Absolutyzm europejski (XVI – XVIII wiek)

Pod koniec XVI wieku w Europie wykształciła się nowa forma władzy będąca zarówno ostatnią formą państwa feudalnego – absolutyzm . Charakterystyczne dla tego ustroju jest to , iż władzę w państwie dzierży jednostka nie ograniczona w jej sprawowaniu przez żaden organ reprezentujący zbiorowość ( rady lub zgromadzenia ) .Władca jest źródłem prawa i stoi ponad nim . Istniały dwie formy absolutyzmu : wczesny i oświecony . Wczesny absolutyzm polegał na przejmowaniu władzy w danym państwie poprzez ograniczanie przywilejów stanowych , zaś absolutyzm oświeceniowy charakteryzuje się częstymi i licznymi reformami mającymi na celu unowocześnienie państwa . Absolutyzm dawał gwarancję rozwoju gospodarczego , ujednolicenia prawa . Władca w takim państwie dbał o to by została utrzymana równowaga pomiędzy klasami , by nie dochodziło do jakichkolwiek sporów , konfliktów . Najważniejszą dziedziną dla państwa feudalnego była wojna . Jej prowadzeniu sprzyjało zarówno to , że władza w rękach jednostki była coraz bardziej uniezależniona oraz dysponowano coraz większymi środkami finansowymi . Najważniejszym celem monarchii absolutnej była ekspansja terytorialna . Gwarantowała ona zabór nowych ziem , co równało się ze znaczącymi zyskami . Dlatego też państwa europejskie mocno koncentrowały się nad modernizacją i rozbudową armii i floty oraz na tworzeniu nowych struktur , które gwarantowały ściąganie od społeczeństwa potrzebnych na wojnę ogromnych pieniędzy . Tak więc gospodarka została całkowicie podporządkowana wojnie , celem ekonomicznym państw absolutystycznych stało się uzyskanie jak największych dochodów , przeznaczonych na zbrojenia oraz na aparat rządzący .Jest to tak zwana teoria merkantylizmu , głosiła ona potrzebę ograniczenia importu i konieczność rozwoju własnego przemysłu . Państwa stosujące się do zasad merkantylizmu zaczęły się więc odgraniczać od sąsiadów wysokimi cłami na towary importowane , pojawiła się ostra konkurencja i sztuka dyplomacji . Jednym z twórców absolutyzmu był Nicolo Machiavelli , który w swoim dziele „Książe” z roku 1532 stwierdził , że możliwe jest stosowanie terroru przez władcę dla dobra państwa , jego jedności , wielkości i potęgi . Machiavelli uważał również , że najlepszym modelem państwa jest monarchia scentralizowana , w której nieograniczoną władzę ma monarcha . Teorię tę rozwinął Jean Bodlin w swym dziele „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej” ( 1576 ) . Pisze on , że władca absolutny ograniczony jest jedynie przez Boga , władca decyduje o wojnie i pokoju , mianuje na urzędy , bije monetę , poddani są mu całkowicie oddani i posłuszni . Poglądy Bodina były zgodne z prawem Rzymskim .
