Kształtowanie się obozu polskiej lewicy

1. Sytuacja komunistów polskich przed czerwcem 1941 r.

Kiedy Międzynarodówka Komunistyczna w 1938 r. rozwiązała Komunistyczną Partię Polski i kiedy Polska poniosła klęskę we wrześniu 1939 r. polscy komuniści znaleźli się w trudnej sytuacji. Układy radziecko-niemiecki jeszcze bardziej tę sytuację pogłębiły. W tej sytuacji polscy komuniści przekonani o słuszności swej walki włączali się w różne inicjatywy o radykalnym, socjalistycznym charakterze, ale wielu działaczy byłej Komunistycznej Partii Polski na początku wojny przeniosło się na tereny przyłączone do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Radzieckich Polsce pierwsze grupy konspiracyjne komunistów, lewicowych socjalistów i radykalnych ludowców powstały w Warszawie na przełomie 1939 i 1940 r. Utworzono wtedy Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR ZSRR i Związek Rad Robotniczo-Chłopskich. Od lipca 1941 r. pod Warszawą działała organizacja „Proletariusz” kierowana przez Alfreda Fiderkiewicza. Podobne organizacje powstały w Poznaniu na Śląsku Cieszyńskim, w Zagłębiu Dąbrowskim i w innych rejonach Generalnego Gubernatorstwa. W Krakowie powstała kierowana przez Ignacego Fika i Mieczysława Lewińskigo organizacja pod nazwą Polska Ludowa skupiająca głównie nauczycieli i radykalnych ludowców. Tezy charakterystyczne dla całego obozu polskiej lewicy rewolucyjnej zawarto we wspólne Deklaracji z lutego 1940 r. Oto one:

1) Dążymy do Polski Ludowej, pojętej jako republika socjalistyczna o pełnej demokracji politycznej i gospodarczej, poprzez swe warstwy pracujące budujące powszechną i rzeczywistą kulturę narodową. Republika Polska obejmuje wszystkie bezsporne polskie tereny etnograficzne. Nieporozumienia graniczne zostaną wyrównane przy pomocy plebiscytu oraz dobrowolnych układów wzajemnych. Dokonane obecnie pod terrorem przesunięcia elementu polskiego nie zostaną uznane.

2) Polska Republika związana będzie współpracą z innymi republikami ludowymi w Europie, które ukształtują na zasadzie równouprawnienia narodów i samostanowienia o sobie. Ściślejszy związek winien ją zwłaszcza związać z sąsiadującymi z nią narodami słowiańskimi.

3) Rozumiemy, że pełną niepodległość Polsce, jak i innym narodom a całemu światu pokój i sprawiedliwość, zapewni dopiero rewolucyjna przebudowa socjalna, przeprowadzona we wszystkich państwach kapitalistycznych. Ewentualne odbudowanie Polski typu przedwojennego nie zapewniłoby Polsce trwałej niepodległości, czyniąc z niej kolonię środkowoeuropejską takiego lub innego imperializmu i bezwolny przedmiot jego polityki.

Po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej komunistów czerwcu 1941 r. procesy integrujące komunistów i lewicę socjalistyczną nasiliły się szczególnie. W sierpniu tego roku w Warszawie powstał Związek Walki Wyzwoleńczej, którego celem było utworzenie ogólnonarodowego frontu walki z okupantem. Sprawy wojskowe tej organizacji powierzono Marianowi Spychalskiemu.

2. Powstanie Polskiej Partii Robotniczej i Gwardii Ludowej

Początki odbudowy partii komunistycznej miały miejsce w Związku Radzieckim jesienią 1940 r. Pod koniec 1941 r. dotarła do Polski Grupa Inicjatywna, której celem było odbudowanie rewolucyjnej partii robotniczej Polsce. W skład tej Grupy wchodził między innymi Marceli Nowostko, Paweł Finder, Bolesław Mołojec. Mołojec imieniu tej Grupy Paweł Finder utrzymywał kontakty z komunistami działającymi w różnych organizacjach podziemnych. 5 Stycznia utworzona została Polska Partia Robotnicza, w której pracami Komitetu Centralnego
- od stycznia do listopada 1942 r. kierował Marceli Nowostko, zamordowany skrytobójczo,
- od grudnia 1942 r. do listopada 1943 r. kierował Paweł Finder, aresztowany i osadzony przez Niemców na Pawiaku,
- od listopada 1943 r. kierownictwo objął Władysław Gomułka.

