Ostatnią wielką akcję wysiedleńczą przeprowadzili Niemcy w październiku 1944, po kapitualcji powstania warszawskiego, zmuszając 650 tys. mieszkańców stolicy do jej opuszczenia.
Getto, część miasta przymusowo lub dobrowolnie zamieszkiwana przez mniejszość narodową lub religijną.
Powstawanie gett
Termin ten użyto po raz pierwszy na określenie dobrowolnie utworzonego skupiska ludności żydowskiej w Wenecji na początku XVI w. Najczęściej określenie to odnoszono do dzielnic czy ulic miasta zamieszkiwanych przez Żydów, których do izolacji skłaniało poczucie wspólnoty narodowej i religijnej oraz możliwość rządzenia się własnymi prawami i obyczajami, często także wrogość otoczenia. Wraz z rozwojem miast i dążeniem mieszczaństwa do wyeliminowania groźnego konkurenta w handlu i rzemiośle, wzmogły się tendencje do izolowania Żydów w zamkniętych dzielnicach. Przełomowym momentem w dziejach Żydów europejskich, a zwłaszcza włoskich, było utworzenie, z rozkazu papieża Pawła IV (1555-1559), surowego getta rzymskiego na Zatybrzu w 1556.
Getta w Polsce
W Polsce osiedla żydowskie notowane są od XI w. Antagonizm Żydów z mieszczanami zaostrzył się w XIII w., w związku z masową imigracją Żydów do Polski na skutek prześladowań w krajach niemieckich i w Czechach, a wraz z tym wzrost ich znaczenia gospodarczego. Tendencja przymusowego izolowania Żydów nie znalazła w Polsce oficjalnej sankcji prawnej, zarówno z racji tolerancyjnej polityki władców, jak i poparcia szlachty, korzystającej z pośrednictwa Żydów między miastem a folwarkiem. Jedynie biskupi wrocławscy, uchwałą synodu w 1267 wprowadzili, wzorem państw zachodnich, nakaz tworzenia dla Żydów oddzielnych, zamkniętych dzielnic, noszenia specjalnych oznak, zabronili też utrzymywania stosunków towarzyskich z chrześcijanami oraz ograniczyli swobody handlowe. Jednak uchwały te nie miały praktycznego znaczenia, co najwyżej niektórym miastom udało się uzyskać przywilej zabraniający Żydom przebywania w danym mieście.
Getto posiadało własną administrację (kahał), podlegającą bezpośrednio urzędnikom królewskim (wojewodzie, kasztelanowi). Urzędnicy ci także rozstrzygali sprawy sądowe pomiędzy Żydami a nie-Żydami (Żydzi nie podlegali sądownictwu miejskiemu).
Emancypacyjne prądy przełomu XVIII i XIX w. w krajach europejskich przyniosły równouprawnienie także Żydom. Formalnie pozwolono im na opuszczenie gett i zamieszkanie w dowolnej części miasta chrześcijańskiego, ale skorzystała z tego niewielka liczba inteligencji i zamożnej warstwy żydowskiej, gdyż praktycznie było to równoznaczne z wynarodowieniem. Żydzi tacy przyjmowali strój, obyczaje i język danego kraju.
Getta w czasie II wojny światowej
W czasie II wojny światowej gettami nazywano potocznie izolowane dzielnice miast, przeznaczone dla ludności żydowskiej, tworzone przez okupanta hitlerowskiego w wielu miastach i miasteczkach od jesieni 1939. Stanowiły jedno z narzędzi eksterminacji ludności żydowskiej. Niemcy tworzyli getta przede wszystkim na okupowanych ziemiach Polski, Związku Radzieckiego, Czechosłowacji, Jugosławii, Grecji. W Belgii władze niemieckie ograniczyły zamieszkanie Żydów do Antwerpii, Brukseli, Leodium, Charleroi. Żydów holenderskich skupiły w Amsterdamie. Żydów z różnych krajów Europy deportowały do gett na ziemiach polskich (Łódź, Lublin) i radzieckich (Mińsk, Ryga) oraz do obozów zagłady (obozy hitlerowskie) (Oświęcim, Treblinka, Sobibór).
Największe getta hitlerowcy utworzyli w okupowanej Warszawie (500 tys. osób) i Łodzi (300 tys. osób). Fizyczne znęcanie się nad ludnością pochodzenia żydowskiego, grabież ich mienia, a potem także ich zagładę ułatwił okupantowi przymus noszenia przez nich na ubraniu żółtych łat lub na rękawie białych opasek z gwiazdą Dawida oraz oznaczania nią sklepów i przedsiębiorstw żydowskich, obowiązujący od listopada 1939 i utrzymany również po utworzeniu gett.
Pierwsze getto na ziemiach polskich Niemcy założyli w Piotrkowie Trybunalskim (październik 1939), następnie w Puławach i Radomsku (grudzień 1939) oraz w Jędrzejowie (marzec 1940). Początkowo część getta miała charakter otwarty, jednakże za przekroczenie ich granicy groziły surowe kary, a w tzw. Generalnym Gubernatorstwie - kara śmierci, która przewidziana była również za udzielanie Żydom schronienia (zarządzenie H. Franka z 15 października 1941). Podobne kary stosowane były w rejencji ciechanowskiej i okręgu białostockim. Tak brutalne środki represyjne stosowano tylko w Polsce, Jugosławii i na okupowanych ziemiach Związku Radzieckiego. W żadnym z pozostałych krajów okupowanych nie zagrażano publicznie karą śmierci za pomoc udzielaną ludności żydowskiej.
Od 1940 getta miały charakter zamknięty. Zaczęto otaczać je murem lub drutem kolczastym. Stłoczona na małej powierzchni (przeciętnie 7-10 osób na izbę) ludność żydowska, ograbiona z dobytku, masowo wymierała z głodu. Obok bezpośrednich akcji eksterminacyjnych dodatkowymi czynnikami wyniszczającymi ludność był brak zarobków, opału, leków, odzieży oraz celowo utrzymywany przez okupanta katastrofalny stan sanitarny, który prowadził do epidemii chorób zakaźnych (tyfus plamisty).
Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej
Getta stanowiły etap przejściowy w akcji totalnej zagłady Żydów zamieszkałych w Rzeszy i w krajach przez nią okupowanych i jedną z podstawowych form hitlerowskiej polityki całkowitego “rozwiązania kwestii żydowskiej”. Jednocześnie były źródłem niewolniczej siły roboczej, pracującej dla potrzeb wojennych Niemiec. Podlegały hitlerowskim władzom administracji ogólnej (wydziałom przesiedleń w urzędach szefów dystryktów i bezpośrednio komisarzom dzielnic żydowskich) oraz policji bezpieczeństwa. Organami pomocniczymi w wykonywaniu niemieckich zarządzeń były powołane przez okupanta spośród Żydów Rady Żydowskie (Judenraty) i Służba Porządkowa (nieuzbrojona policyjna formacja pomocnicza), opanowane przez działaczy syjonistycznych. Ułatwiały one Niemcom eksterminację ludności gett, m.in. przez utrzymywanie jej w psychozie bierności (np. Ch. Rumkowski - prezes Rady Starszych Żydowskich w Łodzi).
W marcu 1942 Niemcy przystąpili do likwidacji gett W latach 1942-1943 zlikwidowane zostały wszystkie getta oprócz łódzkiego, zlikwidowanego w 1944. Akcja ta nosiła nazwę Reinhard i zakładała zupełną zagładę ludności żydowskiej. Sprowadzała się do stopniowego opróżniania gett i mordowania ich mieszkańców w specjalnie do tego celu wybudowanych obozach śmierci w Bełżcu, Sobiborze, Treblince i Majdanku. Nieliczni spośród mieszkańców gett zostali uratowani, dzięki pomocy ludności cywilnej okupowanych krajów i organizacji konspiracyjnych. Pomoc tę m.in. w formie wsparcia finansowego, dostarczania broni, organizowania ucieczek, grup zbrojnych, dokonywania akcji bojowych w gettach wiele polskich rodzin przypłaciło życiem.
Próby przeciwstawienia się Żydów okupantowi
W niektórych likwidowanych gettach wybuchały antyhitlerowskie powstania zbrojne, m.in. na Białorusi: w Klecku (21 lipiec 1942), w Lachwi (3 wrzesień 1942), w Głębokiem (lipiec 1943), na Ukrainie: w Krzemieńcu (9 sierpień 1943), na Litwie: w Wilnie (lipiec 1943), w Polsce: w Warszawie, Białymstoku, Będzinie, Częstochowie, Hrubieszowie (kwiecień-lipiec 1943). Kilkudniowe walki powstańcze w getcie białostockim rozpoczęły się 16 lipca 1943, kierował nimi M. Tennenbaum-Tamarrof. Największe z powstań w gettach wybuchło w Warszawie 19 kwietnia 1943, pod dowództwem M. Anielewicza.
Żydów zagłada, Holocaust, Szoah, eksterminacja Żydów zamieszkujących Europę dokonana 1939-1945 przez Niemcy przy udziale sojuszników i rządów państw zależnych. Zagłada Żydów zgodna była z programem politycznym A. Hitlera zapisanym w Mein Kampf (tom 1-2, 1925-1926).
Prześladowania przed wybuchem II wojny światowej
Prześladowania rozpoczęły się zaraz po jego dojściu do władzy. 1933 usunięto Żydów z urzędów państwowych, 1935 pozbawiono ich praw obywatelskich (tzw. ustawy norymberskie) - odbierano im majątek, ograniczano możliwości pracy, zakazywano podejmowania studiów. Próbowano też zmuszać ich do emigracji, jednak znaczna część państw Europy i Ameryki oraz Australia zamknęły przed Żydami granice (ustalenia konferencji w vian-les-Bains 1938), pewne możliwości przyjazdu stworzyły im USA. Do wybuchu II wojny światowej spośród 540 tys. niemieckich Żydów wyemigrowało ponad 200 tys. Kulminację wstępnej fazy prześladowań stanowiła noc kryształowa - pogrom, w wyniku którego zginęło ok. 90 Żydów, zniszczeniu uległo 191 synagog i znaczna liczba żydowskich sklepów w Niemczech i Austrii, a do obozów koncentracyjnych trafiło ok. 35 tys. osób. W listopadzie 1938 ok. 17 tys. Żydów pochodzących z Polski Niemcy deportowali na wschód do pasa przygranicznego, gdzie przetrzymywano ich pod gołym niebem - ok. 6 tys. spośród nich Polacy internowali w Zbąszyniu.
Polityka eksterminacyjna w czasie II wojny światowej
Wybuch i pierwsze lata II wojny światowej stanowiły nową fazę polityki eksterminacyjnej. Na terenach zdobytych przez Niemcy do 1941 żyło ok. 7,8 mln Żydów - w tym 3 mln w Polsce, gdzie już jesienią 1939 nakazano im nosić znak identyfikacyjny z gwiazdą Dawida (w III Rzeszy obowiązek taki istniał od jesieni 1941, na okupowanych ziemiach zachodniej Europy od wiosny 1942). Odebrano im wszelką własność, ograniczono swobodę poruszania się itp. Od listopada 1939 w miastach powoływano żydowskie rady starszych, tzw. Judenraty, mające ułatwić wykonywanie rozporządzeń władz okupacyjnych. Zaczęto też tworzyć getta: najpierw w Polsce (ok. 400), a od 1941 również na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie - pokazową placówkę tego typu zorganizowano w czeskim Tereznie ( 1943 Niemcy udostępnili ją inspektorom Międzynarodowego Czerwonego Krzyża). Zarzucono natomiast plany zorganizowania rezerwatów żydowskich na Lubelszczyźnie, Madagaskarze i Syberii. Warunki życia w gettach były tragiczne, a próby ucieczki karano śmiercią. W okupowanej Polsce stworzono ponad 400 obozów pracy przymusowej przeznaczonych dla Żydów, w niektórych śmiertelność sięgnęła 50%.
Plan "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej"
Inwazja na ZSRR wyznaczyła kolejny etap zagłady Żydów - na zajmowanych przez Wehrmacht terenach wymordowano do końca 1941 ok. 500 tys. osób (zasłużyły się w tym zwłaszcza tzw. Einsatzgruppen). Jednocześnie Niemcy przygotowywali się do "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej". Na mocy ustaleń konferencji w Wannsee (styczeń 1942) za realizację tego programu w Europie Zachodniej i na Węgrzech odpowiadał A. Eichmann, a w Generalnym Gubernatorstwie - O. Globocnik (Reinhard Aktion). Już w grudniu 1941 w obozie zagłady w Chełmnie po raz pierwszy uśmiercono Żydów gazem spalinowym. W 1942 ośrodki zagłady powstały w Bełżcu, Sobiborze, Treblince, następnie w Brzezince i Majdanku - Żydów prosto z ramp wyładowczych kierowano do komór gazowych, zabijając dziennie 6-8 tys. osób. Latem 1942 w wyniku wielkiej akcji deportacyjnej z getta warszawskiego uśmiercono w Treblince ok. 300 tys. Żydów. Ginęli też mieszkańcy gett innych miast polskich oraz Żydzi z całej Europy, ponieważ ośrodki zagłady ze względów ekonomicznych (bliskość największych skupisk ludności żydowskiej) i propagandowych (optymalne możliwości zachowania operacji w tajemnicy przed światem) organizowano wyłącznie na terenie okupowanej Polski. Pozbawiono w nich życia ok. 4 mln Żydów i osób pochodzenia żydowskiego (badano narodowość przodków do trzeciego pokolenia).