Próby wprowadzenia absolutyzmu przeprowadzali między innymi Filip II Habsburg – król Hiszpanii , Elżbieta I – królowa Anglii , Henryk IV – król francuski . Jednak dopiero w XVII wieku we Francji absolutyzm przybrał właściwy kierunek . A wszystko to za sprawą Armanda Jean du Plessis de Richelieu , kardynała , który został mianowany przez nastoletniego Ludwika XIII na pierwszego ministra . Jego liczne reformy stanowiły fundament dla nowej formy rządów . Był przeciwnikiem opozycji , tłumił wszelkie przejawy niezadowolenia czy nieposłuszeństwa , zakazał pojedynków , posiadania własnych , prywatnych armii , burzył arystokratyczne zamki , konfiskował ich dobra . Richelieu dał kres również licznym przywilejom hugenockim by wzmocnić władzę centralną w państwie . Po kilkunastomiesięcznym oblężeniu , wojska kardynała zdobyły twierdze hugenotów – la Rochelle , kardynał podyktował im ostre warunki na które musieli przystać . W 1629 roku wydany zostaje edykt łaski , w którym zapewniona zostaje hugenotom wolność wyznania. Dzięki temu posunięciu Francja miała dobre kontakty z państwami protestanckimi ( Szwecja , Holandia ) . Richelieu odsunął na dalszy plan radę królewską , a w jej miejsce powołał rząd . Był zwolennikiem merkantylizmu , energicznie zwalczał import , kładł nacisk na budowę atlantyckiej floty wojennej . Jednak w dziedzinie handlu i kolonizacji Francja nie była w stanie dotrzymać kroku Anglii czy Holandii . Wysoka była cena reformowania państwa i wzmacniania władzy , podatki za panowania Ludwika XIII wzrosły wielokrotnie . Po śmierci Richelieu w 1642 roku , jego politykę kontynuował także jako pierwszy minister - kardynał Giulio Mazzarini . Był on zręcznym dyplomatą , doprowadził do zwycięskiego końca wojnę z Hiszpanią w roku 1658 . W 1648 roku wybuchł bunt przeciw systemowi stworzonemu przez Mazzariniego i Richelieu ( fronda ). Po pięciu latach Mazzarini zdołał stłumić bunt . Gdy w 1661 roku Mazzarini umiera , władzę w kraju przejmuje syn Ludwika XIII – Ludwik XIV . W tym samym roku zlikwidował urząd pierwszego ministra i od tego czasu rządził samodzielnie . Na ministrów powoływał ludzi ze stanu mieszczańskiego (Jean Bapiste Colbert -szef administracji i finansów ) , którzy długo ratowali państwo z wielu opresji . Ludwik XIV był autorem słynnego powiedzenia „państwo to ja” , przeniósł dwór z Paryża do pobliskiego Wersalu , gdzie trzymał całą szlachtę „pod kluczem” . Ludwik dokonywał również licznych podbojów , jednak w walce o sukcesje hiszpańską w latach 1701 – 1714 Francja musiała podzielić się wpływami z Austrią i Saubadią.
Był to kres hegemonii Francji na arenie międzynarodowej . Następcy Ludwika XIV , Ludwik XV i Ludwik XVI nie byli w stanie dorównać swemu przodkowi i doprowadzili kraj do ruiny , za co Ludwik XVI zapłacił swoją głową .
W XVII i XVIII wieku nastąpił znaczny wzrost znaczenia dynastii Habsburgów panującej w Austrii i Hiszpanii . Wszystko jednak zaczęło się za panowania Karola V . Cesarz zdobył władzę w Hiszpanii , jej europejskich i zamorskich posiadłościach : Niderlandach , Neapolu , Sycylii , w wice królestwach Nowej Hiszpanii i Nowej Kastylii . Młodszy brat cesarza – Ferdynand , miał we władaniu Austrię , arcyksiążęce kraje koronne oraz odziedziczone po Jagiellonach w 1526 roku Węgry wraz z Chorwacją i tzw. Kraje korony św. Wacława ( Czechy , Morawy , Śląsk i Łużyce ) . Karol V walczył o utrzymanie jedności chrześcijaństwa oraz o zachowanie granic na południu z Turcją . W 1555 roku został zmuszony podpisać pokój w Augsburgu , który przesądził o rozłamie religijnym w Rzeszy . Karol V zrzekł się władzy w 1556 roku i podzielił władzę pomiędzy swego syna Filipa II Habsburga i brata Ferdynanda . Tak więc dynastia habsburska rozdzieliła się na dwie linie : austriacką i hiszpańską . Linia hiszpańska , zapoczątkowana przez Filipa II , opanowała tron w Portugalii w 1580 roku i skoncentrowała się na walce o kolonie z Anglią . Linia austriacka przejęła zaś ciężar konfliktów w Rzeszy Niemieckiej i zajęła się obroną Europy przed najazdem Turków . Filip II umocnił w Hiszpanii katolicyzm , który stał się zresztą narzędziem ideologicznym Habsburgów w walce o władzę absolutną . Filip tępił przy pomocy inkwizycji każdą opozycję przeciw monarchii i Kościołowi . W polityce zagranicznej Filip II mobilizował władców katolickich do walki z protestantyzmem . Nie był on jednak w stanie zapobiec objęciu tronu francuskiego przez Henryka IV , ani angielskiego przez Elżbietę I , która stała się głównym przeciwnikiem w walce o kolonie w „Nowym Świecie” . Objęła amnestią angielskich piratów , w tym Francisa Drake’a , którzy pod angielską koroną splądrowali wiele kolonii hiszpańskich . Popierała także reformatorów walczących o wolność wyznaniową w Niderlandach .