Śmierć Marcelego Nowotki była dla partii bolesnym ciosem. Sąd partyjny oskarżył o to morderstwo Bolesława Mołojca, byłego oficera brygad międzynarodowych Hiszpanii i członka sekretariatu Komitetu Centralnego, który po śmierci Nowostki faktycznie pełnił obowiązki I sekretarza i skazał go na śmierć. Sprawa ta do dnia dzisiejszego nie została wyjaśniona. W ciągu całego 1942 r. Polska Partia Robotnicza objęła swoim zasięgiem działania całe Generalne Gubernatorstwo. Utworzono wtedy 5 obwodów PPR: Warszawski, Kielecko-Radomski, Krakowski, Lubelski, i Lwowski. Obwód Lwowski w lipcu 1943 r. wszedł w skład Komunistycznej Partii Ukrainy. W późniejszym czasie na ziemiach wcielonych do Rzeszy utworzono dwa obwody: Śląsko-Zagłębiowski i Łódzki. W tym też czasie wydawano trzy gazety centralne: „Trybunę Wolności”, „Trybunę Chłopską” i „Głos Warszawy”. W latach 1942 - 1944 r. miały miejsce masowe aresztowania, zginęło około 5 tys. członków PPR i to doprowadziło do likwidacji niektórych ogniw partii. W styczniu 1943 r. Komitet Centralny PPR przedstawił własną, i różniącą się od podziemia rządowego koncepcję powstania narodowego

Oto ona:
Utworzenie szerokiego frontu walki całego narodu bez zdrajców zdrajców kapitalistów jest częścią składową należytego przygotowania do powstania ogólnonarodowego. Rozwój wydarzeń na frontach i w kraju wysuwa zagadnienie powstania narodowego na porządek dzienny. W Zamojszczyźnie walka z bestialskim” wysiedleniem” Polaków już przybiera formy powstania.

Podniesienie walk w całym kraju na wyższy poziom, przejście od walki dywersyjno-sabotażowej i partyzanckiej do ogólnonarodowego powstania – to jedyna droga wiodąca do wypędzenia najeźdźcy i wywalczenia wolności. Należyte szybkie przygotowanie powstania narodowego – oto naczelne zadanie dnia dzisiejszego. Należy stwierdzić, że w brew buńczucznym oświadczeniom niektórych nieodpowiedzialnych autorów artykułów, naród nie jest przygotowany do powstania. Niesłuszny jest pogląd, jakoby przygotowanie powstania polegać miało li tylko na tworzeniu oddziałów na papierze, teoretycznym ich przeszkoleniu i gromadzeniu broni, której nie wypróbowano nawet. Takie przygotowanie prowadzić może prostą droga do klęski. Przygotować powstanie narodowe – to znaczy wielokroć pomnożyć ilość działających oddziałów dywersyjno-partyzanckich, pokryć kraj cały siecią oddziałów ruchomych i wypadowych, grób samoobrony i grób partyzantów, uzbroić je, przeszkolić w praktycznej działalności bojowej, zahartować w walce z wrogiem. Rozwój i umasowienie ruchu partyzanckiego prowadzą w kulminacyjnej fazie do jego przerostu w powstanie.

