Impresjonizm, kierunek w malarstwie i rzeźbie zapoczątkowany w latach 60. XIX w. we Francji, którego celem było maksymalne zbliżenie do natury oraz subiektywne utrwalanie zjawisk jednostkowych.
Stąd wzięła się potrzeba studium krajobrazu prowadzonego w oświetleniu naturalnym i obserwacja zmian koloru w zależności od pory dnia. Główne tematy, takie jak pejzaż i martwa natura, należało namalować tak jak się je dostrzegało w danej chwili, respektując zamgloną warstwę powietrza i eliminując zarówno koloryt lokalny, jak również czerń cienia, który w malarstwie impresjonistycznym był utrwalany w błękitach.
Impresjonizm w malarstwie
Prekursorską rolę w stosunku do impresjonizmu odegrało malarstwo W. Turnera i J. Constable'a oraz wzkazówki malujących w plenerze artystów Szkoły Barbizońskiej. Ponadto dzięki kontaktom ze sztuką Wschodu, a zwłaszcza z drzeworytem japońskim, impresjoniści zerwali z perspektywą linearną i zaznaczali głębię kompozycji jedynie za pomocą barwy. Jedną z podstaw rozwoju impresjonizmu była reakcja na akademicki realizm malarstwa 2. połowy XIX w.
Najważniejszymi przedstawicielami impresjonizmu byli: C. Monet, A. Renoir, E. Degas, C. Pissarro, A. Sisley, F. Bazille, B. Morisot oraz przejściowo E. Manet.
Pierwsza wystawa impresjonizmu urządzona w paryskim atelier fotograficznym Nadara w 1874 przyjęta została wrogo. Nazwa - impresjoniści to sarkastyczne określenie grupy artystów sformułowane przez krytyka Leroy w piśmie Chiarivari, odnoszące się do słynnego obrazu Moneta - Impresja - wschód słońca. W następnych latach odbyło się jeszcze 7 wystaw impresjonistów. Artyści ci nie tworzyli żadnej grupy formalnej i nie wydawali manifestów. Byli grupą twórców niezależnych i solidarnych zarazem.
W najczystszej formie impresjonizm wystąpił we Francji, osiągając kulminację artystyczną w 1877, chociaż powszechnym uznaniem cieszył się dopiero w ostatnich latach XIX w. Impresjonizm odegrał dużą rolę w kształtowaniu nowoczesnej sztuki europejskiej. We francuskiej wersji kierunek został przeniesiony do Polski przez J. Pankiewicza i Wł. Podkowińskiego, bliskie impresjonizmowi było malarstwo A. Gierymskiego, O. Boznańskiej, L. Wyczółkowskiego.
Impresjonizm w literaturze
Impresjonizm oddziaływał silnie również na literaturę, nierzadko współistniejąc z naturalizmem, ekspresjonizmem lub symbolizmem. W prozie narracyjnej spowodował rozluźnienie tradycyjnych więzów formalnych, a zwłaszcza ciągłości czasowej i następstwa przyczynowego akcji. Cechował się także daleko posuniętym subiektywizmem. W liryce zmierzał ku pogłębieniu nastroju oraz posługiwaniu się analogiami z kompozycją muzyczną. Stał się także metodą części krytyki literackiej.
W Polsce oddziaływał szczególnie na twórców Młodej Polski, np. K. Tetmajera, a także m.in. na S. Żeromskiego, W. Reymonta, J. Iwaszkiewicza.
Impresjonizm w muzyce
Zrodzony na gruncie kultury francuskiej, reprezentowany był głównie przez C. Debussy'ego, częściowo M. Ravela, O. Respighiego, M. de Fallę, w Polsce przez K. Szymanowskiego.
Zgodnie z naczelną dewizą malarzy impresjonistycznych, postawił sobie za cel malowanie za pomocą muzyki subtelnych i ulotnych wrażeń i doznań, powstających w kontakcie z naturą. Cechą poetyki muzycznej impresjonizmu jest wyczulenie na barwę dźwięku, walor współbrzmienia, delikatne niuanse dynamiczne, wysublimowane nastroje. Współbrzmienie (akord) staje się wartością samą w sobie, zostaje wyzwolone z powiązań funkcyjnych z innymi akordami, co prowadzi do rozkładu tonalności dur-moll i powstania tzw. harmoniki brzmieniowej, sonorystycznej.
Kategoria impresjonizmu, jak stwierdził polski muzykolog S. Jarociński (Debussy a impresjonizm i symbolizm, 1966), nie wyczerpuje wszakże istoty twórczości Debussy'ego: w jego estetyce obecne są elementy symbolizmu, a także innych kierunków. Podobnie u Ravela impresjonizm w czystej postaci występuje jedynie we wczesnej fazie twórczości. U Szymanowskiego łączy się w swoistą syntezę z estetyką ekspresjonizmu.
Monet Claude (1840-1926), malarz francuski, jeden z twórców i główny reprezentant impresjonizmu. Początkowo pod wpływem E. Boudina. Uczył się w Atelier Gleyre, gdzie poznał A. Sisleya, A. Renoira, J.F. Bazille'a i wyjeżdżał z nimi w plenery do Fontainebleau, zaś z E. Boudinem i J.B. Jodkindem - na wybrzeże kanału La Manche.
Analizował współzależność światła i koloru, wprowadził zasadę dywizjonizmu i ograniczenie palety do barw widma słonecznego. Duże znaczenie miała podróż do Anglii (1870) - wpływy dzieł J. Constable'a i J.M.W. Turnera. W 1873 założył pływające atelier na łodzi w celu lepszej obserwacji pejzaży znad Sekwany.
W 1874 wystawił w atelier Nadara słynną Impresję - wschód słońca, od którego to obrazu pochodzi nazwa kierunku impresjonistycznego. Po 1890 tworzył serie obrazów przedstawiające ten sam motyw w różnym oświetleniu, np.: Dworzec St-Lazare (od 1874), Stogi (1894), Katedra w Rouen (1892), widoki Londynu (1899-1904), Wenecja (1908), Nenufary (1904). Jednocześnie zacierał kontury tworząc na wpół abstrakcyjne formy złożone z drobnych barwnych plam.
Lilie wodne
Pissarro Camille (1830-1903), malarz francuski, jeden z czołowych przedstawicieli impresjonizmu, wybitny pejzażysta. Malował widoki Paryża i jego okolic nacechowane subtelnym kolorytem i przesycone światłem. Często ożywiał swe pejzaże postaciami przechodniów lub wieśniaków pracujących w polu. Uprawiał również litografię, akwafortę, pozostawił liczne rysunki.
W latach 1884-1890 przejął od G. Seurata metodę pointylistyczną. Ok. 1895 wskutek choroby oczu porzucił pracę w plenerze, malując odtąd widoki z okna i powracając do impresjonizmu.
Prace m.in.: Dyliżans w Louveciennes (1870), Czerwone dachy (1877), Kobieta na polu (1887), Dziewczyna z gałęzią (1881), Zbierające jabłka (1881), Bulwar Montmartre nocą (1897), Avenue de L'Opera (1897).
Ekspresjonizm w sztuce, kierunek, który rozwinął się w Niemczech w pierwszym 30-leciu XX w. jako sprzeciw wobec naturalistycznej postawy impresjonizmu. Był kierunkiem indywidualistycznym wyrażającym uczucia artysty za wszelką cenę, stąd upodobanie do spontaniczności, emocji i duża rola instynktu oraz poszukiwanie wzorów w sztuce dziecięcej, ludowej i ludów prymitywnych.
