Prawo podmiotowe

Prawo podmiotowe jest jednym z podstawowych pojęć prawa cywilnego i odgrywa w tej gałęzi prawa węzłową rolę. Prawo podmiotowe zakreśla granice strefy możności działania uprawnionego. W tych granicach uprawniony może podejmować wszelkie działania.

Źródłem prawa podmiotowego są normy prawne, które ustanawiają strefę możności postępowania i zakreślają jej granice. Nie ma praw podmiotowych poza tymi, które wynikają z norm prawnych. Inaczej mówiąc, każde prawo podmiotowe ma oparcie w przepisach prawa cywilnego.

Treść prawa podmiotowego określana jest nie tylko przez to, co wolno czynić uprawnionemu, ale i przez to, do czego jest zobowiązana druga strona.

Prawo podmiotowe jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do uprawnienia. W stosunku cywilnoprawnym występuje z reguły kilka uprawnień, mają one znaczenie równorzędne lub nie równorzędne, powstają jednocześnie lub niejednocześnie, a ich losy
W czasie trwania stosunku prawnego mogą być różne.

Wyróżniamy kilka podziałów prawa podmiotowego, jednym z najważniejszych podziałów jest:
1) prawa podmiotowe bezwzględne,
2) prawa podmiotowe względne.

Prawami podmiotowymi bezwzględnymi są prawa podmiotowe skuteczne przeciw każdej osobie. Koralem tych praw są obowiązki obciążające wszystkich, a nie oznaczony podmiot prawa. Treścią obowiązków jest nienaruszanie prawa podmiotowego, a więc niepodejmowanie żadnych czynności, które by prawo mogły naruszyć.

Do praw względnych należą wszystkie wierzytelności, wierzyciel bowiem może domagać się spełnienia świadczeń tylko od dłużnika.

Podmiotami prawa cywilnego według przepisów kodeksu cywilnego są:
1) osoby fizyczne,
2) osoby prawne.

Osobą fizyczną jest każdy człowiek. Osoba fizyczna jest więc pojęciem jednolitym z prawnego punktu widzenia i brak podstaw do przeprowadzenia w tej grupie podmiotów prawa cywilnego jakichkolwiek podziałów.

Każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci ma zdolność prawną. Zdolność prawną ma również dziecko poczęte, to znaczy płód ludzki, pod warunkiem że urodzi się żywe.
Posiadanie zdolności prawnej oznacza, że człowiek może być właścicielem rzeczy, może zawierać umowy, ponosić odpowiedzialność materialną, itd. Do chwili uzyskania pełnoletności dziecko jest reprezentowane w obrocie cywilnym przez swoich rodziców (ewentualnie opiekunów). Gdy dziecko ukończy 18 lat uznawane jest za pełnoletnie i odpowiedzialne za siebie.
Osoba fizyczna ma zdolność do czynności prawnych co oznacza, że może zawierać umowy np. sprzedaży, najmu, zlecenia, sporządzenia testamentu, wypowiedzenia umowy.

Osobami prawnymi jest wyodrębniona jednostka organizacyjna (Skarb Państwa), która zgodnie z obowiązującymi przepisami może występować jako samodzielny podmiot prawa cywilnego.

Na istotę osoby prawnej składa się:
a) element ludzki, np. załoga przedsiębiorstwa państwowego, członkowie stowarzyszenia wyższej użyteczności i spółdzielni, udziałowcy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością;
b) element majątkowy; osoba prawna ma własny majątek, wyodrębniony z majątku członków lub powstały na innej drodze, zespolony w pewną całość;
c) element organizacyjny; wyrażający się w istnieniu określonej struktury, a przede wszystkim organów wykonujących w imieniu osoby prawnej wszelkie jej czynności,
d) cel, określony w przepisach można przeprowadzić szereg podziałów stosując rozmaite kryteria.

Osoby prawne można podzielić ze względu na sposób tworzenia, odróżniamy osoby prawne typu instytucjonalnego i osoby prane typu zrzeszeniowego.

Jednostka organizacyjna staję się osobą prawną w chwili wpisania do właściwego rejestru.
Kodeks cywilny nie formuje definicji osoby prawnej. Ustanawia on w to miejsce kryterium formalne, którym jest uznanie jednostki organizacyjnej za osobę prawną przez przepisy. Według art. 33.6) kodeksu cywilnego osobami prawnymi w rozumieniu tego kodeksu są: Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególnie przyznają osobowość prawną.