Polska Partia Robotnicza do prowadzenia akcji sabotażowo- dywersyjnej i działań partyzanckich powołała własne siły zbrojne pod nazwą Gwardia Ludowa. Okres formułowania tej armii zakończył się w marcu 1942 r. Gwardia Ludowa miała poprzez czynną walkę z okupantem bronić społeczeństwo przed terrorem hitlerowskim i osłabić gospodarkę wojenną Niemiec na zapleczu frontu wschodniego. Główne dowództwo Gwardii Ludowej miało charakter polityczny i w jego skład wchodzili członkowie kierownictwa Polskiej Partii Robotniczej, byli to: Marceli Nowostko, Bolesław Mołojec i Marian Spychalski pseudonim „Marek” jako szef sztabu głównego. We wrześniu 1942r.miejsce M. Spychalskiego zajął Franciszek Jóźwiak, pseudonim „Witold”. Gwardia Ludowa opierała się głównie na zaciągu ochotniczym a wszyscy członkowie PPR mieli obowiązek wstępowania w jej szeregi. Oficerami tej armii byli dawni żołnierze brygad międzynarodowych w Hiszpanii, oficerowie rezerwy oraz jeńcy zbiegli z niewoli radzieckiej. W skład Armii Ludowej wchodziły też oddziały partyzanckie żydowskie i radzieckie złożone z uciekinierów uciekinierów obozów i gett. Pod koniec 1942 r. istniały 24 oddziały partyzanckie i kilka grup specjalnych. Gwardia Ludowa działała na obszarze siedmiu obwodów. Były to obwody: Warszawski, Lubelski, Radomsko-Kielecki, Krakowski, Łódzki, Śląski i Lwowski. Dużą rolę polityczną odgrywało pismo Gwardii Ludowej pod nazwą „Gwardzista”.

3. Program Polskiej Partii Robotniczej.

PPR pozyskiwała do współpracy radykalny odłam Polskich Socjalistów i lewicę Stronnictwa Ludowego, aby umocnić swoje wpływy w społeczeństwie polskim, uwiarygodnić partię i odsunąć podejrzenia o związki organizacyjne z Kominternem i partią radziecką. W okresie od stycznia do kwietnia 1943 r. PPR nawiązała kontakty z Delegaturą Rządu. Rozmowy jednak nie przyniosły rezultatów, bo PPR nie zgodziła się na przeprowadzenie akcji scaleniowej i nie chciała oświadczyć, że nie jest podporządkowana Międzynarodówce Komunistycznej. Gwardia Ludowa PPR chciała mieć wpływ na życie polskiego państwa podziemnego, dlatego chciała uczestniczyć w pracach Komendy Głównej i komend terenowych Armii Krajowej. PPR proponowała, aby Polityczny Komitet Porozumiewawczy został zastąpiony przez szersze porozumienie wszystkich stronnictw politycznych działających w kraju. Proponowała również, aby podziemie polityczne podczas okupacji utworzyło rząd i zwołało Konstytuantę, z tym jednak, że poza koalicją rządową miałaby pozostać sanacja i Obóz Narodowo Radykalny. Te propozycje PPR zostały jednak odrzucone przez Delegaturę, która twierdziła, że narusza to kompetencje władz polskich w kraju i na emigracji. Wtedy PPR 1 marca 1943 r. opublikowała pierwszą (tzw. małą) deklarację, „ O co walczymy?”, w której żądała unieważnienia wszystkich mianowań rządu emigracyjnego i wyłonienia władz krajowych począwszy od szczebla rządowego aż po gminę. W listopadzie PPR wydała drugą, tzw. dużą deklarację. Obie deklaracje głosiły potrzebę intensyfikacji walki zbrojnej z okupantem, utworzenia rządu z udziałem komunistów, dokonania zasadniczych zmian stosunków społecznych po zwycięskim zakończeniu wojny, odbudowy państwa polskiego przy rozszerzeniu terytorium kraju w kierunku zachodnim i północnym oraz ustaleniu granic wschodnich wg kryterium narodowościowego. Deklaracja listopadowa, opracowana po zerwaniu stosunków dyplomatycznych pomiędzy rządem polskim na uchodźstwie i ZSRR, odmawiała rządowi polskiemu w Londynie i jego Delegaturze Krajowej prawa do objęcia władzy po zakończeniu okupacji niemieckiej. Postulowała przejęcie władzy w kraju przez rząd wyłoniony w drodze wyborów powszechnych, który miał zrealizować m.in. nacjonalizację przemysłu, handlu i transportu, radykalną reformę rolną, zapewnić prawo do pracy wszystkim obywatelom. Deklaracja zawierała liczne postulaty dotyczące ustanowienia krajowego samorządu, opieki społecznej, szkolnictwa itp. Wysuwając chwytliwe hasła PPR dążyła do oderwania społeczeństwa od rządu polskiego na uchodźstwie, była zapowiedzią walki o władzę po wkroczeniu Armii Czerwonej. Wiosną 1943 r. Kreml rozwiązał formalnie III Międzynarodówkę Komunistyczną, co pozwoliło na pewne usamodzielnienie się PP r. Zaczęła ona głosić hasła demokratyczne i patriotyczne. Komuniści rozbudowali wtedy Gwardię Ludowa i młodzieżową organizację Związek Walki Młodych i podjęła współpracę z niewielkimi grupkami Robotniczej Partii Polskich Socjalistów wywodzących się z przedwojennych działaczy lewicy Polskiej Partii Socjalistycznej, którymi kierował Edward Osóbka-Morawski.