Cechy formalne to deformacja, linearyzm, dysonansowe zestawienia kolorystyczne służące spotęgowaniu siły wyrazu - ekspresji. Cel ten osiągano również poprzez częste stosowanie drzeworytu. Prekursorem ruchu był V. van Gogh i J. Ensor a przedstawicielem wczesnej fazy E. Munch.
Główny ośrodek stanowiło ugrupowanie Die Brcke założone w 1905, w skład którego wchodzili: E.L. Kirchner, E. Heckel, K. Schmidt - Rottluff, E. Nolde, M. Pechstein. Drugą grupę stanowili członkowie Der Blaue Reiter (założonej w Monachium w 1911), zmierzający do ekspresjonizmu abstrakcyjnego. Członkami byli: W. Kandinsky, F. Marc, A. Macke, P. Klee.
W Polsce ekspresjonizm reprezentowany był przez formistów (A. Pronaszko, Z. Pronaszko, F. Czyżewski, A. Zamoyski, L. Chwistek, K. Winkler, St.I. Witkiewicz i inni). Artyści ci uprawiali sztukę silnie zrytmizowaną, wynikającą z wyobraźni konstrukcyjnej. Formalnie najbardziej byli zbliżeni do futurystów (futuryzm). Wywarli długotrwały wpływ na malarstwo polskie XX w.
Gogh Vincent van (1853-1890), malarz holenderski, którego twórczość wywarła duży wpływ na malarstwo w. XX. Początkowo, zgodnie z artystyczną tradycją swego kraju dążył do wyrażenia walorów najprostszych przedstawianych przedmiotów poprzez bogactwo gry światła, jednocześnie nawiązywał do holenderskiego malarstwa rodzajowego XVII w.
Gogh Vincent van
Wczesny okres stanowił próbę przejścia z realizmu do ekspresjonizmu. W 1886 osiadł w Paryżu, gdzie pod wpływem malarstwa impresjonistycznego (impresjonizm) oraz grafiki japońskiej rozjaśnił paletę i wzbogacił fakturę. Ostatecznie własny styl osiągnął podczas pobytu w Arles, jego cechy to intensywność barw z przewagą żółcieni, gruba warstwa farb kładziona metodą impasto a także deformacja. Nie dbał o subtelne impresjonistyczne efekty świetlne, pragnął w swych pejzażach i martwych naturach zatrzymać obecność słonecznego żaru.
W pewnym sensie uprawiał kult słońca na sztalugach, czego najwymowniejszym przykładem są kolejne wersje Słoneczników (1888). Dramatycznym motywem jego drogi życiowej była choroba psychiczna prowadząca do samookaleczeń i samobójstwa.
Sypialnia w Arles
Słoneczniki
Prace m.in.: Zjadacze kartofli (1885), Droga w pobliżu Loosduinen, Rybak na brzegu, Zagajnik brzozowy, Chłopka w białym czepku, Gwiaździsta noc (1888), Droga z cyprysem i gwiazdą (1890), Kruki nad polem pszenicy, Autoportret z obandażowanym uchem (1889).
Abstrakcyjna sztuka, abstrakcjonizm, kierunek współczesnej twórczości plastycznej charakteryzujący się antyrealizmem, przeciwstawiający się odtwarzaniu lub naśladowaniu (mimetyzm) rzeczywistości, natury. Istotą sztuki staje się gra linii, kolorów, brył, płaszczyzn, faktur itp. oraz stopniowa rezygnacja z wątków tematycznych.
W sztuce abstrakcyjnej wykształciły się dwa główne nurty: abstrakcjonizm geometryczny (różnorodne formy geometryczne) i abstrakcjonizm organiczny (nieregularne formy organiczne). Sztuka abstrakcyjna kształtowała się na założeniach impresjonizmu, futuryzmu i kubizmu(orfizm). Za twórcę uważa się W. Kandinsky’ego, który w 1910 stworzył swoje pierwsze abstrakcyjne obrazy. 1911 w Monachium powstaje grupa abstrakcjonistów Der Blaue Reiter. Sztukę abstrakcyjną zaczęli uprawiać artyści wielu krajów: A. Arp (Francja), M.K. iurlionis (Litwa), F. Kupka (Czechy), N.S. Gonczarowa i M.F. Łarionow (Rosja), A. Magnelli (Włochy).
1912 w Paryżu powstała pierwsza programowa grupa abstrakcjonistów Section d'Or. W 1918-1939 dominował nurt abstrakcji geometrycznej, głoszącej zasadę funkcjonalnego powiązania malowidła z innymi sztukami plastycznymi, tworzący nową formę jedności stylowej. Propagatorem tych tendencji było czasopismo De Stijl wychodzące w Holandii od 1917, a wśród artystów - w Holandii P. Mondrian (neoplastycyzm), w Rosji K. Malewicz (suprematyzm), W.J. Tatlin (konstruktywizm), a później A.M. Rodaczenko, El Lissitzky, w Niemczech W. Baumeister i grupa Bauhausu. We Francji znaczną rolę odegrały ugrupowania Cercle et Carr i Abstraction-Cration.
W Polsce działały ugrupowania Blok, Praesens, a.r., a do ich głównych przedstawicieli należeli: H. Berlewi, K. Hiller, M. Jarema, H. Stażewski, J. Stern, W. Strzemiński, M. Szczuka, rzeźbiarka K. Kobro.
Po II wojnie światowej dominowała abstrakcja niegeometryczna i ekspresja (ekspresjonizm abstrakcyjny) oraz odmiany: informel, taszyzm, action painting, abstrakcja chromatyczna (m.in. A. Gorky, H. Hartung, J. Pollock, M. Rothko, P. Soulages, M. Tobey, M.E. Vieira da Silva, Wols), abstrakcja impresyjna (J. Bazaine, R. Bissire) i romantyczno-magiczna (W. Baumeister, J. Dubuffet), strukturalizm (A. Tapies). Po 1960 rozwinęły się nowe środki wyrazu sztuki abstrakcyjnej, wzbogacone o elementy ruchu i przestrzeni. Należały do niej nurty minimal-art, op-artoraz sztuka kinetyczna.
W Polsce przedstawicielami odmian abstrakcji niegeometrycznej byli: T. Kantor, A. Kobzdej, A. Ślesińska, K. Januszkiewicz, M. Szańkowski.
Kandinsky Wassily (1866-1944), rosyjski malarz, grafik, teoretyk sztuki. Jeden z najwybitniejszych twórców sztuki XX w. wykształcony w Moskwie i Monachium. Organizator kilku ugrupowań artystycznych: Die Phalanx (1901), Neue Knstlervereinigung (1909), Der Blaue Reiter (1911), Die Blaue Vier (1924 - wspólnie z P. Kleem, Jawlensky'm i Feiningerem). W latach 1914-1921 przebywał w Rosji - praca w Komisariacie Oświaty Ludowej i na uniwersytecie w Moskwie. Od 1922 był wykładowcą Bauhausu.
Początkowo ulegał wpływowi ludowej sztuki rosyjskiej. Od 1910 skłonił się ku abstrakcji, którą w okresie moskiewskim poddał dyscyplinie i geometryzacji pod wpływem konstruktywizmu i suprematyzmu. Cechy jego twórczości to precyzja przedstawianych form, dynamika i dekoracyjność połączone ze świadomością podstaw teoretycznych sztuki.
Tytuły jego prac to zazwyczaj numerowane kompozycje, improwizacje, a ponadto: Pejzaż z Murnau (1909), Akwarela abstrakcyjna (1910), W błękicie (1925), Umiarkowany wzlot (1944).
Arp Hans lub Jean (1887-1966), francuski malarz, rzeźbiarz, grafik i poeta, pochodzenia niemieckiego. Wybitny przedstawiciel abstrakcjonizmu. Działał głównie w Paryżu, Monachium, Kolonii i Zurychu, współinicjator dadaizmu, członek grupy surrealistów (1926-1930) w Paryżu oraz Cercle et Carr (1930) i Abstraction-Cration (1931-1934).
