Autorytaryzm – anty demokratyczny system rządów. Władza w państwie autorytarnym jest skupiona w ręku jednego człowieka lub nielicznej grupy, odrzuca: równość między ludźmi, wolność oraz tolerancję. Jednostka ludzka musi się bezwzględnie podporządkować organom państwowym. Dużą role w takim systemie odgrywa policja, posiadająca siec donosiciel i agentów, kontrolująca społeczeństwo. Czasami w takim państwie władze sprawuje wojsko. Wysokie stanowiska w takim państwie zajmują wojskowi. Potocznie autorytaryzm jest nazywany "rządami mocnej ręki". W autorytaryzmie rząd nie jest oparty na większości parlamentarnej i nie podlega kontroli społeczeństwa, chociaż mogą w nim występować elementy demokracji np. samorząd, a wiele spraw ekonomicznych, społecznych, religijnych, kulturowych jest pozostawionych aktywności indywidualnej. Autorytatywne rządy uzasadniają często swe powstanie "zgubnymi przerostami demokracji", a w rzeczywistości świadczą o niedorozwoju demokracji w danym państwie. Autorytaryzm kieruje się pragmatyzmem i w odróżnieniu od totalitaryzmu rzadko opiera się na uniwersalnej ideologii, tajnej policji, terrorze i monopolu gospodarczym. Rządy autorytarne występują w społeczeństwach mniej rozwiniętych: Iran, powstały one również w wielu krajach Europy w okresie międzywojennym (II Rzeczpospolita, Rumunia), w Hiszpanii (1939–75), a po II wojnie światowej w krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej.
II Rzeczpospolita – rządy Józefa Piłsudskiego (lata 1926-1935)
Zamach majowy 1926 roku Oddał rządy w Polsce w ręce Józefa Piłsudskiego i jego najbliższych współpracowników. W pierwszym okresie, tj. w latach 1926-1930, ekipa rządząca nie posiadała przewagi w Sejmie. Starała się więc współpracować z różnymi grupami politycznymi i zachowywać pozory legalizmu i liberalizmu. Równocześnie prowadziła wytrwałą walkę o stopniowe ograniczenie roli ciała przedstawicielskiego. Od 1929 roku nastąpił okres jawnych rządów autorytarnych ("rządy pułkowników"). Znacznie ograniczono rolę opozycji, obniżona została ranga Sejmu.
Z jakim programem przychodził do władzy obóz piłsódczykowski. Jest rzeczą zdumiewającą, ale Piłsudski nie miał jasnego programu politycznego. To, co mówił, pisał, zalecał współpracownikom, był to zbiór myśli niespójnych, często sprzecznych ze sobą, nawet anachronicznych. Najogólniej myśli te da się wyrazić w formule "uzdrowienia moralnego". Publicysta piłsudczykowski Wojciech Stpiczyński ukuł jej nazwę "sanacja".
Piłsudski mówił że to co jest najważniejsze to moralność życia publicznego, a on sam wydał wojnę szujom, łajdakom, mordercom i złodziejom, w walce tej nie ulegnę. Moim programem jest zmniejszenie łajdactw i utorowanie drogi uczciwości. Mówiąc o łajdactwie i złodziejstwie Piłsudski niedwuznacznie wskazywał na posłów, urzędników, nawet ministrów.
Piłsudski wierzył w swój autorytet osobisty w społeczeństwie. Był przekonany, że może być przywódca, który skupi wokół siebie społeczeństwo, wezwie je do pracy, do zaprzestania sporów. Obok moralizatorstwa, właśnie idea solidaryzmu dźwięczy najmocniej w jego przemówieniach i pismach. Siebie widział w centrum sił społecznych w Polsce i jakby ponad układami partyjnymi. Tworząc w następnych latach dość oryginalny, polski model rządów autorytarnych Piłsudski pragnął jednak zachować instytucje demokratyczne. W wywiadzie dla gazety francuskiej stwierdzał: Jestem człowiekiem silnym, lubię decydować sam, należy zrobić wszystko aby skończyć ze złymi zwyczajami sejmowymi. Oświadczenia Piłsudski składał publicznie ponieważ bardzo pragnął, aby jego rządy były przez społeczeństwo akceptowane, aby odbywały się w majestacie prawa, aby były legalne.