Linia austriacka ma w wieku XVI i XVII bardzo dobre kontakty z Królestwem Polskim ( 1519 – układ o przeżycie w Wiedniu , 1683 – pogrom Turków przez sprzymierzone wojska polskie i austriackie pod Wiedniem ) . Większość ziem przejmowana była pokojowo , poprzez małżeństwa , układy o przeżycia itp. W 1713 roku Karol VI ogłosił nową ustawę rodzinną pod nazwą „sankcji pragmatycznej o dziedzicznym następstwie” . Zgodnie z nią tron habsburski mogły dziedziczyć także córki cesarza i ich potomkowie . Karol VI uzyskał akceptację „sankcji pragmatycznej” we wszystkich habsburskich krajach . Gdy w 1740 roku umarł Karol VI , w życie weszła sankcja i na tronie zasiadła jego najstarsza córka
- Maria Teresa , co stało się przyczyną największego kryzysu habsburskiego rodu . W 1745 roku zakończono konflikt trwający pięć lat , Marii Teresie przywrócony został tytuł cesarzowej i prawa do Śląska . Habsburgów uratowali Węgrzy , którzy wsparli Austrię w walce o ich sukcesję . W 1756 roku Austria angażuje się wraz z Rosją i Francją w wojnę siedmioletnią , która miała na celu osłabienie Prus . W 1762 roku z wojny wycofuje się Rosja , osamotniona Austria proponuje pokój , podpisany w lutym 1763 roku na mocy którego prusy zatrzymują dla siebie Śląsk . Po tych wydarzeniach Maria Teresa zrozumiała , że musi dokonać znaczących reform by zahamować proces politycznego upadku monarchii .Reformy gospodarcze zostały wymuszone przez potrzeby militarne . Gdy w 1765 roku arcyksiążę Józef , syn Marii stał się regentem w państwie doszło do wielkich przemian . Uproszczono i scentralizowano najwyższe organy władzy oraz reformę podatkową . Również prawo i sądownictwo zostało zreformowane . Ograniczona została rola Kościoła na rzecz państwa .Zniesione zostały przywileje podatkowe dla duchowieństwa oraz zlikwidowane zostały zakony kompletacyjne . Zredukowana została również liczba świąt kościelnych . Miało to powiększyć dochody państwa i poprawić bilans siły roboczej . Przeprowadzona została również reforma szkolnictwa ( 200 tys. dzieci i młodzieży zostało objęto kształceniem ) . Po śmierci matki w 1780 roku , Józef II wydał 6 tys. dekretów , wiele z nich dotyczyło kościoła . W 1781roku cesarz ogłosił patent tolerancyjny , który zrównał protestantów z katolikami i zezwalał na zmianę wyznania . Nadal jednak pozostała niechęć do Żydów . W 1792 roku Józef umiera.