4. Powstanie Krajowej Rady Narodowej i Armii Ludowej.

W Warszawie w nocy 31 grudnia 1943 r. na 1 stycznia 1944 r. komuniści powołali Krajową Radę Narodową w skład, której weszli działacze PPR i Robotniczej Partii Socjalistów oraz lewicy ludowej. Przewodniczącym Krajowej Rady Narodowej został Bolesław Bierut, który był agentem Kominternu w przedwojennej Polsce i wywiadu radzieckiego w Mińsku pod okupacją niemiecką. Zastępcą Bolesława Biureta został Edward Osóbka-Morawski a w prezydium zasiadał Michał Rola-Żymirski, usunięty z przedwojennego Wojska Polskiego za nadużycia, związany z wywiadem radzieckim. Krajowa Rada Narodowa nie uznała rządu polskiego na emigracji w Londynie i przewidywała utworzenie Rządu Tymczasowego. Planowała przeprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu. Przewidywała przywrócenie „piastowskich” ziem na zachodzie i uregulowanie granicy wschodniej w drodze porozumienia ze Związkiem Radzieckim w ramach „przyjaźni i współpracy”. W styczniu 1944 r. Krajowa Rada Narodowa powołała dekretem własną armię o nazwie Armia Ludowa, którą dowodził generał Rola-Żymirski, szefem sztabu został Franciszek Jóźwiak. W skład Armii Ludowej weszły oddziały Gwardii Ludowej, niektóre oddziały Batalionów Chłopskich, Milicji Ludowej Robotniczej Partii Polskich Socjalistów i sporadycznie AK. Pewną część Armii Ludowej stanowili jeszcze jeńcy radzieccy zbiegli z obozów na ziemiach polskich. Armii Ludowa za cele stawiała sobie przygotowanie organów dowodzenia zdolnych do działań operacyjnych, zwiększenie liczebności sił w polu oraz planowania i koordynacji akcji bojowej w skali kraju. Już w lutym 1944 roku rozpoczęto w obwodach tworzenie batalionów i brygad jako partyzanckich jednostek taktycznych. Jako pierwsza powstała Brygada „Ziemi Lubelskiej” a następnie na przełomie lipca i sierpnia utworzono 7 kolejnych brygad. Duże problemy sprawiało Aramii Ludowej pozyskiwanie broni. W maju 1944 r. po powstaniu Polskiego Sztabu Partyzanckiego w ZSRR nastąpiła pewna poprawa sytuacji. To właśnie Polski Sztab Partyzancki zaopatrywał drogą powietrzną Armie Ludową w broń. Sztabowi podlegały oddziały polskie walczące na wschód od Bugu. Działania Armii Ludowej wspierała również kierowana m.in. przez Ukraiński Sztab Partyzancki partyzantka radziecka. Lasy Parczewskie, janowskie oraz Puszcza Solska były cenną kryjówką dla zgrupowań partyzanckich Lubelszczyzny. Zgrupowanie AL pod dowództwem ppłk. Mieczysława Moczara wraz z plutonami Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich oraz oddziałami partyzantów radzieckich razem liczące 900 partyzantów 14 maja 1944 roku pod Rąblowem stoczyło bitwę z pododdziałami 5 Dywizji Pancernej SS „Wiking”. Jednak największe starcie partyzanckie miało miejsce w lasach janowskich, lipskich i Puszczy Solskiej działo się to 9 - 25 czerwca. W okrążeniu znalazły się dwie brygady Armii Ludowej im. Wandy Wasilewskiej i im. „Ziemi Lubelskiej”, silne zgrupowanie Armii Krajowej porucznika Usowa Bolesława i radzieckich oddziałów o łącznej sile 3 tyś. ludzi. 16 czerwca oddziały Armii Ludowej w liczbie 800 ludzi i oddziały radzieckie wydostały się z okrążenia i przedostały do Puszczy Solskiej. Tam doszło do połączenia z silnym zgrupowaniem AK-BCh majora Edwarda Markiewicza „Kaliny” (1200 ludzi). Starcie trwało do 24 czerwca. Polskie siły partyzanckie mimo liczebnie dziesięciokrotnie mniejszej armii nie zostały pokonane przez oddziały niemieckie. Następną partyzancką bitwę odbyły oddziały Armii Ludowej płk. Grzegorza Korczyńskiego i część sił 27 Dywizji AK płk. Jana Kotowicza, walczące w okrążeniu na północy Lubelszczyzny aż do wkroczenia Armii Czerwonej. Kielecczyzna i tereny na południe od Wisły przejęły ciężar walk partyzanckich jesienią 1944 roku. Różne współprace bojowe między Armią Krajową i Armią Ludową były efektem zaistniałych sytuacji na polu bitwy, kiedy trzeba było wspólnie stawić czoło wrogowi i miały jedynie charakter taktyczny.

