Powierzchnia: 1 219 912 km2
Ludność: 59,3 mln (2020)
Stolica: Pretoria (siedziba rządu),
Kapsztad (siedziba parlamentu),
Bloemfontein (siedziba władz legislacyjnych)
Ustrój: republika
Podział administracyjny: 9 prowincji
Język oficjalny: afrikaans, angielski i 9 języków z podgrupy bantu
Jednostka monetarna: 1 rand = 100 centów
Strefa czasu: GMT + 2
Sąsiedzi (długość granicy w km): Botswana (1 840), Lesotho (909), Mozambik (941), Namibia (855), Suazi (430), Zimbabwe (225)
Linia brzegowa: 2 798 km
ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE
Republika Południowej Afryki jest usytuowana na południowym krańcu kontynentu i z trzech stron jej granice wyznacza ocean: z zachodu opływają ją wody Oceanu Atlantyckiego, od południa i wschodu – Oceanu Indyjskiego. Granice lądowe na przeważającej długości mają charakter naturalny i poprowadzone są wzdłuż rzek: Oranje (z Namibią), Nosob, Molopo i Limpopo (z Botswaną i Zimbabwe), Caledon (z Lesotho), oraz działem wodnym, przebiegającym grzbietami Gór Smoczych (część granicy z Lesotho). Jedynie granice z Mozambikiem, Suazi oraz częściowo z Lesotho są sztuczne.
Linia brzegowa RPA jest długa i wynosi prawie 3 tys. km. Na wybrzeżu atlantyckim brak większych zatok i półwyspów, jedynie w południowej części kraju występuje kilka szerokich zatok, niezbyt głęboko wcinających się w ląd.
Republika Południowej Afryki to kraj wyżynny. 3/4 obszaru wyniesione jest ponad 600 m n.p.m., a połowa leży powyżej 1 000 m n.p.m.
Na kształtowanie klimatu RPA największy wpływ wywierają położenie geograficzne, rzeźba i prądy morskie. Położenie w szerokościach zwrotnikowych, na skraju kontynentu, w sąsiedztwie wielkich zbiorników wodnych określa podstawowe cechy cyrkulacji powietrza. Zimą nad Afryką Południową tworzy się wyż baryczny. Z jego centrum wieją wtedy nad ocean suche wiatry. Latem, na skutek silnego nagrzewania, nad Kalahari tworzy się ośrodek niżowy. Znad oceanu napływają masy wilgotnego powietrza, przynoszące opady. Ze względu na położenie w strefie pasatów przeważają wiatry wschodnie znad Oceanu Indyjskiego. Jedynie południowo-zachodnia część kraju znajduje się pod wpływem podzwrotnikowej cyrkulacji powietrza. Panuje tam klimat podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego, o gorących i suchych latach oraz ciepłych, deszczowych zimach. Istotną rolę odgrywają też prądy morskie. Od wschodu opływa wybrzeże Republiki Południowej Afryki ciepły prąd Agulhas, od zachodu zimny prąd Bengalski. Masy powietrza napływające znad Atlantyku są nad nim ochładzane i tracą znaczną część wilgoci, skutkiem czego nie przynoszą prawie opadów. Istnienie pustyni Namib bezpośrednio na wybrzeżu jest wynikiem oddziaływania zimnego prądu. Znaczne wyniesienie większości obszaru oraz istnienie barier orograficznych dla napływającego powietrza (Wielka Krawędź, Góry Przylądkowe) powodują istotną modyfikację klimatu.
Średnie roczne temperatury wahają się od 12 do 23 C, głównie w zależności od wysokości obszaru. Najcieplejszym miesiącem jest styczeń, najchłodniejszym lipiec.
Opady są silnie zróżnicowane zarówno pod względem wielkości, jak i rozkładu w ciągu roku. Najwyższe opady, przewyższające 1 000 mm rocznie, przypadają na wschodnią część RPA. W kierunku zachodnim opady zmniejszają się. Północno-zachodnia cześć otrzymuje mniej niż 100 mm, a pustynia Namib poniżej 50 mm. 2/3 kraju otrzymuje mniej niż 500 mm, co jest niezbędnym minimum dla rolnictwa nienawadnianego. Oprócz wahań sezonowych opady wykazują dużą nieregularność i zmienność z roku na rok. Susze są zjawiskiem powszechnym.