Twórca rzeźb, w których dominują formy obłe o nienagannie wygładzonych powierzchniach (Pasterz obłoków, 1956) , reliefów(Kamień uformowany ręką ludzką), kolaży, ilustracji książkowych. Autor licznych prac literackich, m.in. Dreams and Projects (1952).
Hiller Karol (1891-1939), malarz i grafik, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego malarstwa bezprzedmiotowego i fotografii eksperymentalnej, działał w Łodzi od 1921, należąc do tamtejszych lewicowych środowisk artystycznych, współzałożyciel stowarzyszenia Start, członek grupy a.r., redaktor czasopisma Forma.
W pracach malarskich widoczne dwa nurty:
1) wywodzący się z kubizmu (konstrukcyjny z figurami geometrycznymi),
2) metaforyczny (z elementami surrealistycznymi, formy płynne, biologiczne).
Prace m.in.: liczne Kompozycje, Walce, Embrion, Kształty kobiece, Promień słońca (1934). Duży zbiór dzieł Hillera posiada Muzeum Sztuki w Łodzi.
Kupka Frantiek (1871-1957), czeski malarz i grafik, po studiach w Pradze i Wiedniu osiadł 1895 w Paryżu, gdzie zajmował się rysowaniem. Początkowo tworzył pod wpływem fowizmu, następnie - kubizmu. Po 1910 bezprzedmiotowe kompozycje złożone z barwnych rytmów (Nokturn 1910, Dwubarwna fuga 1912). Od 1913 związany z grupą Section d'Or, od 1931 członek grupy Abstraction-Craction.
Pop-art (z angielskiego popular art - "sztuka popularna, powszechna"), kierunek sztuki współczesnej, którego twórcy używają form dobitnych, uproszczonych, nawiązujących do środowiska wielkomiejskiego.
Pop-art charakteryzuje się zaskakującą różnorodnością technik, tematyki (np. puszki konserw, kanapki, butelki coca-coli), prostotą i świadomym lekceważeniem tradycji rzemiosła w sztuce. Obrazom towarzyszą często efekty świetlne i dźwiękowe, stosuje się też technikę collage’u. Czasem artyści pop-artu organizują happeningi ukazujące powstawanie lub niszczenie dzieła.
Założeniem pop-artu było rozpowszechnianie dzieł za pomocą środków masowego przekazu. Pop-art, wywodzący się częściowo z dadaizmu, narodził się w latach 1950-1960 niezależnie w Anglii i USA, we Francji, z uwagi na swój związek z codziennością, był nazywany nowym realizmem.
Najbardziej znani przedstawiciele pop-artu: A. Warhol, P. Blake, R. Lichtenstein. Po raz pierwszy nazwy pop-artu użył krytyk L. Alloway w 1952.
Warhol Andy właściwie Andrew Warhola (1928-1987), amerykański malarz, grafik, reżyser i aktor filmowy. Syn czeskiego emigranta. Jeden z głównych przedstawicieli pop-artu. W 1949 ukończył Carnegie Institute of Technology w Pittsburghu, od tamtego czasu mieszkał w Nowym Jorku. Początkowo współpracował jako plastyk z działami reklamowymi czasopism Glamour, Vogue, Dance Magazin i innymi. Punkt wyjścia jego dzieł stanowiły z reguły przedmioty pospolite, które dzięki temu, że zostały włączone w obieg kultury masowej, mogły zyskać rangę ekwiwalentu idei.
Tworzył olejne lub serigraficzne (drukowanie sitowe) kopie gazetowych reklam i fotosów, opakowań (butelki Coca-coli, puszki z zupą Campbella), banknotów oraz zwielokrotnione portrety słynnych gwiazd. Próbował wyeliminować z pojęcia sztuki ideę dzieła wykonywanego ręcznie.
Niektóre prace: Marylin Monroe (1962), Pudełka brillo (1964), Elwis I i II (1964), okładka płyty The Rolling Stones Sticky Fingers z wmontowanym zamkiem błyskawicznym (1971).
Od 1962 zrealizował ok. 80 filmów. Operował statyczną kamerą, którą ustawiał przed filmowanym obiektem, np.: przed śpiącym człowiekiem (6-godzinny Sen, 1963), przed gmachem Empire State Building (8-godzinny Empire, 1964). Swój pierwszy dźwiękowy film Harlot zrealizował w 1964, a kamerę ruchomą zastosował dopiero w Hedy (1965).
Dalsza twórczość Warhola, coraz bardziej kontrowersyjna, przebiegała w atmosferze skandali i potyczek z cenzurą. Filmy realizował przy udziale transwestytów i "supergwiazd" nowojorskiego undergroundu, coraz swobodniej traktując problematykę erotyczną, np. w Dziewczętach z Chelsea (1966, 3-godzinny film wyświetlany równolegle na 2 ekranach) i Lonesome Cowboys (1968, parodia westernu).
W latach 70. pełnił funkcje producenta i scenarzysty, powierzając reżyserię P. Morisseyowi, który w większym stopniu uwzględniał wymogi komercyjne, angażując nawet znanych aktorów. W tym czasie powstały: Śmieć (1970, pornokomedia), Upał (1972), Zbuntowane kobiety (1972, kobieca pornoburleska), Andy Warhol’s Frankenstein i Andy Warhol’s Dracula (1974, Włochy, z udziałem m.in. V. De Siki i R. Polańskiego).
Barok, w sztuce został zapoczątkowany we Włoszech w 2. połowie XVI w.; trwał do połowy XVIII w. Główne okresy baroku to barok wczesny, dojrzały i późny.
Architektura baroku
Cechuje ją monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, hieratyzacja elementów kompozycyjnych kumulująca na osi środkowej. Efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów, wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny wywodzący się z rzymskiego kościoła Il Ges. Różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (Fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne). Monumentalne założenia klasztorne zbliżone do pałacowych.
W architekturze świeckiej typ pałacu między dziedzińcem i ogrodem (Wersal, Vaux-le-Vicomte), zazwyczaj na osi głównej, sala i reprezentacyjna klatka schodowa, ogród o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym (barokowy styl ogrodowy). Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójramienistego rozgałęzienia arterii (Rzym, Wersal).
Bernini, Fontanna Czterech Rzek
Bernini, David
Główne ośrodki architektury to: Włochy z działalnością wybitnych architektów (G.L. Bernini, C. Maderna, F. Borromini, P. da Cortona, B. Longhena, G. Guarini, F. Juvara), Niemcy (J.B. Neumann, D. Zimmermann, M.D. Pppelmann, bracia Asam), Czechy (Ch.J.K. Dientzenhoferowie), Austria (J.B. Fischer von Erlach, J. von Hildebrandt), Francja (F. Mansart, J. Hardouin-Mansart, L. Le Vau, C. Perrault, A. Le Ntre), Anglia (I. Jones, Ch. Wren, - kierunek klasycyzujący).
Rzeźba barokowa
Barokowe rzeźbiarskie dekoracje architektoniczne (sztukaterie), rzeźby w kamieniu i drewnie (polichromowane), pomniki, nagrobki, posągi i grupy religijne, mitologiczne, alegoryczne (często w ogrodach) cechowała silna dynamika, patos, ruch, teatralność gestu, układy kontrapostowe, ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji, często, zwłaszcza w tematyce religijnej, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy.
Główni przedstawiciele: G.L. Bernini, A. Algardi (Włochy), P. Puget, Ch.A. Coysevox, F. Girardon (Francja), J.M. Montans, A. Cano (Hiszpania), J.Ch. Falconi, B. Fontana, A. Schlter (Polska).