5. Związek Patriotów Polskich w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich – Dywizja Tadeusz Kościuszki (Lenino).

Związek Patriotów Polskich prężnie działał na terenach ZSR r. Uzyskał on opiekę nad ludnością polską w Związku Radzieckim, tworzył sieci polskich przedszkoli, szkół, domów dziecka, bibliotek. 8 maja 1943 roku ZPP wywalczyło zgodę radzieckiego rządu na utworzenie polskiej dywizji im. Tadeusza Kościuszki, która formować się miała w rejonie Sielec nad Oką. Ludzie bardzo chętnie wstępowali w szeregi nowo powstałej polskiej jednostki. Około 15, 5 tyś. ludzi liczyła dywizja do 20 lipca1943 roku. Dowódcą jednostki został płk. Zygmunt Berling. W ramach dywizji powstawały początki innych wojsk, m.in. eskadra lotnictwa myśliwskiego i pułk czołgów. W rocznice bitwy pod Grunwaldem 15 lipca 1943 r. dywizja złożyła przysięgę i za nieco ponad miesiąc uznano ja za gotową do czynów bojowych. 33Armia radziecka przyjąć musiała pod swe skrzydła polską dywizję. Polacy pod nadzorem 33Armii zajęli pozycję blisko białoruskiego miasteczka Lenino( było to w pierwszych dniach października).Niedługo potem otrzymaliśmy rozkaz natarcia.12 października oddziały polskie uderzyły na silnie pozycje niemieckie w rejonie wsi Trigubowo i Połzuchy. Straty po tej ciężkiej dwudziestodniowej bitwie były ogromne: 502 zabitych i przy tym czterokrotnie więcej rannych i zaginionych. Warto tutaj zaznaczyć, że Niemcy stracił około1,5 tyś. żołnierzy. Wobec zaistniałych ówcześnie sytuacji dywizja została wycofana z frontu. W kwietniu 1944 roku rząd radziecki zezwolił na przesiedlenie Polaków z północnych rejonów ZSRR do terenów o łagodniejszym klimacie, co oczywiście stało się również dzięki interwencji ZPP. Działalność swoją na ziemiach radzieckich Związek Patriotów Polskich Prowadził do 1946 roku.