Następstwa polityki Holocaustu
Łącznie (tj. w obozach i poza nimi) hitlerowcy zamordowali w czasie II wojny światowej ok. 6 mln Żydów, w tym wielu wybitnych uczonych, artystów, pisarzy. Największe straty poniosła ludność żydowska na okupowanych terenach ZSRR (blisko 99%) i Polski (89%), znacznie mniejsze w Niemczech i Austrii (ok. 30%), we Francji (ok. 22%) oraz we Włoszech (ok. 17%), stosunkowo niewielkie (poniżej 1%) były one wśród Żydów bułgarskich, fińskich i duńskich.
Zagładzie Żydów przeciwstawiały się przez dłuższy lub krótszy czas Włochy, Węgry, Bułgaria i Rumunia, współdziałała z Niemcami Słowacja. Sami Żydzi próbowali stawiać opór eksterminacji (np. powstanie w getcie warszawskim), ale wobec skrajnej dysproporcji sił miał on charakter symboliczny. W wielu przypadkach pomocy udzielała im miejscowa ludność, której w Polsce groziła za to kara śmierci.
Szoah, Shoah (z hebrajskiego - "zagłada, katastrofa"), termin stosowany do określenia ludobójstwa Żydów dokonanego przez Niemców podczas II wojny światowej. Używany zamiennie z terminem Holocaust.
Żydowska Organizacja Bojowa, ŻOB, konspiracyjna organizacja wojskowa, założona w październiku 1942 w getcie warszawskim. Powstała z połączenia Organizacji Bojowej Bloku Antyfaszystowskiego, organizacji młodzieżowej Bund, organizacji Cukunft i grup Akiba. Dowódca M. Anielewicz.
Od momentu utworzenia ściśle współpracowała z polskimi organizacjami podziemnymi. Podporządkowana AK, od której otrzymywała wsparcie w postaci broni, technologii produkcji materiałów wybuchowych, granatów, butelek zapalających, a także szkoleń w zakresie taktyki walk w mieście.
Dowództwo ŻOB kierowało powstaniem w getcie warszawskim (1943). Nieliczni członkowie ŻOB, którzy przeżyli powstanie, wzięli udział w powstaniu warszawskim (1944) oraz walczyli w oddziałach partyzantki polskiej.
„Większość była za powstaniem. Przecież ludzkość umówiła się, że umieranie z bronią jest piękniejsze niż bez broni. Więc podporządkowaliśmy się tej umowie. Było nas wtedy w ŻOB-ie już tylko dwustu dwudziestu. Chodziło przecież o to, żeby się nie dać zarżnąć, kiedy po nas z kolei przyszli.
Chodziło tylko o wybór sposobu umierania .”
Noc kryształowa, Kristallnacht, pogrom Żydów dokonany przez nazistów w nocy z 9 na 10 listopada 1938. Pogrom przygotowały komórki NSDAP, SA i SS. Bezpośrednią przyczyną ataku był zamach młodego Żyda H. Grnspana na sekretarza E. von Rotha w Paryżu. W zamieszkach na ulicach Niemiec zamordowano ok. 90 Żydów, 35 tys. zesłano do obozów. Największe ekscesy miały miejsce w Norymberdze i Hamburgu. Noc kryształowa zapoczątkowała okres wzmożonych prześladowań Żydów.
Zbrodnie hitlerowskie w Polsce 1939-1945, zbrodnie dokonywane w Polsce w okresie II wojny światowej przez instytucje, organy państwowe i organizacje III Rzeszy oraz partię narodowosocjalistyczną NSDAP w celu likwidacji państwa polskiego i wyniszczenia narodu polskiego, uznanego za małowartościowy.
Koncepcja wojny totalnej
Na długo przed wybuchem II wojny światowej niemiecka dyplomacja podejmowała działania zmierzające do obalenia ustaleń wersalskiego traktatu pokojowego (m.in. pakt Ribbentrop-Mołotow), centralne instytucje hitlerowskich Niemiec przygotowywały plany napaści na Polskę (Fall Weiss) i eksterminacji jej mieszkańców. Ukoronowaniem tych dążeń był Generalny Plan Wschodni, zakładający wysiedlenie ok. 80-85% Polaków i przekształcenie ziem polskich w obszar niemieckiej kolonizacji.
Niemiecka koncepcja wojny totalnej zakładała niszczenie wszelkich sił przeciwnika, w tym także ludności cywilnej, z pogwałceniem praw i zwyczajów wojny (zbrodnie wojenne). Na mocy dekretów A. Hitlera (8 i 25 września 1939) władzę wykonawczą na terenie okupowanej Polski sprawował generał G. von Rundstedt. 8 października 1939 do Rzeszy włączono: Pomorze, Śląsk, Wielkopolskę, większą część województwa łódzkiego oraz część województw: warszawskiego, kieleckiego, krakowskiego i białostockiego - łącznie obszar o powierzchni 92 tys. km2, zamieszkany przez ok. 9,5 mln osób. Władzę administracyjną na tych terenach sprawowali: A. Forster - okręg Gdańsk-Prusy Zachodnie, A. Greiser - tzw. Kraj Warty, E. Koch - Prusy Wschodnie oraz okręg Białystok (od 1941). Na pozostałych terenach znajdujących się pod okupacją utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo (GG). Dekretem z 7 października Hitler powołał także Urząd Komisarza Rzeszy do Spraw Umacniania Niemczyzny (Reichskommissar fr die Festigung Deutschen Volkstums) na czele z H. Himmlerem, mający kierować akcją germanizacyjną i wysiedlaniem ludności polskiej oraz osadzaniem na opróżnionych terenach Niemców.
Na ziemiach wcielonych do Rzeszy stosowano prawo niemieckie, językiem urzędowym stał się język niemiecki, stanowiska i urzędy obsadzano Niemcami, skonfiskowano niemal cały polski majątek państwowy nieruchomy, w dużej mierze także ruchomy, zlikwidowano polskie szkolnictwo. Ludność zamieszkująca ziemie wcielone do Rzeszy była zmuszana do podpisywania niemieckiej listy narodowościowej, tzw. Deutsche Volksliste (Volksdeutsche).