Malarstwo barokowe
Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ rzymskie środowisko artystyczne - nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasycystyczny (wywodząca się z Bolonii rodzina Carraccicch, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te przeplatając się z tandencjami mistyczno-symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej (zwłaszcza w krajach katolickich), były głównymi kierunkami malarstwa barokowego.
W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa (zwłaszcza u Holandii, Flandrii i Hiszpanii). Kompozycja barokowa opierała się na układach diagonalnych i silnych efektach światłocieniwych. W malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm (Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo).
Inne ważne ośrodki malarstwa: Hiszpania (D. Velzquez, F. de Zurbarn, B.E. Murillo), Flandria (P.P. Rubens, A. van Dyck, J. Jordaens), Holandia (F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft), Francja (G. de La Tour, N. Poussin, C. Lorrain, Ch. Le Brun, H. Rigaud).
W polsce malarstwo barokowe reprezentowali: T. Dolabella, J. Tretko, M.A. Palloni, J. Szymonowicz-Siemiginowski. Nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego, zwłaszcza ceramiki, meblarstwa i tkactwa.
Barok, kierunek we wszystkich dziedzinach sztuki, występujący w Europie, a następnie w Ameryce Południowej od końca XVI w. do 1. połowy XVIII w. Najwcześniej został ukształtowany we Włoszech (manieryzm, marinizm) i w Hiszpanii (konceptyzm, gongoryzm), najszybciej wygasł we Francji (połowa XVII w.), gdzie zapanował klasycyzm.
W Polsce przyjęto, że barok składał się z trzech podokresów: późny renesans – wczesny barok (1580-1620), dojrzały barok (ok. 1620-1680), późny barok – początki oświecenia (ok. 1680-1764).
Literatura i sztuka barokowa zerwały z renesansową przejrzystością i funkcjonalnością formy, a także z dążeniem do harmonii. Barok był prądem syntetyzującym wiele tendencji, niekiedy sprzecznych, np.: wyrażanie uczuć religijnych w konwencji sensualistyczno-erotycznej, libertynizm części poezji francuskiej obok poezji metafizycznej, średniowieczny alegoryzm sąsiadujący z ozdobnym, przesadnie metaforyzowanym językiem, pełnym antytez i wyszukanych sformułowań (np. francuski styl dworski prciosit).
Najwybitniejszymi teoretykami literackiego baroku byli: we Włoszech - E. Tesauro, w Hiszpanii - B. Gracin y Morales, w Polsce - K.M. Sarbiewski. Uprawiano tradycyjne gatunki literackie: elegię, sielankę, hymn oraz różne formy dworskiej poezji retorycznej.
Motywy religijne łączono chętnie z mitologicznymi, popularne były wątki przygodowe, awanturnicze, fantastyczne i rycerskie oraz historyczne, np. głośny poemat epicki T. Tassa Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona (1575, wydany 1581, przekład polski P. Kochanowskiego 1618). W dziedzinie epiki uprawiano romanse rycerskie i pastoralne, rozwijało się pamiętnikarstwo i relacje z podróży.
W Polsce barok w poezji rozpoczął się w twórczości poetyckiej M. Sępa-Szarzyńskiego i S. Grabowieckiego, którzy nie poszukiwali już (jak ich renesansowi poprzednicy) ziemskiego szczęścia i harmonii, koncentrując się na zagadnieniach metafizycznych, przemijaniu i śmierci w trudnej, intelektualnej formie odzwierciedlającej złożoność świata.
Kontynuowali ten nurt m.in.: S. Grochowski, K. Twardowski i W. Kochowski. Przeciwstawną postawę reprezentowała tzw. poezja światowych rozkoszy (H. Morsztyn, S. Twardowski, J.A. Morsztyn, S. Zimorowic), zafascynowania zmysłowym obrazem świata i miłości.
Pośrednie stanowisko zajmowała poezja ziemiańska (m.in. A. i P. Zbylitowscy, K. Miaskowski). Poezja mieszczańsko-plebejska koncentrowała się na problemach społecznych oraz pracy ludzkiej (A. Władysławiusz, Jan z Kijan, W. Roździeński).
Prozę zdominowała twórczość polemiczno-religijna, podejmująca problemy walki kontrreformacji z reformacją po soborze trydenckim (np. P. Skarga), a także okolicznościowa, kaznodziejska, gawędziarsko-pamiętnikarska. Epikę wierszowaną reprezentował m.in. W. Potocki (Wojna chocimska 1670-1674, wydana 1850).
W okresie zaostrzonej kontrreformacji i w czasach saskich pojawiły się kłopoty z cenzurą dzieł przeciwstawiających się klerykalnej wizji świata. Język literatury stawał się coraz bardziej manieryczny (m.in. makaronizmy), dlatego oświecenie traktowało barok jako epokę złych gustów, a nawet ciemnoty. Obecnie twórczość barokowa, zarówno europejska, jak i polska, budzi zainteresowanie i jest wznawiana.
Velzquez Diego, właściwie Diego Rodriguez de Silva y Velzquez (1599-1660), malarz hiszpański okresu baroku, wybitny kolorysta. Kształcił się w Sewilli u F. Pacheco. W jego wczesnej twórczości (sewilskiej) dominowała tematyka religijna i rodzajowa. 1623-1660 nadworny malarz króla Filipa IV. Malował wówczas obrazy o tematyce mitologicznej oraz kameralne portrety dworskie. Velzquez wprowadził do malarstwa hiszpańskiego typ portretu konnego na tle pejzażu. Podejmował też tematykę współczesną.
Najwspanialszy okres twórczości Velzqueza nastąpił po drugiej podróży do Włoch (1649-1650. Pierwsza: 1629-1630) - powstały wtedy jego główne arcydzieła: Wenus z lustrem (1651), Panny dworskie (1653), Prządki (ok. 1657). Niektóre inne prace: Chrystus w domu Marty (przed 1623), Triumf Bachusa (1629), Kuźnia Wulkana (1630), Poddanie Bredy (1634-1635), Villa Medici (1650-1651). Portrety: infanta Ferdynanda (ok. 1632), króla Filipa IV (1632, 1635, 1644), papieża Innocentego X (ok. 1650) oraz portret konny G. de Guzmn Olivaresa (ok. 1633).
Kubizm, kierunek malarstwa nowoczesnego oraz rzeźby zainicjowany we Francji ok. 1906 przez P. Picassa i G. Braque'a, stanowiący przewrót w świadomości wizualnej XX w., zrywający z malarstwem tradycyjnym będącym sztuką naśladowania. Nowy kierunek oznaczał pojawienie się sztuki koncepcyjnej. Nazwa kubizmu (z łacińskiego cubus - kostka, sześcian) została zastosowana przez krytyka L. Vauxcellesa w odniesieniu do pejzaży Braque'a, charakteryzujących się geometrycznym uproszczeniem brył.
Zapowiedzią kubizmu był obraz Picassa Panny z Avignon (1907), a u podstaw rozwoju tkwił wpływ malarstwa P. Cezanne'a, wzory rzeźby przedromańskiej, iberyjskiej i ludów afrykańskich. Udział w wystawach kubistów brali: malarze - J. Gris, A. Gleizes, F. Lger, J. Metzinger, H. Le Fauconnier, L. Marcus (Marcoussis), rzeźbiarze - A. Archipenko, E. Nadelman. Teoretykiem i obrońcą kubizmu był G. Apollinaire - autor pracy formułującej program kierunku Les peintres cubistes... (wydanej w 1913).
Kubizm rozwinął się w 3 fazach:
1) prekubistycznej (1906-1909), odrzucenie perspektywy i przestrzeni atmosferycznej, geometryzacja, wydobycie struktury podziału przedmiotu, tłumienie koloru.
