Powstanie styczniowe (22.01.1863r.)

Powstanie styczniowe - powstanie narodowe przeciw Rosji, trwające od 22 I 1863r. o wiosny 1864r. i obejmujące swym zasięgiem Królestwo Polskie, Litwę i Białoruś, w mniejszym stopniu Ukrainę. Spowodowane nasilającym się rosyjskim uciskiem narodowym.

Przygotowania do powstania

Poprzedzone ulicznymi manifestacjami patriotycznymi w Warszawie np. obchodami rocznicy wybuchu powstania listopadowego 1830-1831r. procesjami, pochodami o charakterze patriotyczno-religijnym, krwawo tłumionymi przez władze rosyjskie.

W okresie przedpowstaniowym formowały się obozy polityczne ,,czerwonych" i ,,białych". Obóz ,,czerwonych" na czele z Komitetem Miejskim , następnie CKN (Centralny Komitet Narodowy), skupiał działaczy radykalno-demokratycznych dążących do wybuchu powstania i połączenia go z reformami społecznymi.
Obóz ,,białych" na czele z Delegacją Miejską , później Dyrekcją Krajową, przeciwny był rychłemu wybuchowi powstania, opowiadał się za pracą organiczną i legalnymi działaniami na rzecz zachowania polskości.

Początek powstania

Wybuch powstania styczniowego przyspieszyło zarządzenie przez władze rosyjskie poboru do wojska (tzw. branki). Branka miała na celu rozbicie konspiracji ,,czerwonych" i udaremnienie powstania. 22 I 1863r. w dzień wybuchu powstania CKN przeobraził się w Tymczasowy Rząd Narodowy, który opublikował manifest powstańczy i uzupełniające go dekrety. W manifeście rząd wzywał narody polski, litewski i białoruski do walki z zaborcą ,a zarazem uroczyście ogłaszał zniesienie różnic stanowych oraz natychmiastowe uwłaszczenie.
Osiągnięcie poważniejszych sukcesów było niemożliwe wobec wyraźnej przewagi oddziałów rosyjskich. W Królestwie Polskim stacjonowała stutysięczna armia rosyjska, przeciw niej w nocy z 22 na 23 stycznia wystąpiło tylko 6 tys. powstańców. Garnizony rosyjskie zaatakowano w 33 miejscach. W części miejscowości (np. w Płocku) atak powstańców w ogóle się nie powiódł, w innych miejscach - zwłaszcza na Podlasiu - udało się rozbroić kilka garnizonów.
Wybuch powstania zaalarmował jednak dowództwo rosyjskie, które zarządziło koncentrację wojsk w większych miastach. Liczba miejsc, w których stacjonowali Rosjanie, zmniejszyła się 3 razy. Było to korzystne dla powstańców, którzy zyskali większą swobodę ruchów na prowincji oraz swobodny dostęp do granic królestwa.

Większe bitwy stoczone przez powstańców

Przewaga rosyjska była bardzo wyraźna, w związku z tym Polacy przyjęli taktykę wojny partyzanckiej, nękając przeciwnika niespodziewanymi atakami i nie podejmując otwartej walki. Większe bitwy stoczyły oddziały powstańcze A. Kurowskiego w dniu 17.II.1863r. pod Miechowem, M. Langiewicza 24 lutego pod Małogoszczą i 17-18 III 1863r. pod Chrobrzem i Grochowiskam oraz K. Kality 17 I 1864r. pod Lubienią i Iłżą.
Ogółem przez szeregi oddziałów polskich w całym okresie powstania przeszło ponad 200 tys. ochotników. Stoczono ponad 1000 walk. Największe nasilenie powstanie styczniowe osiągnęło latem 1863r. gdy przewagę we władzach centralnych uzyskali ,,biali" i po przejęciu dyktatury powstania przez M. Langiewicza .
,,Biali" duże nadzieje wiązali z ewentualną interwencją mocarstw zachodnich. Francja, Anglia i Austria ograniczyły się jedynie do przesłania Rosjanom not dyplomatycznych żądających zapewnienia królestwu autonomii. Noty te zostały odrzucone przez rząd carski, który zdawał sobie sprawę z nieskuteczności takich protestów. Żadne z tych państw nie zamierzało wystąpić zbrojnie w interesie Polski.
Nie mogąc zlikwidować partyzantki polskiej, władze rosyjskie podjęły akcje pacyfikacyjne oparte na stosowaniu tortur i zasad odpowiedzialności zbiorowej. Z okrucieństwa zasłynął zwłaszcza nowy gubernator Litwy, którego nazywano Wieszatielem. Mnożyły się publiczne egzekucje, konfiskaty majątków i masowe zesłania na Syberię.

Dyktatura Traugutta

Jesienią 1863r. powstanie osłabło. Próbował je ratować sprawujący od 17 X 1863 władzę dyktatorską Romuald Traugutt, jednak na wiosnę 1864r. walki prawie zupełnie wygasły. Najdłużej, bo aż do jesieni 1864r. walczył oddział chłopski księdza S. Brzóski na Podlasiu. 5 VIII 1864r. Traugutt, którego złapali Rosjanie, został stracony wraz z 4 członkami Rządu Narodowego.

Upadek powstania

Do grudnia 1864r. utrzymał się ostatni naczelnik Warszawy, A. Waszkowski, ale i on ujęty przez policję został stracony w lutym 1865r.. Powstanie styczniowe było najdłużej trwającym powstaniem polskim, wspomaganym przez Polaków ze wszystkich zaborów, emigrację, a także przedstawicieli innych narodów, np.
Rosjan, Ukraińców , Włochów , Francuzów, Niemców, Słowaków.
Czołowymi dowódcami powstania byli: M. Borelowski, D. Czachowski , A. Kurowski, M. Langiewicz, Z. Sierakowski, W. Wróblewski. Według szacunków w powstaniu styczniowym zginęło ok. 30 tys. Powstańców i ok. 38 tys. zostało zesłanych na Sybir.
Klęska powstania była ogromnym wstrząsem dla Polaków. Wśród znacznej części społeczeństwa zapanowało przeświadczenie o beznadziejności wszelkiej walki zbrojnej. Rząd carski stopniowo likwidował resztki autonomii Królestwa Polskiego, którego nazwę zmieniono na Kraj Nadwiślański.