Niemiecki system przemocy i terroru
Mieszkańców GG traktowano jako niewolniczą siłę roboczą. Okupant niszczył inteligencję polską, stosował brutalny terror i przemoc. Jedną z form eksterminacji Polaków były masowe egzekucje, najczęściej potajemne, nie poprzedzone żadnymi wyrokami sądów, wykonywane na podstawie decyzji władz policyjnych i administracji cywilnej.
Eksterminacja inteligencji
Posługując się sporządzonymi przed wojną listami proskrypcyjnymi władze III Rzeszy "planowo" aresztowały i mordowały elity intelektualne i polityczne społeczeństwa polskiego. Pierwszych egzekucji dokonano w Katowicach, Bydgoszczy i Częstochowie, a także na Śląsku i Pomorzu (Wejherowo), następnie w Warszawie i okolicach, na Lubelszczyźnie, Zamojszczyźnie, Nowosądecczyźnie, w okolicach Lwowa, Wilna, Stanisławowa i Równego.
Pacyfikacje wsi polskich
Prowadzono również masowe akcje pacyfikacyjne wsi polskich, podczas których dokonywano egzekucji, wysiedlano ludność, palono zabudowania i rabowano mienie (doszczętnie zniszczono 75 wsi, w znacznym stopniu ok. 350), najbardziej ucierpiały m.in.: Aleksandrów - 446 zabitych, Lipniak-Majorat - 370, Szczecyn - 368, Krasowo-Częstki - 257, Skłoby - 215, Michniów - 203.
Obozy koncentracyjne i więzienia
Kluczową rolę w realizacji polityki wyniszczenia narodu polskiego odegrał system obozów koncentracyjnych, ośrodków zagłady, obozów karno-śledczych oraz obozów pracy przymusowej (obozy hitlerowskie). Na ziemiach polskich istniało ponad 2 tys. obozów, przeszło przez nie ok. 5 mln więźniów, z których zginęło 3,5 mln. Miejscami mordów były również więzienia, do których trafiali zarówno działacze organizacji podziemnych, jak i ludność cywilna aresztowana w czasie ulicznych łapanek.
Wśród więzień najgorszą sławę miały: Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Rotunda w Zamościu, Zamek w Lublinie, Fort VII w Poznaniu, więzienie przy ul. Łąckiego we Lwowie oraz w Żabikowie koło Poznania - ścisłe określenie liczby ofiar więzień-katowni Gestapo nie jest możliwe.
Zagłada Żydów
Podczas okupacji Niemcy prześladowali i mordowali ludność żydowską, 1942-1944 zlikwidowali getta żydowskie, mordując ich mieszkańców lub wysyłając do obozów zagłady (zagłada Żydów). Podobny los spotkał Romów (Cyganie). Hitlerowcy mordowali również chorych psychicznie i starców (m.in. w zakładach w Kobierzynie, Chełmnie, Choroszczy pod Białymstokiem, Kochanówku, Obrzycach) oraz zdrowe dzieci (m.in. w Lublińcu w województwie częstochowskim, używając dużych dawek luminalu), a także przeprowadzali okrutne eksperymenty medyczne na więźniach i jeńcach (w tym również na kobietach).
Wynaradawianie dzieci
Zbrodnicza działalność objęła także wynaradawianie dzieci uznanych za rasowo wartościowe, z ok. 200 tys. dzieci odebranych rodzicom, po zakończeniu wojny udało się odzyskać zaledwie 30 tys.
Przymusowe roboty
Około 2841 Polaków (w tym ok. 700 tys. młodocianych) wywieziono za granicę na przymusowe roboty, ponadto na potrzeby przemysłu III Rzeszy pracowało stale ok. 300 tys. jeńców wojennych, pozbawionych statusu jenieckiego. W obozach jenieckich zginęło ok. 800 tys. jeńców radzieckich, ok. 30 tys. jeńców włoskich, kilka tys. francuskich i brytyjskich. W wyniku okupacji niemieckiej Polska poniosła ogromne straty w ludziach, majątku narodowym i dorobku kulturalnym.
Ściganie i karanie zbrodniarzy hitlerowskich
Ściganie i karanie zbrodniarzy hitlerowskich zostało zapoczątkowane przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze. Podstawą jego działalności były liczne akty prawa międzynarodowego: deklaracja 9 państw okupowanych (13 stycznia 1942), deklaracja 17 państw wchodzących w skład Narodów Zjednoczonych w sprawie ograbienia obszarów okupowanych (5 stycznia 1943), deklaracja moskiewska (30 października 1943), umowa jałtańska (11 lutego 1945), umowa poczdamska (2 sierpnia 1945), porozumienie londyńskie o ściganiu i karaniu głównych przestępców wojennych (8 sierpnia 1945). Sprawy zbrodniarzy wojennych były rozpatrywane w 12 procesach norymberskich przed amerykańskimi i innymi alianckimi trybunałami wojskowymi w strefach okupacyjnych Niemiec.
W Polsce gromadzeniem dokumentów dotyczących zbrodni hitlerowskich zajmuje się Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (od 1991 Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pamięci Narodowej). W RP nadal obowiązuje artykuł 1 dekretu z 31 sierpnia 1944, dotyczący wymiaru kary za popełnienie najcięższych zbrodni wojennych (pozostałe punkty zostały uchylone 1956), oraz ustawa z 22 maja 1964 o nieprzedawnianiu najcięższych zbrodni hitlerowskich. Mimo wieloletnich wysiłków międzynarodowych wielu zbrodniarzy wojennych uniknęło kary.
Uchwałą Sejmu RP z 2 lipca 1947 tereny obozów w Oświęcimiu, Majdanku, Sztutowie i Łambinowicach zostały uznane za pomniki męczeństwa narodu polskiego i innych narodów. W tymże roku powołano Radę Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, od 1988 działającą pod nazwą Rada Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa.
Obozy hitlerowskie, miejsca więzienia i odosobnienia, przymusowej i niewolniczej pracy oraz masowej zagłady ludzi, organizowane przez władze hitlerowskie na terenie III Rzeszy oraz krajów przez nią okupowanych.
Ze względu na ogromną liczbę obozów i ich różnorodność powstał cały system obejmujący obozy koncentracyjne, ośrodki zagłady, obozy pracy przymusowej, obozy przesiedleńcze i przejściowe, obozy jenieckie i więzienia policyjne. System obozów miał na celu eksterminację ludności, szerzenie terroru i zapewnienie darmowej siły roboczej dla pracującej na rzecz wojska gospodarki III Rzeszy.
Podstawę systemu stanowiły obozy koncentracyjne, tworzone na terytorium Rzeszy już od 1933, początkowo przeznaczone dla niemieckich antyfaszystów. Po przyłączeniu Austrii i aneksji Czechosłowacji w obozach koncentracyjnych przebywali także obywatele tych państw.