2) analitycznej (1909-1912), rozbicie form przedmiotu, dekompozycja w celu osiągnięcia efektu profilów zachodzących na siebie, widzianych z kilku stron jednocześnie.
3) syntetycznej (od 1912/13), wprowadzenie collages, podkreślenie konstrukcji obrazu, a nie przedmiotu przedstawianego, przywrócenie koloru.
Kubizm był uprawiany jeszcze w latach 20., dał początek kilku kierunkom sztuki współczesnej, np. konstruktywizmowi, neoplastycyzmowi. Czerpali z niego: M. Chagall, T. Makowski, M. Gromaire.
Picasso Pablo, właściwie Pablo Ruiz Picasso (1881-1973), malarz, grafik, rzeźbiarz hiszpański, jeden z najwybitniejszych twórców sztuki nowoczesnej i największa indywidualność w sztuce XX w. o wielkiej sile oddziaływania na kilka pokoleń artystów reprezentujących różne kierunki, zwłaszcza na kubistów (kubizm), dadaistów (dadaizm) i surrealistów (surrealizm).
Wykształcony w Barcelonie i w Madrycie. Od 1904 działał w Paryżu. Początkowo malował pod wpływem symbolizmu i neoimpresjonizmu, np. Longchamp (1901). W pełni indywidualną twórczość zainaugurował tzw. okresem błękitnym (od 1901). Były to sceny figuralne o ekspresyjnej, wydłużonej stylizacji i wyrazistej wymowie społecznej, np.: Życie (1903), Stary gitarzysta (1903), Prasowaczka (1904).
Od 1905 datuje się okres różowy, bardziej delikatny i poetycki, z podobną tematyką figuralną. Od 1906 faza prekubistyczna z nową koncepcją przestrzeni, geometryzacją bryły i rozluźnieniem jej struktury, np. Panny z Awinionu (1907).
Od 1909 przy współudziale G. Braque'a powstaje kubizm w kolejnych fazach: analitycznej, np. Portret Kahnweilera (1910) oraz syntetycznej (od 1912), uwzględniającej technikę collage'u, np. Butelka aperitifu (1913). Na początku lat 20. pod wpływem podróży włoskich tworzył kompozycje o cechach klasycznych, np. Czytająca (1921), Źródło (1921), następnie zbliżył się do surrealizmu ekspresyjną deformacją i dynamizmem, np. Taniec (1915), Kąpiące się kobiety (1928).
Lata 30. przyniosły płaskie dekoracyjne kompozycje o linearnym konturze, np. Czerwony fotel (1931), Kobieta przed lustrem (1932). Podróż hiszpańska zaowocowała motywami z corridy, np. Minotauromachia (1935-1936). W 1937 namalował słynną kompozycję antywojenną Guernica.
Po II wojnie światowej uprawiał nadal twórczość wielotematyczną: sceny mitologiczne, fantastyczne, pejzaże, kompozycje figuralne. Dokonał też reinterpretacji dzieł E. Delacroix, D.R. Velzqueza, E. Maneta. Jednocześnie kontynuował bogatą twórczość graficzną: akwatinty, akwaforty, litografie i liczne rysunki.
Od 1905 zajmował się rzeźbą, której najbardziej liczące się przykłady powstały po 1929. Były to ażurowe konstrukcje metalowe, rzeźby figuralne o cechach surrealistycznych oraz kompozycje z tzw. rzeczy gotowych, np.: Głowa (1931), Człowiek z jagnięciem (1944), Koza (1950).
Picasso odwiedził Polskę z okazji Międzynarodowego Kongresu Pokoju we Wrocławiu w 1948, podarował wówczas cykl własnoręcznie malowanych talerzy dla Muzeum Narodowego w Warszawie.
Braque Georges (1882-1963), francuski malarz, grafik, rzeźbiarz, współtwórca kubizmu. 1904-1905 tworzył pod wpływem neoimpresjonizmu, potem zbliżył się do fowizmu. Współpracownik P. Picassa, od 1907 pod wpływem P. Cezanne'a - podjął problem bryły i przestrzeni malarskiej poprzez geometryzację przedmiotów, a także sprowadzenie ich do czystych form plastycznych.
W 1922-1926 wystąpiły w jego twórczości tendencje klasycyzujące (cykl Kanefory); w tych pracach, jak również w pejzażach nadmorskich (od 1929) i Kąpiących się (1930-1932), zaznaczył się ponownie wpływ P. Picassa. Zainteresowanie antykiem znalazło wyraz w akwafortach do Teogonii Hezjoda i kompozycjach dekoratorskich, tzw. gipsach grawerowanych, o tematyce mitologicznej (1930).
Seria kompozycji figuralnych z motywem "podwójnej twarzy" to dalszy ciąg malarskich doświadczeń, których ukoronowaniem były powstałe w ostatnim okresie martwe natury i cykle Bilard (1945), Postać we wnętrzu, Pracownia (1949), Ptaki.
Stosował technikę łamania konturów przedmiotów, a także litery szablonowe jako klucze tematyczne. Wprowadził technikę papier colle (nakładanie pasków). Znane płótno - Skrzypce i dzban (1910).
Od około 1939 Braque tworzył także rzeźbę figuralną, grafikę, witraże. Twórczość Braque'a wywarła wpływ na rozwój współczesnego malarstwa i grafiki.
Surrealizm, nadrealizm, awangardowy kierunek rozwijający się po I wojnie światowej we Francji, następnie w wielu krajach świata, m.in. w USA, Ameryce Południowej i Japonii.
Surrealizm w literaturze
Na powstanie surrealizmu miał wpływ dadaizm. Program surrealizmu zaczął się kształtować w 1919, kiedy powstało pismo Littrature założone przez głównego teoretyka kierunku - A. Bretona oraz L. Aragona i Ph. Soupaulta. W 1922 utworzyła się pierwsza grupa surrealistów, do której należeli także P. Eluard i B. Pret.
1924-1929 ukazywało się czasopismo La Rvolution Surraliste, a w latach 1930-1933 Le Surralisme au Service de la Rvolution, następnie ruch ten wspierało pismo Minotaure (1933-1938). Manifest surrealizmu został opublikowany 1924, Drugi manifest surrealizmu 1929 (obydwa autorstwa A. Bretona).
W ruchu surrealistycznym brali udział w różnych okresach: T. Tzara, A. Artaud, P. Reverdy, R. Desnos, R. Char, A. Csaire, M. Leiris, J. Prvert, J. Gracq, R. Quneau.
Wielu twórców surrealizmu zaangażowało się w działalność polityczną po stronie komunistycznej lewicy, np. L. Aragon. W latach 30. surrealiści występowali przeciwko militaryzmowi i faszyzmowi, a także przeciwko ogarniętej duchowym kryzysem współczesnej cywilizacji technicznej. Wyzwoleniem z tego stanu miało być zwrócenie się do sfery życia podświadomego i jego ukrytej energii.
W poetyce surrealizmu dużą rolę odgrywały marzenia senne, ekstaza, halucynacja, urojenie, a także groteska, purnonsens, czarny humor, parodia, absurd - tworzące poczucie dziwności i niezwykłości świata. Służyła temu również koncepcja tzw. criture automatique (pisania automatycznego) - nie kontrolowanego strumienia skojarzeń, sugerującego istnienie tajemnicy bytu.
W Polsce pewne elementy surrealizmu pojawiły się w twórczości kierunków awangardowych, np. w poezji J. Brzękowskiego, A. Ważyka, J. Czechowicza, grupy Żagary, a także K.I. Gałczyńskiego.