Dynastia Hohenzollernów panowała w Prusach , nowym państwie powstałym z Prus Książęcych i Marchii Brandenburskiej. Gdy w 1640 roku na tron wstępuje Fryderyk I sytuacja Prus ulega zmianie . Młody władca w 1653 roku zmusił stany generalne Brandenburgii do przyjęcia ustawy tworzącej nowy ład polityczny w państwie . W tym samym roku stworzył 20 tys. armię , co spowodowało podniesienie podatków bez niezbędnej zgody stanów brandenburskich . Bezsilność protektora Prus – Polski – dała Fryderykowi I dobrą okazję do złamania oporu zarówno R.P. jak i Brandenburgii . W roku 1657 następuje przełom , Prusy przestają być lennem Korony Polskiej . Pod koniec panowania Wielkiego Elektora armia pruska liczyła sobie blisko 30 tysięcy żołnierzy . Jego następca Fryderyk Wilhelm I zwany „królem kapralem” za swych rządów zreformował wojsko , administrację . Przeprowadzono również głęboką reformę szkolnictwa , szkolnictwo poddano pod kontrolę państwa . Fryderyk II w 1740 roku przyłącza do Prus Śląsk , wzmacnia swe mocarstwo po wygranej wojnie siedmioletniej z Austrią , a także podczas I rozbioru Polski : Warmię i północną Wielkopolskę ( 1772 ) . Za jego panowania Prusy stają się trzecią po Austrii i Rosji siłą militarną w Europie ( liczba żołnierzy przekracza 190 tys. ) . Fryderyk II stosuje fryderycjańską koncepcję władcy jako „pierwszego sługi państwa” . Podjął on się reformy sądownictwa i kodyfikacji prawa .Fryderyk II jako wyznawca merkantylizmu wprowadził kilkudziesięcioprocentowe cła ochronne na towary sprowadzane do Prus i równie wysokie przewożone tranzytem do Saksonii , Austrii i Polski .Z rozmachem podjęta została akcja zasiedlania nieużytków , melioracji , budowy dróg i składów wojskowych . W państwie dominował protestantyzm , była jednak tolerancja religijna .
W Rosji pod koniec XVII wieku wyginęła dynastia Rurykowiczów , na tronie zasiadł młody Piotr zwany później Wielkim . Wychował się on wśród cudzoziemców , we wsi Niemiecka Swoboda . W Rosji panuje ksenofobia , toteż car wyrusza w podróż po Europie . W 1700 roku wybucha wojna północna pomiędzy Rosją i Szwecją . Trwa ona z przerwami do 1721 roku i kończy się pokojem w Nystad , Piotr dostaje we władanie Inflanty , Estonię . Po wygranej wojnie Piotr postanowił dokonać wielkich reform , które wzmocniły by państwo zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz . Car przeprowadza reformy : administracyjne ( ustanowiono ministerstwa , Cerkiew podporządkowana państwu , nowy podział administracyjny kraju , stolicą Petersburg ) , wojskowe ( armia na styl zachodni , zbudowanie nowej floty ) , gospodarcze ( rozwój manufaktur , zwiększenie podatków ) , religijne (zniesienie patriarchów na rzecz Synodu , ograniczenie władzy Kościoła ) , oświaty ( zakładanie nowych szkół ) . Po śmierci Piotra Wielkiego w 1725 roku w Rosji nastąpił okres przewrotów pałacowych . Dopiero w 1762 roku , gdy na tronie zasiadła caryca Katarzyna II sytuacja stabilizuje się . Wzmocniła swoją pozycje , kontynuując tym samym politykę i zamierzenia Piotra Wielkiego . Wprowadziła ona jednolity system zarządzania krajem ( gubernie , powiaty ) zniosła samorząd i autonomię Kozaków dońskich . Za jej rządów Rosja uczestniczyła w rozbiorach Polski .
Dzięki absolutyzmowi poprawie uległo położenie podanych , w tym i chłopów : ograniczono pańszczyznę ,więcej ludzi mogło się kształcić dzięki reformom oświaty , władca pełnił funkcję arbitra w stosunkach między dworem a wsią . Absolutyzm miał również duży wpływ na kulturę . Barok stał się sztuką absolutyzmu europejskiego . Wykształcił się nowy typ rezydencji z wielkim ogrodem i dziedzińcem , przykładem może tu być Wersal czy Zamek w Eskurialu . Modnym wśród władców absolutystycznych było nie tylko bycie podziwianym za to że się rządzi , ale za to jak się rządzi ! Dbali władcy o swój wizerunek „Król pierwszym sługą państwa” i w dużej mierze potrafili sprostać pokładanym w nich nadziejom dzięki przemyślanym reformom . Absolutyzm pomógł rozwinąć w gospodarce wielu krajów tendencje kapitalistyczne . Jednak podobnie jak i wcześniejsze ustroje absolutyzm został obalony na skutek niezadowolenia społeczeństwa , buntów domagającej się coraz więcej burżuazji ( rewolucja Francuska z 1789 roku ) .