W rozmowie z Wincentym Baranowskim w sierpniu 1926 roku Piłsudski wyłożył metodę którą będzie się posługiwała nowa, majowa władza: Niech Polacy, którzy tak łatwo i pokornie dawali się prać po twarzy każdemu stupajce rosyjskiemu i byli szczęśliwi, gdy mogli mu się przypodobać, przekonają się, że w razie czego może prać po twarzy i polska władza. I będzie tak, i gorzej, jeżeli do tej zasady nie przyzwyczaję Polaków.
Rozwój wydarzeń po maju 1926 r. zdaje się wskazywać, że dzięki konsekwencji w realizacji owej filozofii politycznej Piłsudski stworzył system, w którym na drodze zmian prawnych i poprzez praktykę polityczną ograniczona została znacznie rola parlamentu, wzrosło zaś znaczenie rządu, Prezydenta i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Piłsudski sterował wszystkimi trzema organami władzy (był członkiem rządu, szefem armii i miał przemożny wpływ na Mościckiego), a nadto uznawany był przez obóz rządzący i znaczną część społeczeństwa za niekwestionowany autorytet moralny. Wkrótce po zamachu majowym przystąpiono do prac nad nową ustawą, mającą na celu wzmocnienie władzy wykonawczej w państwie.
2 sierpnia 1926 roku została uchwalona tzw. "nowela sierpniowa". Miała ograniczyć znienawidzoną przez Piłsudskiego "sejmokrację" i bardziej uniezależnić rząd od parlamentu. Uprawniała ona Prezydenta do rozwiązywania Sejmu i Senatu na wniosek rządu. Prezydent otrzymał także nowe prawo wydawania niektórych rozporządzeń z mocą ustawy, w okresie gdy Sejm był rozwiązany ( między kadencjami) lub w okresie kadencji, na podstawie ustawowego pełnomocnictwa. Podsumowując ustawa ta wzmacniała znacznie rolę rządu i prezydenta. W praktyce dawała Piłsudskiemu ogromną władzę, tym bardziej że Prezydent Mościcki był powolnym narzędziem w jego ręku. Szybko zresztą wprowadzono zwyczaj, że gabinety powoływano, nie bacząc na układ sił politycznych w Sejmie, a nawet bez konsultacji z nim.
Drugim aktem – wzmacniającym autorytarną władzę Józefa Piłsudskiego był dekret z 6 sierpnia 1926 roku "O organizacji najwyższych władz wojskowych" w Polsce. Powoływał on do życia instytucję Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, niezależnego od Sejmu, a także od rządu i podlegającego jedynie Prezydentowi. Generalnym Inspektorem, a także zwierzchnikiem Sztabu Głównego został Piłsudski. On także był nieprzerwanie ministrem spraw wojskowych od maja 1926 roku aż do swej śmierci w maju 1935 roku (w 14 kolejnych gabinetach).
Nowa władza przeprowadziła "czystki" nie tylko w wojsku, lecz także w administracji państwowej. Ważniejsze stanowiska (wojewodów, starostów, naczelników departamentów i szefów policji) obsadzono starymi piłsudczykami. W stosunku do osób niepokornych i niewygodnych dopuszczano się aktów przemocy. W noc z 30 września na 1 października 1926 roku grupa oficerów wdarła do mieszkania posła Zdziechowskiego i dotkliwie go pobiła, tylko dlatego, że ośmielił się proponować w Sejmie obcięcie budżetu wojskowego. Szczególnym instrumentem tłumienia krytyki skierowanej pod adresem rządu stał się "dekret prasowy", który pozwalał na kary pieniężne, bądź areszt do 3 miesięcy, redaktorów pism "szerzących plotki".
Ważnym i konsekwentnie realizowanym elementem przygotowania przez Piłsudskiego gruntu dla przyszłych zmian systemowych było wykazanie nieudolności Sejmu, a co za tym idzie pomniejszanie jego autorytetu.