W okresie międzywojennym surrealizm wywarł znaczny wpływ na obyczajowość, modę, styl rozrywki i reklamy widoczny do dziś.
Surrealizm w sztukach plastycznych
Kierunek, zapoczątkowany we Francji w latach 20. Jego celem było osiągnięcie spontaniczności artystycznej poprzez wydobycie, uwolnienie i twórcze spożytkowanie elementów zawartych w podświadomych pokładach psychiki człowieka, skrępowanych zazwyczaj przez rozum i normy kulturowe.
Inspiracją sztuki surrealizmu były sny i stany halucynacji, baśnie i mity, a także twórczość dzieci i umysłowo chorych. Przeciwstawiał się on racjonalistyczno-konstrukcyjnym tendencjom kubizmu i futuryzmu oraz abstrakcji geometrycznej.
Surrealizm cechuje swoboda w doborze technik twórczych, przy czym preferowane są te, które umożliwiają czynności automatyczne (collage, dekalkomania itp.). W malarstwie dominuje czynnik poetycki, a przedmioty rzeczywiste pełnią nową, wymyśloną funkcję.
Swą nazwę surrealizm zawdzięcza neologizmowi G. Apollinaire’a, głównym teoretykiem i współtwórcą ruchu był A. Breton, autor manifestów surrealistycznych (1924, 1930).
Poza Francją, surrealizm objął swoim oddziaływaniem inne kraje europejskie oraz USA, Chile, Meksyk - w międzynarodowej wystawie surrealizmu w Paryżu (1938) uczestniczyło 70 artystów z 14 krajów. Najważniejsi przedstawiciele: H. Arp, G. de Chirico, M. Duchamp, S. Dali (twórca tzw. metody paranoiczno-krytycznej), M. Ernst, R. Magritte, J. Miró, F. Picabia, Y. Tanguy.
W Polsce surrealizm nie wystąpił w czystej formie, po II wojnie światowej najbardziej zbliżyli się do niego K. Mikulski i J. Krawczyk.
Surrealizm w filmie
Nurt surrealistyczny zapoczątkowała francuska awangarda filmowa utworem L. Buńuela i S. Dalego Pies andaluzyjski (1928). Film stał się manifestem kierunku, który czerpał symbolikę z freudyzmu, występując zarazem przeciwko normom obyczajowym burżuazji.
Czołowym przedstawicielem surrealizmu filmowego był L. Buńuel, autor filmów: Los olvidados (1950), Zbrodnicze życie Archibalda de la Cruz (1955), Anioł zagłady (1962), Dyskretny urok burżuazji (1972). Przedstawicielami odmiennego, łagodnego nurtu surrealizmu filmowego byli: M. Ray, współpracujący z poetą R. Desnosem (Gwiazda morska i Tajemnica zamku D, 1928), G. Dulac (Muszelka i pastor, 1928), J. Cocteau (Krew poety, 1930, Testament Orfeusza, 1960).
Rokoko, styl w sztukach plastycznych rozwijający się w okresie ok. 1720-1790, wieńczący epokę baroku, a jednocześnie zajmujący wobec niej pozycję antagonistyczną. Zapoczątkowany we Francji, stanowił swoistą reakcję na sztywny monumentalizm i oficjalny charakter sztuki okresu Ludwika XIV.
Fazę przejściową rokoka stanowił styl regencji Filipa Orleańskiego 1715-1723. Główne cechy rokoka to: kameralność, lekkość proporcji, asymetria, dekoracyjność, wyrafinowanie, dążenie do komfortu i egzotyzm. Swój największy rozkwit rokoko przeżywało w okresie panowania Ludwika XV: 1730-1750. Wówczas to formy rokoka rozpowszechniły się w innych krajach Europy, takich jak Prusy, Bawaria, Austria, Czechy, Śląsk, Saksonia, Polska, Rosja.
Architektura rokoka
Architektura rokoka jest widoczna przede wszystkim we wnętrzach późnobarokowych pałaców i kościołów, których skala była na ogół o wiele mniejsza niż w poprzedniej epoce. Nie stosowano już ścisłych podziałów porządkowych. Ściany ujmowano w fantazyjne ramy ze złoconymi sztukateriami wykorzystującymi często motyw rocaille, ich pola wypełniały malarskie panneaux lub polichromia, lustra i obicia z chińskiego jedwabiu.
Stosowano jasną, pastelową kolorystykę. Z rokokowych wnętrz słyną: Htel Soubise w Paryżu (G. Boffrand, ok. 1735), pałacyk Amalienburg (F. de Cuvillis, 1734-1739) i rezydencja elektorska wraz ze słynnym teatrem w Monachium (F. de Cuvillis, 1751-1753), pałac Sanssouci w Poczdamie (G.W. von Knobelsdorff, 1745-1747), pałac Schnbrunn pod Wiedniem (ukończył N. Pacassi, 1749).
Rokokowe wnętrza kościelne znajdują się w Steinhausen (1728-1731), Vierzehnheiligen (J.B. Neumann, 1743), Wies (D. Zimmermann, 1745-1754). W Polsce w duchu rokoka dokonano przebudowy Zamku Królewskiego w Warszawie (architekci sascy, m.in. G. Chiaveri, 1741-1746). Rokokowy charakter ma też kościół parafialny w Dukli z kaplicą Amalii Mniszchowej (J. Obrocki, 1773).
Rzeźba
Rzeźbę rokokową realizowano głównie w stiuku i drewnie, często polichromowanym. Charakterystyczna była dla niej ruchliwość, elegancja i finezja form, zarówno w tematyce świeckiej, jak i religijnej (wolno stojące figury oraz ołtarze o formach ażurowych i układzie kulisowym). W rzeźbie francuskiej czołówkę artystyczną tworzyli: G. Coustou, J.B. Pigalle, .M. Falconet, J.A. Houdon. W bawarskiej - I. Gnther oraz J.A. i J.M. Faichtmayrowie.
W polskiej rzeźbie rokokowej szczytowe dokonania to przede wszystkim szkoła lwowska: F.K. i S. Fesingerowie, A. Osiński, J. Pinzel, M. Polejowski. Z artystów warszawskich na uwagę zasługują J.J. Plersch i J.Ch. Redler. Wielką popularnością cieszyła się wówczas drobna, porcelanowa plastyka figuralna (J.J. Kndler).
Malarstwo
W dobie rokoka malarstwo ścienne, dekoracyjne dominowało nad obrazami sztalugowymi. Typowa tematyka to sceny fętes champętres i fętes galantes, pełne lekkości i elegancji, często z postaciami z commedia dell'arte i maskarad karnawałowych. Malarstwo portretowe utraciło barokową sztywność na rzecz intymnych wizerunków w delikatnym kolorycie, wykonanych w ulubionej technice rokoka - pastelu, która narzucała również niewielkie wymiary.
We Francji główni malarze rokoka to: J.A. Watteau, N. Lancret, F. Boucher, J.H. Fragonard, J.M. Nattier, M.Q. de La Tour. We Włoszech dominowała szkoła wenecka: G.B. Piazetta, G.B. Tiepolo, Canaletto, F. Guardi. W Polsce malarstwo rokokowe tworzyli: S. Czechowicz i T. Kuntze.
Dla okresu rokoka, który był przede wszystkim epoką wnętrz, duże znaczenie miało rzemiosło artystyczne, zwłaszcza meblarstwo (Ch. Cressent, J.F. Oeben), tkactwo (ośrodki w Beauvais, Aubusson), ceramika (manufaktury w Miśni, Svres, Capo di Monte).