Układ sieci wód powierzchniowych jest odbiciem ukształtowania terenu, a wielkość i charakter przepływów uzależnione są od warunków klimatycznych. Na rzece Tugeli w Natalu znajduje się najwyższy wodospad Afryki i jeden z najwyższych na świecie, mający 412 m (cała seria wodospadów na Tugeli ma 948 m)a najdłuższa rzeka to Limpopo, drugiej pod względem długości rzeki w RPA (1 600 km),
Rozmieszczenie gleb w RPA jest uzależnione od zróżnicowania warunków klimatycznych. Występują jasnobrązowe alkaliczne gleby piaszczyste i półpustynne szaroziemy (kserole), arenosole, planosole oraz ciemne, ciężkie, ale urodzajne wertisole.
Teren pokryty jest rzadką roślinnością trawiastą i niskimi krzewami. Na wilgotniejszych, ale stosunkowo chłodnych obszarach Wyżyn Wewnętrznych występują stepy. Trawiasta pokrywa tych terenów jest bogata i różnorodna, natomiast drzewa prawie nie występują. W zachodniej, bardziej suchej części kraju trawy są niskie, nie przekraczają 0,5 m wysokości, w ciągu suchej zimy utrzymują one świeżość i wysoką zawartość składników mineralnych.
W części wschodniej trawy są wyższe, sięgają 1 m wysokości. W czasie wilgotnego lata roślinność jest tu bujna, ale w okresie suchym trawy usychają, twardnieją, tracąc większość składników odżywczych. Od południa, wschodu i północy stepy otacza strefa sawannowa. W południowej części kotliny Kalahari jest to sucha sawanna ciernista. Tworzą ją kserofilne krzewy o małych, zredukowanych liściach, drzewa akacji i trawy Aristiada. W obniżeniu Limpopo występuje mało zwarta formacja, składająca się z wysokich traw i drzew kilkunastometrowej wysokości. Zbiorowisko to nazywane jest widnym lasem mopane. Pozostałą część tej strefy zajmuje sawanna parkowa. Wśród drzew występują akacje, palmy, baobaby, a wśród bogatej pokrywy trawiastej – trawy Panicum, Digitaria, Themeda. Lasów w RPA jest niewiele, zajmują 2-3% powierzchni kraju. Poza widnymi, zrzucającymi liście w porze suchej lasami mopane na północy, na wschodnim wybrzeżu rosną wilgotne, wiecznie zielone, podzwrotnikowe lasy mieszane zwane knysna. Pierwotnie lasy te zajmowały znaczne powierzchnie, dziś pozostały tylko niewielkie ich fragmenty.
Zupełnie odmienna roślinność występuje na południu kraju. Jest ona florystycznie tak oryginalna, że została wyodrębniona w samodzielne państwo roślinne Capensis, jedno z siedmiu istniejących na kuli ziemskiej. Dominują tu twardolistne zarośla, podobne do śródziemnomorskiej makii, nazywane fynbos. Mają one wysokość od 1 do 4 metrów, są gęste, trudne do przejścia i cechują się ogromnym bogactwem florystycznym. Rosną tu srebrnikowate, wilczomlecze, przypołudniki i występuje bardzo wiele endemitów. Stąd pochodzi wiele uprawianych w Europie roślin ozdobnych: amarylisy, frezje, kalie, kliwie, pelargonie. Roślinność naturalna w RPA została silnie przekształcona przez człowieka.
Przekształcony, a właściwie w dużej mierze zniszczony został też świat zwierzęcy. Wprawdzie występuje tu wiele gatunków zwierząt charakterystycznych dla obszarów stepowych i sawannowych, lecz liczebność tych zwierząt bardzo się zmniejszyła.
Do głównych przedstawicieli fauny należą antylopy, zebry, lwy, słonie, w rzekach żyją krokodyle, na Kalahari strusie. Żyje tu wiele gatunków endemicznych, np. mrównik przylądkowy. Bogatszy zwierzostan spotkać można na terenie parków narodowych i rezerwatów, zlokalizowanych głównie na obszarach sawannowych. Jest ich wiele, a sama idea ochrony przyrody ma długą historię. Pierwsze rezerwaty powstawały w XIX w. Obecnie na terenie kraju jest blisko 600 rezerwatów publicznych.