Hiszpania pod rządami generała Franco
18 VII 1936 bunt części garnizonów wojskowych przeciw rządowi republiki rozpoczął hiszpańską wojnę domową 1936–1939. Na czele rebelii stanął generał F. Franco. Pomocy w ludziach i sprzęcie wojskowym udzieliły mu państwa faszystowskie: Niemcy i Włochy. Od wewnątrz osłabiało republikę znaczne zróżnicowanie polityczne prowadzące nawet do otwartych konfliktów. III 1939 wojna zakończyła się zwycięstwem nacjonalistów i ustanowieniem w Hiszpanii autorytarnej dyktatury Franco, który przybrał tytuł caudillo, tj. wodza Hiszpanii. Oparł on swą władzę na podporządkowanych mu: armii oraz Falandze Hiszpańskiej, rozbudował systemie kontroli i represji, poparciu Kościoła i konserwatywnej części społeczeństwa. Zniesione zostały swobody obywatelskie, zakazane partie polityczne (poza Falangą). W miejsce związków zawodowych wprowadzono tzw. wertykalne syndykaty, jednoczące pracodawców i pracowników. Przywrócone 1942 Kortezy (z nominacji lub wyboru przez organizacje zawodowe) miały charakter doradczy. Rząd był powoływany przez szefa państwa, przez cały okres dyktatury (1939–75) Franco dbał o zachowanie roli arbitra, tak w strukturze władzy państwowych, jak i w zakresie stosunków między wspierającymi go grupami klasy rządzącej. Generał Franco był zdecydowanym przeciwnikiem liberalnych demokracji zachodnich Franco jako szef państwa powoływał rząd, on też nieprzerwanie do 1973 roku był premierem. W 1939 Hiszpania przystąpiła do paktu antykominternowskiego. Podczas II wojny świat., mimo bliskich kontaktów z Niemcami i Włochami, zachowała neutralność (po stronie niemieckiej walczyła na froncie wschodnim ochotnicza tzw. błękitna dywizja). Po 1945 znalazła się w izolacji politycznej i gospodarczej. Nie uzyskała członkostwa w ONZ i powiązanych z nią organizacjach międzynarodowych. 1946–48 była zamknięta granica francusko-hiszpańska. Franco był zmuszony prowadzić politykę autarkii, a w płaszczyźnie politycznej — podjąć działania mające świadczyć o społecznym poparciu dla reżimu. 1947 w referendum zaakceptowano przywrócenie monarchii z caudillo jako dożywotnim szefem państwa. Okres "zimnej wojny" w stosunkach międzynarodowych umożliwił Hiszpanii rozpoczęcie wychodzenia z izolacji poprzez zbliżenie z Zachodem. 1953 zawarto konkordat z Watykanem oraz układ wojskowy ze Stanami Zjednoczonymi w sprawie utworzenia amerykańskich baz na terytorium Hiszpanii. 1955 Hiszpania została członkiem ONZ. 1956 niepodległość uzyskało Maroko — Hiszpania zatrzymała Ceutę i Melillę. W połowie lat 50. i na początku 60. doszło do fali protestów studenckich oraz strajków robotników. od końca lat 50. powstawały (formalnie nielegalne) Komisje Robotnicze. Trwało napięcie w Baskonii, gdzie nakładały się problemy narodowe i społeczne (ETA) oraz w Katalonii. Mimo terroru istniały nielegalne ugrupowania opozycyjne (wśród których za najsilniejsze uchodziła Komunistyczna Partia Hiszpanii), działała też emigracja polityczna. Na przełomie lat 50. i 60. Hiszpania zapoczątkowała politykę liberalizacji gospodarki oraz ożywiania kontaktów ekonomicznych z Zachodem. Kierowanie gospodarką objęli w dużym stopniu technokraci z Opus Dei. Hiszpania przystąpiła do międzynarodowej organizacji finansowych i zabiegała o członkostwo w EWG. umożliwiono zwiększanie inwestycji zagranicznych, wspierano rozwój handlu zagranicznego i turystyki. W latach 60. nastąpiła przyspieszona modernizacja gospodarki i jej szybki rozwój (ok. 10% rocznie). W 1966 przeprowadzono reformę konstytucji, mającą przygotować Hiszpanię do sukcesji po Franco. 1969 jego następcą został proklamowany wnuk Alfonsa XIII, Jan Karol I. 1973 Franco ustąpił z funkcji premiera, którą objął L. Carrero Blanco (zamordowany wkrótce przez ETA), a po nim C. Arias Navarro. Po śmierci Franco 1975 tron objął król Jan Karol I. nastąpiła aktywizacja krajowej i emigracyjnej opozycji oraz ugrupowań regionalnych (zwłaszcza baskijskich i katalońskich), wobec zbyt ograniczonego zakresu liberalizacji prowadzonej przez Ariasa Navarro, 1976 król powołał na premiera A. Sureza Gonzleza. 1976 dokonano reformy konstytucji, umożliwiającej demokratyzację życia politycznego.