Neumann Johann Balthasar (ok. 1687-1753), niemiecki architekt, wybitny przedstawiciel póżnego baroku. Działał w Wrzburgu, Mediolanie i Monachium. Początkowo tworzył pod wpływem J.L. Hildebrandta (rezydencja biskupów w Wrzburgu, 1720). Projektował szczególnie okazałe ceremonialne schody pałacowe, np. w Werneck (1734), Brhl (1743). W planach kościołów łączył formę podłużną i centralną.
Czołowym dziełem Neumanna jest kościół pielgrzymkowy w Vierzenheiligen (1743), gdzie zastosowano zwielokrotniony schemat owalu zarówno w planie, jak i sklepieniach, co w połączeniu z bogatą dekoracją stiukową i malarską stwarza niezrównany efekt rokokowej (rokoko) dynamiki.
Pigalle Jean-Baptiste (1714-1785), rzeźbiarz francuski, początkowo przedstawiciel rokoka. W późniejszym okresie skłonił się do klasycyzmu. Osiągnął najwyższe godności w Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby (1752 profesor, 1774 rektor, 1785 kanclerz). W latach 1750-1758 pracował dla pani J.A. de Pompadour. Jego prace cechuje różnorodna tematyka: mitologiczna, religijna, alegoryczna, rodzajowa. Liczne popiersia portretowe i nagrobki.
Dzieła m.in.: Merkury zawiązujący sandałek (1744), Amor i Przyjażń (1758), Chłopiec z klatką (1750), popiersie D. Diderota (1777), nagrobek marszałka M. Saskiego w kościele St. Thomas w Strasburgu (1776), nagrobek marszałka C. d'Harcourt w paryskiej katedrze Notre Dame (1774).
Redler Jan Chryzostom (XVIII w.), polski rzeźbiarz, przedstawiciel rokoka. Działał w Warszawie i na Podlasiu, gdzie realizował zamówienia rodziny Branickich. Współpracownik architekta J. Fontany, autor rzeźb figuralnych w pałacach w Białymstoku, Tykocinie i Radzyniu Podlaskim.
Romańska sztuka, styl w sztukach plastycznych rozwijający się w XI-XII w. w Europie (dzięki wyprawom krzyżowym zaznaczył też swą obecność na Bliskim Wschodzie) jako pierwszy powszechny kierunek sztuki średniowiecznej. Miał charakter głównie sakralny, a jego dokonania wiązały się przede wszystkim z działalnością zakonów, zwłaszcza benedyktynów i cystersów.
Sztuka romańska nawiązywała do sztuki poźnoantycznej (antyk), zapożyczając od niej poszczególne elementy (np. architektoniczne), lecz jej nie naśladowała. Była odbiciem ścisłej hierarchizacji stosunków społecznych i surowości w ujmowaniu spraw religii. Do jej upowszechnienia przyczynił się Kościół, jednoczący kulturowo narody ówczesnej Europy, i wzrost znaczenia władzy papieskiej.
Architektura
Architektura romańska operowała zrytmizowaną, wymierną przestrzenią dzięki zastosowaniu przęseł w budowlach stanowiących zespół geometrycznych brył wznoszonych z kamiennych ciosów. Najważniejszymi typami budowli były kościoły zakonne i pielgrzymkowe o geometrycznych, surowych formach, wieloczłonowe i zwarte.
W rzutach stosowano formy centralne (okrągłe i wieloboczne) oraz plan krzyża łacińskiego w typie poantycznej bazyliki z kryptą pod chórem, z jednym lub trzema portalami flankowanymi dwiema wieżami w części zachodniej, niekiedy też z parą wież na ramionach transeptu i wieżą na skrzyżowaniu naw.
W części wschodniej wznoszono 3, 5 lub 7 apsyd (typ benedyktyński) albo wieniec kaplic promienistych (kościoły pielgrzymkowe). Pod koniec XI w. rozwinięto różne systemy sklepienne tworzące grupy regionalne - sklepienia kolebkowe dominowały we Francji i w Hiszpanii, krzyżowo-żebrowe w Niemczech, kopułowe w południowo-zachodniej Francji, żebrowe we Włoszech. Oprócz sklepień i przęseł stosowanych w systemie wiązanym, do głównych elementów romańskiego wnętrza należały filary, arkady, empory, biforia i triforia.
Rzeźba
Tympanon z kaplicy Vera Cruz w Segowii
Rzeźba romańska była przede wszystkim rzeźbą architektoniczną, wypełniała portale i tympanony, pokrywała głowice kolumn, trzony filarów oraz węgary. Prezentowała w prostej, ornamentalnej lub znakowej formie logiczne przesłanie dostępne dla ogółu wiernych. Przemawiała do nich wyrazistą, ostro zarysowaną i ekspresyjną formą, która odznaczała się hieratycznością przedstawień i charakterystycznymi, wydłużonymi proporcjami. Tematów dostarczał Stary i Nowy Testament oraz żywoty świętych. W ornamencie dominowała plecionka, częste były również motywy zwierzęce i roślinne symbolizujące m.in. walkę dobra ze złem.
Malarstwo
Romańskie malarstwo ścienne było również związane z architekturą - tworzyło wielkie kompozycje wypełniające apsydy bazylik i pokrywające ich sklepienia, płaskie i linearne, o ograniczonej skali barw (ochra żółta i czerwona, zieleń i błękit). W skryptoriach klasztornych Anglii, Francji, Niemiec i Austrii uprawiano malarstwo miniaturowe.
Malarstwo tablicowe rozkwitło w XIII w. we Włoszech (retabula). Kwitło też witrażownictwo, ewoluując od wyobrażeń świętych wypełniających całe okna do małych scen w kwaterach. Snycerstwo dostarczało krucyfiksów i posągów Marii z Dzieciątkiem, złotnictwo zaś krzyży, relikwiarzy i naczyń liturgicznych (na tym polu wyróżniała się Nadrenia).
Sztuka romańska rozwinęła się najpełniej we Francji, w obrębie jej szkół regionalnych działających na terenie Burgundii (Cluny, Autun, Vzelay), Owernii, Langwedocji, Prowansji, Poitou i Prigord, le de France, Normandii. We Włoszech głównymi ośrodkami sztuki romańskiej były: Piza, Modena, Werona, Parma. W Hiszpanii: Santiago de Compostela, Zamora, Salamanca, León. W Niemczech: Trewir, Spira, Moguncja, Wormacja, Kolonia.
W Polsce sztukę romańską reprezentują np.: pierwsze katedry w Gnieźnie (1000), Płocku (1126-1141), Poznaniu (1050-1079), Krakowie (poświęcenie 1142), Wrocławiu (1149-1169), kolegiaty w Opatowie (ok. połowy XII w.), Tumie (ok. 1140-1161), Kruszwicy (1120-1140), klasztor w Tyńcu (2. połowy XI w.), kościół grodowy w Inowłodzu (1086).
Ważnym zabytkami polskiej sztuki romańskiej są również Drzwi Gnieźnieńskie (ok. 1170), pokryte płaskorzeźbami kolumny kościoła Św. Trójcy w Strzelnie (po 1175), portal i (częściowo) polichromia w kościele NMP w Czerwińsku nad Wisłą (XII w.).
Renesans (z języka francuskiego renaissance, z języka włoskiego rinascita - "odrodzenie"), w sztuce okres rozwoju kultury europejskiej od schyłku średniowiecza do początków doby nowożytnej, obejmujący XV i XVI w. - we Włoszech od XIV w. Charakteryzowały go m.in.: fascynacja antykiem, odrodzenie nauki, humanizm, zeświecczenie życia społecznego, ponadto indywidualizm i docenienie roli artysty w kształtowaniu kultury.
Renesans we Włoszech
Renesans był stylem w sztuce zapoczątkowanym we Florencji na początku XV w. i promieniującym na inne kraje Europy. Nawiązanie do osiągnięć antyku wyrażało się poszukiwaniem harmonii form i jasności konstrukcyjnej, a przede wszystkim, wzorem Greków, pojmowaniem piękna jako wartości obiektywnej, sprawdzalnej przy pomocy intelektu.