Pierwszymi obozami koncentracyjnymi tworzonymi od 1933 na terenie Rzeszy były obozy w: Dachau, Oranienburgu, Berlinie, Papenburgu, Sachsenburgu, Lichtenburgu, Esterwegen, Drrgoy, Kemnath i Sonnenburgu. Później wybudowano następne, m.in. w: Sachsenhausen (1936), Buchenwaldzie (1937), Mauthausen, Flossenbrgu (1938) i obóz kobiecy w Ravensbrck (1939). W latach 1933-1939 przez obozy koncentracyjne przeszło ok. 170 tys. więźniów.
Od 1940 system obozów rozwijano na ziemiach krajów okupowanych, szczególnie na ziemiach polskich. Powstały nowe obozy, m.in.: Stutthof (1939), Oświęcim-Brzezinka, Gross-Rosen, Bergen-Belsen (wszystkie 1940), Majdanek (1941).
Obozy koncentracyjne z założenia służyły do masowego, stopniowego uśmiercania jeńców, w Brzezince i Majdanku dokonywano także natychmiastowej zagłady Żydów i jeńców radzieckich. Obozy koncentracyjne posiadały swoje filie (podobozy przeznaczone do przetrzymywania więźniów pracujących w zakładach przemysłowych, np. obóz w Oświęcimiu posiadał 40 podobozów, obóz w Majdanku 6).
Obozy koncentracyjne dla dzieci i młodzieży
Zbliżone charakterem do obozów koncentracyjnych były obozy dla dzieci i młodzieży, funkcjonujące m.in. w Łodzi i Potulicach. Więziono w nich dzieci polskie, czechosłowackie, radzieckie, jugosłowiańskie, francuskie i in. Tworzono także specjalne obozy germanizacyjne dla dzieci przeznaczonych, na podstawie specjalnych badań rasowych, do germanizacji i przekazywanych rodzinom III Rzeszy.
Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej
Po podjęciu decyzji o tzw. "ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej", w styczniu 1942 na ziemiach polskich zaczęto tworzyć ośrodki zagłady. Na miesiąc przed podjęciem decyzji w kwestii żydowskiej uruchomiono ośrodek zagłady w Chełmnie nad Nerem, przeznaczony do likwidacji Żydów z Łodzi i Wielkopolski. Ośrodek ten miał zapewne spełniać rolę pilotażową i sprawdzić techniczne możliwości masowego zabijania Żydów. Na wiosnę i latem 1942 powstały dalsze tego typu ośrodki w Bełżcu, Sobiborze i Treblince, przeznaczone do uśmiercania Żydów z Generalnego Gubernatorstwa (GG).
W istniejących już obozach przystąpiono do budowy komór gazowych, pierwsza powstała w obozie oświęcimskim w 1941. W każdym z obozów zagłady uśmiercano w ciągu doby od kilkuset do kilku tys. ludzi. Do wiosny 1943 z 2,3 mln Żydów polskich przy życiu pozostało zaledwie 300 tys., czasowo oszczędzonych jako fachowa siła robocza. W obozach niemal całkowicie unicestwiono społeczność Cyganów.
Po likwidacji Żydów polskich rozpoczęto uśmiercanie Żydów innych państw okupowanych. Przewożono ich transportami kolejowymi do ośrodków zagłady zlokalizowanych głównie na ziemiach polskich. Poza Polską obozy takie powstały w: Holandii, Belgii, Norwegii, Danii, Czechosłowacji i na okupowanych terytoriach ZSRR.
Obozy koncentracyjne podlegały Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy, Głównemu Urzędowi Gospodarki i Administracji SS oraz Inspektoratowi Obozów Koncentracyjnych.
Obozy przesiedleńcze
Już od września 1939 Niemcy tworzyli na obszarach polskich włączonych do Rzeszy obozy przesiedleńcze i przejściowe dla ludności przeznaczonej do wysiedlenia, oczekującej na wywóz do GG lub na roboty w głąb Rzeszy.
Obozy przesiedleńcze powstały w: Poznaniu, Potulicach, Łodzi, Działdowie, Inowrocławiu. W końcu listopada 1942 Niemcy, dokonując przesiedleń na Zamojszczyźnie, utworzyli obozy w Zamościu i Zwierzyńcu. Typowym obozem przesiedleńczym był także obóz w Pruszkowie, przeznaczony dla ludności Warszawy wysiedlonej po upadku powstania. Do obozów przejściowych należały getta tworzone w większych miastach polskich, przeznaczone dla ludności żydowskiej. Tragiczne warunki życiowe panujące w gettach powodowały wysoką śmiertelność, mieszkańców rozstrzeliwano w okolicznych lasach bądź wywożono do obozów zagłady.
Obozy pracy
Specyficzną rolę w hitlerowskim systemie spełniały obozy pracy przymusowej. Nosiły one różne nazwy: karne obozy pracy, obozy pracy przymusowej, karne obozy służby budowlanej, obozy budowy urządzeń wojskowych, obozy dla robotników z Europy Wschodniej, obozy pracy dla Żydów. Lokalizowane w pobliżu dużych ośrodków przemysłowych bądź budów, stanowiły zaplecze darmowej siły roboczej.
Warunki życia w tych obozach niewiele odbiegały od panujących w obozach koncentracyjnych. Podlegały miejscowym dowódcom SS i policji, policji kryminalnej (Kripo), tajnej policji politycznej (Gestapo), Organizacji Todta bądź administracji cywilnej. Największe obozy pracy przymusowej istniały na ziemiach polskich w: Łodzi, Poniatowej, Wronkach, Mysłowicach, Rawiczu, Skarżysku-Kamiennej, Częstochowie, Wieliczce, Krakowie, Lubiczu i Sulejowie. Liczba cudzoziemców wykonujących pracę przymusową na rzecz III Rzeszy dochodziła do 10 mln osób.
Do licznych więzień Gestapo trafiali polscy działacze narodowi z okresu przedwojennego, uczestnicy powstań wielkopolskich i śląskich, członkowie organizacji podziemnych, a także osoby aresztowane w czasie ulicznych łapanek. Wśród więzień najgorszą sławę miały: Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Rotunda w Zamościu, Zamek w Lublinie, Fort VII w Poznaniu, więzienie przy ul. Łąckiego we Lwowie, w Radogoszczy - dzielnicy Łodzi, w Żabikowie koło Poznania. Nie jest możliwe ścisłe określenie liczby Polaków, ofiar więzień-katowni Gestapo, losy wielu osób pozostały nieznane.