Chile pod rządami generała Pinocheta
We wrześniu 1973 roku został przeprowadzony wojskowy zamach stanu, w czasie którego prezydent Allende zginął, broniąc pałacu prezydenckiego. Władzę w Chile po lewicowej koalicji "Jedność Ludowa" przejęła junta wojskowa z generałem A. Pinochetem na czele, wprowadzając autorytarny system rządów, zinstytucjonalizowany w konstytucji z 1981. Zdelegalizowano partie tworzące Jedność Ludową, zawieszono wiele swobód obywatelskich, wprowadzono cenzurę, bezwzględnie rozprawiano się z przeciwnikami politycznymi – około 3 tyś. Osób zabito. Ofiarami terroru padły tysiące osób, aresztowanych lub skazanych na emigrację. W polityce gospodarczej junta dążyła do wprowadzenia modelu wolnorynkowego, zgodnie z doktryną ekonomiczną amerykańskiej "szkoły chicagowskiej" i udało się jej osiągnąć stosunkowo wysokie tempo wzrostu gospodarczego, zwłaszcza w 2 połowie lat 80. Narastanie w latach 80. oporu przeciwko rządom junty zmusiło Pinocheta do liberalizacji rządów i zorganizowania 1989 wyborów prezydenckich, wygrał je kandydat opozycji. Tym samym mieszkańcy Cile opowiedzieli się przeciw rządom autorytarnym.
Rumunia
Władzę w Rumunii, po zaprowadzeniu przez partię komunistyczną na przełomie 1947 i 1948 systemu monopartyjnego, sprawowali jej przywódcy: G. Gheorghiu-Dej (do 1965) i N. Ceauescu (od 1967). Posługując się terrorem policyjnym obaj narzucili społeczeństwu kolektywizację rolnictwa (1949–62) i forsowne uprzemysłowienie kraju.
Iran za Raza Chana
W 1919 układ z Wielką Brytanią o pomocy militarnej i finansowej — faktyczny protektorat brytyjski. Spowodował silny opór społeczeństwa i wzrost nastrojów antybrytyjczyków (sprzeciw wyraziły też USA i Francja), założenie Irańskiej Partii Komunistycznej, powstania zbrojne (m.in. w Azerbejdżanie Irańskim i Chorasanie) kierowane przez komunistów, proklamowanie sowieckiej republiki w Gilanie. 1921 przewrót wojskowy wyniósł do władzy oficera Rezę Chana, który 1925 (po obaleniu dynastii Kadżarów) ogłosił się szachem, przybierając imię Reza Szah Pahlawi (zapoczątkował dynastie Pahlawi). 1921 układ irańsko-brytyjski został anulowany; zawarto układ irańsko-sowiecki (rząd sowiecki zrzekał się wszystkich przywilejów w Iranie uzyskanych przez cara i anulował irańskie długi, zachował prawo wysłania swych oddziałów do Iranu w "pewnych okolicznościach"). Reza Szah zaczął wprowadzać reformy zmierzające do budowy nowoczesnego państwa, wzmocnienia władzy centralnej i konsolidacji kraju, jednocześnie tłumił ruchy separatystyczne.