Różnymi formami ochrony objęto ponad 7 mln ha, co stanowi 6% powierzchni kraju. Istnieje też wiele małych, prywatnych rezerwatów, zlokalizowanych głównie na obszarach sawannowych. Najbardziej znanym i największym parkiem narodowym jest założony w 1926 r. Park Narodowy Krugera, rozciągający się na obszarze niemal 2 mln ha wzdłuż granicy z Mozambikiem. Żyją tu wielkie stada zwierząt kopytnych. Przy granicy z Namibią i Botswaną założono w 1931 r. Park Narodowy Kalahari-Gemsbok, mający prawie milion hektarów powierzchni. Ochrona przyrody stała się ważnym zadaniem w tym tak silnie przekształconym przez człowieka kraju.
USTRÓJ I PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY
Do pierwszych demokratycznych wyborów, przeprowadzonych w 1994 r. RPA miała unikatowy w świecie ustrój polityczny – apartheid – oznaczający w teorii równoległy, rozdzielny i niezależny rozwój poszczególnych grup etnicznych. W praktyce jednak oznaczało to całkowitą kontrolę nad życiem gospodarczym i politycznym kraju przez ludność białą, wywłaszczanie i przymusowe przesiedlanie ludności afrykańskiej do specjalnie utworzonych “bantustanów”, później nazwanych “homelandami”.
Afrykanie, stanowiący około 3/4 ludności kraju, dysponowali jedynie ok. 14% ziemi. Ci spośród robotników afrykańskich, którzy pracowali w regionach kraju przeznaczonych dla białych, w przemyśle, górnictwie lub domach białych jako ogrodnicy czy pomoce domowe, musieli posiadać specjalne dokumenty, zezwalające im na przebywanie wśród ludności białej, ale nawet wówczas mieli ograniczoną swobodę poruszania się po zmroku. Ponadto system apartheidu uniemożliwiał Afrykanom podjęcia pewnych prac, a tym samym eliminował konkurencję, co było zwłaszcza istotne dla biedniejszej i słabiej wykształconej części ludności białej. Niemal wszystkie stanowiska w sektorze publicznym zostały obsadzone przez Afrykanerów (potomków Burów, chłopów holenderskich, którzy byli pierwszymi białymi osadnikami na obszarze Afryki Południowej).
Apartheid oznaczał także oddzielne szkolnictwo, z odrębnym programem dla ludności afrykańskiej.
Od 1994 r. prezydentem kraju jest Nelson Mandela. Republika Południowej Afryki stała się członkiem społeczności międzynarodowej i została przyjęta do Organizacji Jedności Afrykańskiej oraz do brytyjskiej Wspólnoty Narodów, a następnie do organizacji integrującej kraje Afryki Wschodniej i Południowej – SADC.
Republika Południowej Afryki podzielona jest na dziewięć następujących prowincji: Wschodnioprzylądkowa, Zachodnioprzylądkowa, Północno-zachodnia, Mpumulanga (poprzednio Transwal Wschodni), Gauteng (poprzednio Pretoria-Witwatersrand-Vereeniging), Północna (trwa debata na temat zmiany nazwy tej prowincji), Kwa Zulu/Natal oraz Wolny Stan (poprzednio Oranja Wolny Stan). Parlamenty i rządy prowincjonalne odpowiadają za sprawy społeczne i gospodarcze swych prowincji.
LUDNOŚĆ
Gęstość zaludnienia: 35 osób/km2
Skład etniczno-rasowy: Afrykanie (76%), Europejczycy (13%), kolorowi (8%), Azjaci (3%)
Główne wyznania: chrześcijanie (68%), animiści (28%), hinduiści (2%), muzułmanie (2%)
Analfabetyzm: 24%
Urbanizacja: 58%
Główne miasta (liczba ludności w mln): Johannesburg (3), Kapsztad (2,4), Durban (1,5), Pretoria (1,2), Port Elizabeth (0,35), East London (0,25), Umtata (0,18), Pietermaritzburg (0,16), Bloemfontein (0,15), Roodepoort (0,14).
Według szacunków dokonanych na podstawie spisu ludności przeprowadzonego w 1991 r. Republikę Południowej Afryki zamieszkiwało na początku 1996 r. około 42,5 mln osób, co daje średnią gęstość zaludnienia prawie 35 osób/km2. W rzeczywistości jednak tereny zamieszkane przez tę część ludności afrykańskiej, która żyje w regionach wiejskich, mają gęstość zaludnienia przekraczającą 100 osób/km2. Oceny nielegalnej imigracji wahają się od 4 do 8 mln osób.