Obozy jenieckie
Obozy jenieckie podlegały Wehrmachtowi. Wiele z nich, wbrew międzynarodowemu prawu, przekształcono w ośrodki zagłady, np. obozy jeńców radzieckich w Szebnie, Dęblinie, Łambinowicach, Żaganiu, Rawie Ruskiej. W obozach tych jeńców głodzono, pozbawiano opieki lekarskiej, mordowano rozstrzeliwując lub uśmiercano w komorach gazowych. W obozach koncentracyjnych w Oświęcimiu, Sachsenhausen i Buchenwaldzie utworzono specjalne oddziały dla jeńców radzieckich, w których panowały znacznie gorsze warunki niż w reszcie obozu.
Na terenie Niemiec i w krajach podbitych hitlerowcy utworzyli 12 tys. obozów i więzień, przez które przeszło 18 mln osób (z 30 krajów świata), z których 11 mln zginęło. Na ziemiach polskich istniało ponad 2 tys. obozów, przez które przeszło ok. 5 mln więźniów, z których zginęło ok. 3,5 mln.
Obozy koncentracyjne, miejsce odosobnienia osób uznanych za wrogie przez dany reżim. Zorganizowali je Anglicy (Concentrations Camps) po wojnach burskich (1880-1881, 1899-1902), używając do ich ochrony skautów z formacji wojskowych utworzonych przez R.S. Baden-Powella. Na masową skalę obozy koncentracyjne były stosowane w Związku Radzieckim (Gułag, obozy radzieckie) oraz Niemcach hitlerowskich (Rzesza niemiecka III, obozy hitlerowskie).
Największe obozy koncentracyjne na terenie Polski i poza jej granicami
Majdanek, dzielnica Lublina, w północno-wschodniej części miasta.
W okresie okupacji hitlerowskiej znajdował się tu obóz koncentracyjny, ośrodek masowej zagłady. Budowę Konzentration Lager Lublin rozpoczęto w jesieni 1941 na obszarze ok. 270 h. Początkowo planowano obóz dla 25-50 tys. więźniów, ale w trakcie budowy plany te korygowano, ustalając ostatecznie docelową pojemność obozu na 250 tys. więźniów.
Obóz w Majdanku posiadał 6 podobozów: w Bliżynie, Budzyniu, Lublinie, Puławach, Radomiu i Warszawie. Na terenie obozu macierzystego w Majdanku znajdowało się krematorium i 7 komór gazowych, gdzie mordowano więźniów cyklonem B i tlenkiem węgla. Przez obóz przeszło ogółem ok. 500 tys. osób z 26 państw.
Zginęło ok. 360 tys. osób, w tym wiele małych dzieci, uśmiercanych bezpośrednio po przywózce. Obóz wyzwolono 24 lipca 1944. Bezpośrednio po zajęciu obozu przez Armię Czerwoną przetrzymywano w nim żołnierzy Armii Krajowej zsyłanych w głąb ZSRR.
„Pod wpływem słów mamy zaczęłam wreszcie marzyć o łaźni i barakach, gdzie odpocznę, najem się do syta i ogrzeję. Denerwowałam się, że kolejka posuwa się tak wolno. Ile jeszcze czasu minie, zanim dotrzemy do tej łaźni, gdzie esesmani odprowadzali wciąż nowe gromady kobiet...?
Czyż mogłam przewidzieć, że te godziny na placu przed łaźnią są ostatnie, jakie spędzam z matką?! Że to ostatnie godziny jej życia? A ja jeszcze pragnęłam przyspieszyć moment wejścia do tej łaźni, do tego obozu! Skąd to mogłam wiedzieć?!”
24 VII 1944 – Lublin odzyskał wolność. Majdanek był pierwszym wyzwolonym obozem koncentracyjnym. Pozostawione tu urządzenia masowej zagłady i stosy prochów ludzkich były niezbitym dowodem zbrodni hitlerowskich na okupowanych ziemiach polskich.
Auschwitz, Auschwitz-Birkenau, największy hitlerowski obóz koncentracyjny i zagłady w Oświęcimiu-Brzezince. Założony pierwotnie na Zasolu, przedmieściu Oświęcimia, na podstawie rozkazu H. Himmlera z 27 IV 1940. Pierwszym komendantem obozu został R. Hss, kolejnymi - A. Liebehenschel i R. Baer.
Wśród życia dróg bosych stóp krwawy ślad
Oznajmia nam, że przechodził nasz brat.
Szubienic rząd, naszych dni czarny stróż,
Oznajmia nam, że nasz brat odszedł już.
[Z PIOSENKI WIĘŹNIÓW OŚWIĘCIMIA]
Pierwsze transporty Polaków z więzień w Generalnym Gubernatorstwie, ze Śląska i Wielkopolski przybywały do obozu od 14 VI 1940. Na przełomie 1940-1941 do obozu w Auschwitz przeniesiono część więźniów polskich, m.in. z obozów w Sachsenhausen, Gross-Rosen, Dachau, Flossenbrg. Od III 1941 rozbudowywano obóz, który ostatecznie obejmował: obóz macierzysty Auschwitz (Stammlager) w Oświęcimiu, obóz Birkenau w Brzezince, obóz Monowitz w Monowicach i ponad 40 podobozów, głównie na Śląsku. 3 IX 1941 w obozie w Auschwitz dokonano pierwszej próby masowego uśmiercania ludzi za pomocą gazu cyklonu B. W 1942 hitlerowcy przekształcili obóz w ośrodek masowej eksterminacji.
W Brzezince zbudowano 4 komory gazowe i 4 krematoria. Masowo mordowano Żydów w ramach tzw. akcji ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej. Większość z nich bezpośrednio z transportów, bez rejestracji i ewidencji, kierowano do komór gazowych. W okresie gdy do Oświęcimia i Brzezinki przybywało najwięcej transportów, mordowano, a następnie palono ok. 20 tys. ludzi na dobę. Ze szczególnym okrucieństwem traktowano także radzieckich jeńców wojennych i Cyganów.
Liczba ofiar obozu
W latach 1940-1945 przez obóz oświęcimski przeszło ok. 405 tys. zarejestrowanych więźniów, połowę z nich stanowili Żydzi. Drugą pod względem liczebności grupą byli Polacy (ok. 140 tys.), z których połowa zginęła. Na więźniach dokonywano zbrodniczych eksperymentów pseudomedycznych. Najwyższy Trybunał Narodowy, m.in. na podstawie zeznań R. Hssa, ustalił, że w obozie zginęło 2,8 mln więźniów z 30 krajów świata. Późniejsze badania ograniczyły liczbę ofiar Auschwitz do ok. 1,5 mln osób. 90% z tej liczby stanowili Żydzi.