Turcja za Ataturka (1927-1935)
Atatrk był pierwszym prezydentem Republiki Tureckiej(1923–38), założyciel (1927) i przywódca Partii Lud.-Republ. Sprawował rządy autorytarne, dążąc do europeizacji Turcji inicjował i realizował reformy modernizujące państwo (m.in. zniesienie kalifatu, wielożeństwa, tytułów feudalnych, reformy ustawodawstwa, wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego, alfabetu łacińskiego i powszechnego nauczania, nadanie kobietom prawa wyborczego), zabiegał o rozwój przemysłu, gospodarkę oparł na zasadach etatyzmu. W polityce zagranicznej dążył do pokojowych stosunków z sąsiadami (układ o neutralności z ZSRR 1925, ententa bałkańska 1934); 1934 parlament turcji nadał mu nazwisko Atatrk (‘ojciec Turków’).
Portugalia za: A. Salazara (1932-1968)
Mimo zmiany ustroju Portugalii pozostała krajem ubogim, o wysokim stopniu analfabetyzmu, gospodarczo zacofanym i nieudolnie rządzonym. Rządy republikańskie nie podjęły kwestii reformy rolnictwa zdominowanego przez wielką własność ziemską, chaos polityczny (podziały wśród republikanów, przewroty, częste zmiany rządów) przerwał 1926 wojskowy zamach stanu, w którego wyniku do władzy doszedł generał A.O. Carmona. 1928 powierzył on funkcję ministra finansów, a 1932 premiera A. Salazarowi, który przejął pełnię władzy (do 1968). System autorytarny usankcjonowała 1933 konstytucja modyfikująca dyktaturę wojskową i proklamująca utworzenie tzw. Nowego Państwa (Estado Novo), opierającego się na zasadach solidaryzmu nar., korporacjonizmu, rządów elit, dominacji władzy wykonawczej, prawie państwa do kierowania gospodarką, nierozerwalności imperium kolonialnego. Salazar przywrócił równowagę budżetową i przez cały okres rządów dbał o jej utrzymanie oraz stabilizację waluty. Organizowane przez państwo roboty publiczne miały zapobiegać bezrobociu i rozwijać infrastrukturę. 1953 wprowadzono centralne planowanie. Ceną za stablizację państwa i rozwój gospodarczy było poważne ograniczenie swobód obywatelskich i politycznych. W miejsce związków zawodowych utworzono kontrolowane przez państwo syndykaty branżowe grupujące robotników i pracodawców. 1935 zakazano działalności partii politycznych oprócz rządowej Unii Narodowej, rozbudowano system kontroli społeczeństwa i mechanizmy represji (cenzura, policja polityczna PIDE, zsyłanie do kolonii i więzienie w obozach działaczy opozycji). Częściowo przywrócono pozycję Kościoła (wpływ na szkolnictwo, 1940 konkordat). Opozycja była rozbita ideowo i organizacyjnie. Choć szykanowana, ale dopuszczana do udziału w kampaniach przedwyborczych do parlamentu (od 1945, nigdy jednak nie zdobyła mandatu) i prezydenckich (1949, 1951, 1958). 1958 uzyskała 25% głosów (kandydatura gen. H. Delgado, wg danych oficjalnych), po czym odstąpiono od bezpośredniego trybu wyborów prezydenta. Kilkakrotnie wybuchały nieudane próby puczów w wojsku.
W polityce zagranicznej Portugalia utrzymała dobre stosunki z Wielką Brytanią. 1936–1939 poparła antyrepublikański bunt generała F. Franco w Hiszpanii (1939 portugalsko-hiszpański pakt przyjaźni). W czasie II wojny światowej neutralna, 1943 udostępniła zachód aliantom bazy na Azorach (są nadal użytkowane przez USA), uniknęła izolacji międzynarodowej. 1949 została członkiem NATO, 1955 — ONZ, 1960 — EFTA. Nie utrzymywała stosunków z ZSRR i krajami bloku sowieckiego. Od lat 50. nasilał się problem zachowania kolonii traktowanych oficjalnie jako integralna część Portugalii. 1961 Indie zajęły enklawy Goa, Diu i Daman, 1961–64 wybuchły wojny niepodległościowej w Angoli, Gwinei Portug. i Mozambiku, jako ostatnie państwo kolonialne Portugalia była potępiana na forum międzynarodowym (1963 rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ). W 1968 władzę od chorego Salazara przejął M. Caetano. Po nieudanej próbie ograniczonej liberalizacji politycznej (1969) nastąpił powrót do dyktatorskich metod sprawowania władzy.