Średnia długość życia w RPA wynosi 60,4 lat (dla mężczyzn 57,5, a dla kobiet 63,5) i jest znacznie wyższa niż w większości krajów afrykańskich. Według oficjalnych statystyk ludność kraju stanowią: Afrykanie (76,07% ogółu mieszkańców), ludność pochodzenia europejskiego (często bez jakichkolwiek więzi z Europą – 12,84%), ludność kolorowa (8,53%) oraz Azjaci (głównie z terenu Indii – 2,56%).
Najstarszą i bardzo niewielką grupą etniczną zamieszkującą rejony półpustynne RPA są potomkowie ludności Khoisan – Buszmeni, Hotentoci i Bergdamara; z północy natomiast napłynęła ludność afrykańska Bantu.
GOSPODARKA
RPA jest jedynym krajem kontynentu afrykańskiego o bardzo zróżnicowanej, nowoczesnej gospodarce, mającej dobrze rozwinięte wszystkie działy. Jest to kraj w pełni samowystarczalny pod względem produkcji żywności i innych artykułów rolnych, o dobrze rozwiniętym przemyśle przetwórczym, z doskonałą infrastrukturą gospodarczą, autostradami i drogami porównywalnymi do dróg w krajach Europy Zachodniej. Naturalnie taka charakterystyka gospodarki jest prawdziwa w odniesieniu do najlepiej rozwiniętych części kraju, wielkich miast, ośrodków przemysłowych i górniczych, bowiem w wielu najuboższych częściach RPA stan gospodarki bardziej przypomina biedne rejony kontynentu afrykańskiego niż kraj uprzemysłowiony.
Południowa Afryka jest eksporterem żywności (choć w gorszych latach sama musi importować pszenicę), zaś tutejsze wina konkurują z powodzeniem z najlepszymi markami na świecie. Z Republiki Południowej Afryki eksportuje się także duże ilości kukurydzy, cukru, orzeszków ziemnych, tytoniu i owoców cytrusowych. Na rynki europejskie docierają warzywa i kwiaty.
W RPA hoduje się także bardzo dużo zwierząt. W połowie lat 90. oszacowano, iż jest to: ok. 12,6 mln sztuk bydła, 29 mln owiec, 6,5 mln kóz oraz 1,5 mln trzody chlewnej.
RPA kontroluje obszary oceanu, bardzo bogate w ryby. Rybołówstwo jest jednym z ważnych działów gospodarki kraju, roczne połowy wahają się między 500 a 700 tys. ton.
Na terenie kraju, poza diamentami i złotem (40% złóż światowych), znajdują się ogromne pokłady rud manganu (przeszło 4/5 złóż światowych), platyny (2/3), chromu, wanadu, uranu, żelaza i innych metali. Od 1992 r. około 10% zapotrzebowania krajowego jest pokrywane z nowo odkrytych złóż ropy naftowej i gazu ziemnego w Mossel Bay.
Przemysł przetwórczy jest głównym sektorem gospodarki RPA, zatrudniającym około 1,5 mln robotników, z czego ponad 3/4 to Afrykanie. Tak wielka rola tego działu gospodarki jest unikatowa w porównaniu z innymi krajami kontynentu.
Przemysł chemiczny jest jednym z najlepiej rozwiniętych i konkurencyjnych przemysłów RPA. Kraj ten opracował nowatorską technologię uzyskiwania z węgla paliw syntetycznych, co miało ogromne znaczenie strategiczne w okresie sankcji gospodarczych.
Sieć komunikacyjna jest dobrze rozwinięta, szczególnie na obszarach uprzemysłowionych. Długość linii kolejowych wynosi ok. 21 tys. km, dróg kołowych – 187 tys. km (w tym 57 tys. km o nawierzchni utwardzonej). Ważną rolę odgrywa również transport lotniczy i morski.
Republika Południowej Afryki należy do bardzo atrakcyjnych krajów z punktu widzenia turystyki, posiadając wszelkie atrakcje kraju afrykańskiego: doskonale zorganizowane parki narodowe i rezerwaty zwierząt (jeden z największych na świecie to Park Narodowy Krugera), piękne plaże nad Oceanem Indyjskim (Umhlanga, Durban, East London), idealne na wycieczki Góry Smocze oraz rejony winnic na południu. W ciągu niecałych dwóch lat ponad 30 linii lotniczych uruchomiło połączenia z Johannesburgiem, Kapsztadem i Durbanem. Kraj stał się turystycznie modny. Rząd, widząc ten międzynarodowy trend, popiera dalszy rozwój turystyki, upatrując w tym ważne źródło zatrudnienia.