Ustalenie faktycznych danych dotyczących rozmiarów zbrodni nie jest jednak możliwe, głównie ze względu na zniszczenie większości dokumentów przez zacierających ślady zbrodni Niemców, a także przez wywiezienie ocalałej dokumentacji przez wojska radzieckie. 18 I 1945 rozpoczęto pospieszną ewakuację ok. 58 tys. pozostałych przy życiu więźniów. Podczas tzw. marszu śmierci zginęły tysiące więźniów. 27 I 1945 do Auschwitz wkroczyły wojska radzieckie, zastając w obozie ok. 7,5 tys. więźniów.
Na mocy uchwały Sejmu w 1947 teren obozu uznany został za Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i Innych Narodów. Obecnie mieści się tu Państwowe Muzeum Oświęcim-Brzezinka. W 1967 wzniesiono monumentalny Międzynarodowy Pomnik Męczeństwa.
„Dziś, gdy piszę te słowa, po nieznanych drogach Deutschlandu idą w nieprzerwanym trudzie zbolałe stopy moich powracających towarzyszy. Idą ciągle. Poprzez gwar życia, poprzez ciszę samotności słychać ich ociężały, znużony krok. [...] Są to przeżycia i obserwacje jednej osoby. To tylko kropla w wielkim, niezmierzonym oceanie.
Przemówią niewątpliwie i inni, którzy obóz ten przeżyli. Przemówią też ci, którzy wrócą z innych, licznych obozów.
Lecz większość nie wróci nigdy i nigdy nie przemówi.*”
Sztutowo, wieś siedziba gminy, w województwie pomorskim, w pobliżu Zatoki Gdańskiej, na Żuławach Wiślanych. Liczba mieszkańców gminy ok 3,7 tys. (2000) z czego 1,6 tys. mieszkańców wsi (1984). Ośrodek turystyczno-wypoczynkowy (Bursztynowo).
Dawna osada słowiańska, później dwór krzyżacki. Wzmiankowane 1462. W czasie okupacji hitlerowskiej od 2 IX 1939 do 30 IX 1941 obóz dla jeńców cywilnych, do 7 I 1942 obóz specjalny i obóz pracy, do 9 V 1945 obóz koncentracyjny Stutthof. Budowę obozu rozpoczęto już w lipcu 1939 z myślą o zbliżającej się wojnie i przewidywanych aresztowaniach ludności polskiej. Pierwszymi więźniami byli przedstawiciele inteligencji, księża i żołnierze - obrońcy Gdyni i Helu.
Na przełomie 1943-1944 przetrzymywano tu ok. 6 tys. więźniów. W latach 1939-1945 przez obóz przeszło ok. 110 tys. osób, głównie Polaków, z których ok. 85 tys. zginęło. Obecnie na terenie byłego obozu mieści się Muzeum Stutthof i pomnik ku czci pomordowanych.
Podczas II Wojny Światowej mieścił się tu Obóz Koncentracyjny Stutthof, funkcjonujący od 2 września 1939 r. do 9 maja 1945r. W okresie jego istnienia przez "Bramę Śmierci" przeszło ponad 110 tysięcy więźniów, pozostało zaś w nim na zawsze około 65 tysięcy.
Treblinka, wieś w województwie mazowieckim, nad Treblinką, na pograniczu Doliny Dolnego Bugu i Równiny Wołomińskiej. 330 mieszkańców (1984).
Podczas okupacji niemieckiej, 1941-1944 hitlerowski obóz pracy - Treblinka I, w którym przetrzymywano głównie Polaków. Przeszło przez niego 10 tys. więźniów, ok. 7,5 tys. zginęło. W pobliżu obozu pracy znajdował się hitlerowski obóz zagłady - Treblinka II. Założony przez oddziały SS w lipcu 1942, działał do listopada 1943 w ramach Reinhard Aktion. W obozie zamordowano ok. 974 tys. osób, głównie polskich Żydów, w tym ok. 320 tys. z warszawskiego getta.
2 sierpnia 1943 wybuchł bunt więźniów, którzy pracowali przy obsłudze komór gazowych i w części gospodarczej obozu. Zabito kilkunastu SS-manów, z ok. 200 zbiegłych więźniów przeżyło ok. 60. W listopadzie 1943 Niemcy zlikwidowali obóz przewożąc ostatnich więźniów do obozu w Sobiborze. 1959-1964 na terenie byłego obozu powstał pomnik-mauzoleum i symboliczny cmentarz.
Na terenie gminy Kosów Lacki, około 8 km od miasta, przy linii kolejowej Małkinia-Siedlce, w bliskiej odległości od miejscowości Wólka Okrąglik znajduje się jeden z największych byłych hitlerowskich obozów zagłady ludzkości - Treblinka. Od 1941 r. do 1944 r. istniał tu karny obóz pracy - Treblinka I, którego pierwszym komendantem był SS-Hauptsturmfhrer Theo von Euppen - adwokat z Berlina. Teren obozu zajmował ok. 16 ha i był otoczony kolczastym drutem. Pierwszymi więźniami byli rolnicy, którzy nie oddawali w terminie kontygentów albo uchylali się od przymusowej pracy. Więźniowie pracowali przy eksploatacji żwirowni, wyrębie lasu, wyładunku wagonów towarowych oraz przy budowie mostu na Bugu. W lipcu 1944 r. szybko zbliżający się front przyspieszył likwidację obozu. Ogółem w obozie zginęło - w wyniku rozstrzeliwań, bestialskiego traktowania, epidemii, czy pracy ponad siły - ok. 10 tys. osób, głównie Polaków.
W okresie od lipca 1942 r. do sierpnia 1943 r. istniał drugi obóz hitlerowskiej zagłady - Treblinka II. W tak krótkim okresie czasu, zginęło w nim przeszło 800 tys. osób z różnych krajów Europy (głównie narodowości żydowskiej). Teren obozu zajmował powierzchnię ok. 14 ha, ogrodzony był drutem kolczastym z wplecionymi gałęziami sosnowymi. Dla uśpienia czujności ofiar istniał fikcyjny dworzec kolejowy, z rozkładem jazdy pociągów.
Ciała pomordowanych składowano w głębokich dołach, potem palono w celu zatarcia śladów. Komendantem obozu był SS-Hauptsturmfhrer Franz Stannglem, zwany przez więźniów "Białą Śmiercią". Załoga obozu składała się z kilkudziesięciu SS-manów i ok. 150 Ukraińców. Transporty więźniów przybywały z Polski, Austrii, Belgii, Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Grecji, Jugosławii, Macedonii, Niemiec oraz Związku Radzieckiego. Pierwszymi oficerami byli Żydzi z pobliskich miejscowości m.in. z getta w Kosowie Lackim. Tu zginął znany pedagog, przyjaciel dzieci - Janusz Korczak. W sierpniu 1943 r. wybuchło w obozie powstanie. W czasie walki i ucieczki zginęło ok. 1000 więźniów. W listopadzie 1943 r. obóz został zlikwidowany, a teren zaorano.