Biorąc pod uwagę wspomniane kryterium do osób prawnych należałoby w obecnym stanie prawnym zaliczyć:
1) Skarb Państwa,
2) Spółki kapitałowe,
3) Przedsiębiorstwa państwowe,
4) Banki,
5) Państwowe jednostki organizacyjne,
6) Spółdzielnie,
7) Fundacje,
8) Stowarzyszenia,
9) Inne jednostki organizacyjne o zróżnicowanym charakterze.

Skarb Państwa jest szczególną osobą prawną. Pojęciem Skarbu Państwa posługujemy się wówczas, gdy państwo nie jako suweren, wyposażony w uprawnienia władcze wobec wszystkich innych podmiotów, lecz jako partner w stosunkach majątkowych z innymi, równoprawnymi partnerami.

W tej roli państwo nie jest władzą, to również nie urzędnik, prokurator, komisja poborowa, policjant, ale właściciel, najemca, sprzedawca, zamawiający usługi budowlane. Skarb Państwa to państwo na płaszczyźnie prawa cywilnego, gdzie króluje wszechwładna zasada prawnej równorzędności strony.

Skarb Państwa jest właścicielem tej części majątku państwowego, która nie należy do innych państwowych osób prawnych. Jest to majątek olbrzymi i Skarb Państwa jako właściciel nie może być porównany z żadną inną osobą prawną. Należy do niego całe mienie administracji państwowej, wojska, policji, służby zdrowia itd.

Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania przedsiębiorstw państwowych i innych państwowych osób prawnych, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Zdolność prawna osób prawnych jest ściśle powiązana ze zdolnością do czynności prawnych, zarówno jeśli chodzi o chwilę jej uzyskania, jak i utraty. Sprawa wygląda inaczej niż u osób fizycznych, które zdolność prawną uzyskują w momencie poczęcia, natomiast zdolność do czynności prawnych dopiero po osiągnięciu pełnoletności. Zdolność prawa i zdolność do czynności prawnych występuje więc u osoby prawnej łącznie, aczkolwiek nie przestaje być odrębnymi instytucjami prawnymi.

Zakres zdolności osoby prawnej jest większy niż u osób fizycznych. Osoby prawne nie mogą mieć całego szereg praw i obowiązków o charakterze cywilnym, występujących powszechnie u osób fizycznych.

Osoba prawna nie może być na przykład ubezwłasnowolniona ani uznana za zmarłą, nie może sporządzić testamentu, ani w ogóle być spadkobiercą, mieć obowiązków alimentacyjnych itd.

Osoba prawna jako twór sztuczny nie może dokonywać czynności prawnych w taki sposób, jak to robią osoby fizyczne. Nie ma ustawy, by wypowiedzieć oświadczenia woli, ani rąk, którymi mogłaby je podpisać. Osoba prawna dokonuje czynności prawnych za pomocą swych organów.

Organ to osoba fizyczna lub kila osób, które zgodnie z przepisami określającymi ustrój danej osoby prawnej, tworzą, urzeczywistniają i wyjawiają jej wolę. W znaczeniu fizycznym wola organu jest oczywiście tylko wolą człowieka lub ludzi tworzących organ, jednak w znaczeniu prawnym wola ta jest bezpośrednio wolą samej osoby prawnej.

Przy składaniu oświadczeń woli przez organ osoby prawnej przepisy lub statusy często przewidują wymóg reprezentacji łącznej, polegającej na tym, że do skuteczności czynności prawnej konieczne jest współdziałanie kilku osób, na przykład dyrektora i jego zastępcy w przedsiębiorstwie państwowym, dwóch członków zarządu spółki.

Działanie organu jest działaniem samej osoby prawnej, skąd też wszelkie szkody wyrządzone przez organ przy dokonywaniu czynności w imieniu danej osoby prawnej obciąża osobę prawną, zarówno w stosunkach umownych, jak i pozaumownych.

Od organu osoby prawnej należy odróżnić jej pełnomocnika. Organ wchodzi w skład samej osoby prawnej, jest jej elementem i działa na podstawie uprawnień wynikających z jej ustroju. Pełnomocnik zaś jest samodzielnym podmiotem prawa, a czynności prawnych, w imieniu i na rzecz osoby prawnej, dokonuje w oparciu o umocowanie wynikające z udzielonego mu pełnomocnictwa.