Dla rozwoju sztuki renesansu duże znaczenie miało powstanie mecenatu mieszczańskiego oraz zmiana społecznej pozycji artystów - niektórzy z nich stali się z rzemieślników cechowych samodzielnymi, wszechstronnymi twórcami. Do popularyzacji nowych form przyczyniła się teoria sztuki - publikowane traktaty i wzorniki (L.B. Alberti, A. Palladio, P.Della Francesca, Leonardo da Vinci).
Architektura
Dla architektury wzorem idealnych proporcji i podziałów były liczne zabytki rzymskie. Nowością były wprowadzone przez D. Bramantego centralne budowle kopułowe. Stosowano antyczne proporcje architektoniczne operując kolumnami i belkowaniem. Rozpowszechnia się schemat łuku triumfalnego oraz portyk z trójkątnym tympanonem. Występują często ornamenty o rodowodzie grecko-rzymskim m.in.: liście akantu, rozety, wieńce, układy kandelabrowe.
Najważniejsze typy architektoniczne to: pałac miejski z arkadowym dziedzińcem wewnętrznym, willa podmiejska z kondygnacją reprezentacyjną na parterze, ponadto wznoszone poza miastami pałace otoczone fortyfikacjami ziemnymi, tzw. palazzo in fortezza. W budownictwie sakralnym charakterystyczne były kaplice na planie centralnym. W świeckiej architekturze miejskiej renesansowe formy nadawano ratuszom, giełdom, sukiennicom. W konstrukcjach budowlanych szeroko stosowano łuk półkolisty, kolumnady arkadowe, proste belkowania, kopuły, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, stropy kasetonowe, a w elewacjach rustykę i boniowanie.
Czołowi architekci renesansu włoskiego to: F. Brunelleschi, L.B. Alberti, Rafael, D. Bramante, Michał Anioł, J. Sansovino.
Malarstwo
Malarstwo renesansowe koncentrowało się na problematyce konstrukcji przestrzeni i bryły przedstawianych przedmiotów, czerpiąc z badań nad perspektywą linearną (Masaccio, P. Uccello) oraz barwną (m.in. P. Della Francesca).
Perspektywą barwną zajmował się też Leonardo da Vinci, który nadał kierunek rozwojowi malarstwa w końcu XV w., wprowadził komponowanie postaci w układach symetrycznych, m.in. trójkąta równobocznego, opracował też zasady sfumato, które zastąpiły dotychczasowy twardy, konturowy modelunek.
Charakterystyczny dla malarstwa był zwrot ku naturze ugruntowany jej obserwacją. Rozwijało się też malarstwo portretowe - najpierw w ujęciu profilowym, a następnie ukazujące półpostaci. Pojawiająca się często tematyka religijna i mitologiczna stanowiła w wielu przypadkach pretekst do przedstawiania życia współczesnego. Pejzaże dawały szczególne możliwości eksperymentowania w zakresie trójwymiarowej przestrzeni. Czystym, nasyconym kontrastowo barwom towarzyszyło rozproszone światło.
Największymi mistrzami koloru i światła byli wenecjanie. W zakresie techniki szczególne znaczenie miało stopniowe zastępowanie tempery techniką olejną - jako podobrazie obok dotychczasowej deski pojawiło się płótno. W malarstwie ściennym powszechna była technika fresku.
Najważniejszymi malarzami renesansu we Florencji byli: Masaccio, P. Uccello, S. Botticelli, A. del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, Filippo Lippi i F. Lippi. W Umbrii - P. Della Francesca, Pinturicchio, Perugino, L. Signorelli. W Padwie - A. Mantegna. W Wenecji - rodzina Bellinich, V. Carpaccio, Giorgione, Tycjan.
W okresie dojrzałego renesansu wyjątkowe znaczenie miała wszechstronna, twórczość trzech najwybitniejszych indywidualności epoki: Leonarda da Vinci (Mediolan) oraz Michała Anioła i Rafaela (Rzym).
Rzeźba
Rzeźbie renesansu dał niejako początek konkurs w 1401 na brązowe drzwi do baptysterium przy katedrze florenckiej, którego zwycięzcą został L. Ghiberti - wskrzeszono wówczas antyczną technikę odlewu w brązie. Najpowszechniejszym materiałem stał się jednak kamień (głównie marmur). Rzeźba oderwała się od tła i stanowiła coraz częściej samodzielną kreację wolno stojącą. Tworzono popiersia portretowe, posągi konne, akty i przyścienne nagrobki niszowe. Płaskorzeźby pełniły rolę dekoracyjną i ornamentalną.
Najważniejszym przedstawicielem rzeźby wczesnego renesansu był florentczyk Donatello, którego Dawid (ok. 1430) to pierwszy akt w rzeźbie pełnej od czasów antyku. Tego samego dłuta jest pierwszy od starożytności wielki posąg konny - pomnik Gattamelaty w Padwie (1453). Czołowymi rzeźbiarzami byli także: M. da Fiesole, A. del Verrocchio, J. della Quercia, J. Sansovino, wreszcie L. della Robbia, który wprowadził do rzeźby technikę glazurowanej terakoty (biało-błękitne reliefy i tonda).
Do arcydzieł renesansu należą wczesne prace Michała Anioła: Piet Watykańska (1498-1500), Dawid (1501-1504), Mojżesz (1513-1516).
Renesans w Europie
Formy renesansowe przenikały do środkowej i północnej Europy dzięki wędrówkom artystów włoskich sprowadzanych na dwory królewskie i magnackie. Najwcześniej (1490) renesans dotarł na Węgry, na dwór Macieja Korwina (kaplica T. Bakocza w Ostrzychomiu, 1507).
Artystów włoskich sprowadzono też do Polski. Byli to m.in. architekci Franciszek Florentczyk i B. Berrecci, których dziełem (wspólnie z mistrzem Benedyktem) jest przebudowa zamku na Wawelu (ok. 1504-1536). Autorstwa Berrecciego jest kaplica Zygmuntowska przy katedrze krakowskiej (1517-1533).
W duchu renesansu wzniesiono też zamki w Baranowie (architekt z kręgu S. Gucciego, 1591-1606), Brzegu (J. Parr, XVI w.), Krasiczynie (m.in. G. Appiani, 1592-1614) oraz liczne ratusze i centralne kaplice kopułowe. Renesansowy charakter ma urbanistyczne założenie Zamościa (B. Morando, od 1578). Charakterystyczne dla sztuki polskiej stały się attyki i dziedzińce arkadowe (arkada).
W rzeźbie dominował typ nagrobka niszowego, także piętrowego (G.M. Padovano, H. Canavesi, J. Michałowicz z Urzędowa, S. Gucci). W malarstwie duże znaczenie miała działalność S. Samostrzelnika (miniatura i polichromia) oraz kształtowanie się rodzimego typu portretu renesansowego przy dużym udziale M. Kobera.
W zachodniej części Europy najważniejszymi ośrodkami łączącymi wpływy włoskie z miejscową silną tradycją gotycką były: Niderlandy (architektoniczna i rzeźbiarska twórczość C. Florisa, malarstwo P. Bruegela Starszego), Francja (architekci P. Lescot i Ph. Delorme, rzeźbiarze J. Goujon i G. Pillon, w malarstwie J. Clouet i F. Clouet, szkoła z Fontainebleau), Niemcy (największe znaczenie miało tu malarstwo i grafika dzięki indywidualności A. Drera, H. Holbeina Młodszego, A. Altdorfera, L. Cranacha Starszego).