Obecnie w miejscu byłych obozów ustawione są pomniki ku czci ofiar hitlerowskiego terroru.
Wokół granitowego pomnika na terenie Treblinki II z płaskorzeźbami przedstawiającymi śmierć ofiar, znajduje się symboliczny cmentarz na którym umieszczono 17 tys. głazów (przypominających nagrobki żydowskie) z napisami zwierającymi wykaz największych miejscowości z których pochodzili pomordowani.
Łambinowice, wieś w województwie opolskim, na Nizinie Śląskiej, w zachodniej części Równiny Niemodlińskiej, na południowy zachód od Niemodlina. 2,2 tys. mieszkańców (1994).
W okresie wojny prusko-francuskiej w Łambinowicach przebywali jeńcy francuscy. W czasie I wojny światowej więziono tu ok. 90 tys. żołnierzy Ententy. Pierwszymi jeńcami obozu w Łambinowicach w okresie II wojny światowej byli żołnierze polscy (ok. 100 tys.), szczególnie uczestnicy bitwy nad Bzurą.
Od 1941 w obozie osadzano żołnierzy radzieckich (łącznie ok. 200 tys.) oraz żołnierzy z szesnastu innych państw koalicji antyhitlerowskiej. Warunki, w jakich przebywali jeńcy, niewiele różniły się od panujących w obozach koncentracyjnych.
W okresie II wojny światowej w Łambinowicach zginęło ok. 100 tys. jeńców, w ogromnej większości żołnierzy radzieckich. Po wojnie na terenie obozu odkryto masowe mogiły łącznie liczące ok. 25 km2 powierzchni. 1945-1946 funkcjonował w Łambinowicach obóz pracy dla rodzimej ludności Śląska, uważanej za Niemców, przeznaczonej do przesiedlenia do Niemiec.
Bełżec, wieś w województwie lubelskim, na południe od Tomaszowa Lubelskiego. 3 tys. mieszkańców (2000). Punkt wyjściowy wycieczek na Roztocze.
Prawa miejskie w latach 1607-1676. W czasie II wojny światowej znajdował się tu obóz koncentracyjny, miejsce eksterminacji Żydów, również Cyganów i Polaków. W latach 1942-1943 w obozie zginęło ok. 800 tys. więźniów.
Dachau, miasto w południowej części Niemiec, w Bawarii. Ok. 35 tys. mieszkańców (1990). Dobrze rozwinięty przemysł elektrotechniczny, m.in. zakłady koncernu Telefunken, środków transportu i precyzyjny.
W 1933 założono w Dachau pierwszy obóz koncentracyjny, przez który do 1945 przeszło ok. 250 tys. więźniów, z czego zginęło ok. 150 tys. osób różnych narodowości. Początkowo więziono tu niemieckich działaczy politycznych, przeciwników A. Hitlera. Po wybuchu II wojny światowej - miejsce kaźni m.in. polskich działaczy politycznych i samorządowych oraz ok. 1780 księży polskich.
Obecnie na miejscu obozu znajduje się pomnik ku czci pomordowanych oraz otwarte w 1965 muzeum, w 1984 wpisane na listę UNESCO obiektów szczególnie chronionych.
Buchenwald, jeden z obozów koncentracyjnych na terenie Niemiec, na północ od Weimaru. Początkowo znany pod nazwą Ettersberg. Miał 136 podobozów. O ukończeniu budowy obozu pod nadzorem 1500 SS-manów zameldowano H. Himmlerowi w sierpniu 1937. Faktycznie działał od marca 1937 do kwietnia 1945.
Przez obóz przeszło ok. 240 tys. więźniów różnych narodowości, w tym także wielu Polaków. Zginęło ok. 56 tys. osób. Więźniów zmuszano do pracy, m.in. w przemyśle zbrojeniowym i kamieniołomach. W obozie dokonywano zbrodniczych eksperymentów medycznych na więźniach, z których ok. 90% umarło. Badano działanie nowych leków i szczepionek, zarażając więźniów np. tyfusem plamistym.
W Buchenwald istniał silny ruch oporu, w którym czynnie uczestniczyli Polacy. W kwietniu 1945 miało miejsce powstanie więźniów. Pod koniec wojny obóz został częściowo ewakuowany. Formalnie wyzwolony przez wojska amerykańskie. Komendantami obozu byli: K. Koch i H. Pister. 1958 wzniesiono na jego terenie pomnik-mauzoleum dla uczczenia ofiar hitleryzmu.
Ravensbrck, największy, założony w 1939 przez hitlerowców w pobliżu miasta Frstenberg, obóz koncentracyjny dla kobiet. Projektowany dla 6 tys. więźniów, pod koniec wojny przebywało w nim ponad 36 tys. kobiet i dzieci. Posiadał 25 podobozów.
Do 1945 przez obóz przeszło ok. 135 tys. osób (w tym ok. 30 tys. Polek), z których, wedle szacunków, śmierć poniosło 92 tys. Na więźniarkach przeprowadzano liczne zbrodnicze eksperymenty pseudomedyczne.
Rogoźnica [Gross - Rosen], wieś w województwie dolnośląskim, na Przedgórzu Sudeckim, w obrębie Wzgórz Strzegomskich. 850 mieszkańców (1998).
W okresie II wojny światowej Niemcy założyli tu filię obozu koncentracyjnego Sachsenhausen, która od 21 VIII 1941 funkcjonowała jako samodzielny obóz "Konzentrationslager Gross-Rosen". W następnych latach rozbudowano sieć podobozów, z których 81 znajdowało się na ziemiach dzisiejszej Polski, 15 w Czechosłowacji i 10 w Niemczech. Przez obóz główny i podobozy przeszło ok. 125 tys. więźniów, ok. 40 tys. zginęło. Obecnie na terenie obozu znajduje się pomnik-mauzoleum ku czci pomordowanych.
Sachsenhausen-Oranienburg, hitlerowski obóz koncentracyjny założony 1936 w pobliżu wsi Sachsenhausen, 3 km na północ od Oranienburga, we wschodniej część Niemiec, obecnie w kraju związkowym Brandenburgia. 1938 po wydarzeniach nocy kryształowej osadzono tu 10 tys. Żydów z Berlina, Hamburga i całych północnych Niemiec.
Podczas II wojny światowej w obozie przetr