Szkoła rycerska

15 marca 1765 roku z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego została założona w Warszawie Szkoła Rycerska, zwana także Szkołą Kadetów. W planach założyciela miała ona poprzez swoich wychowanków odegrać ważną rolę ratowania zagrożonej upadkiem Ojczyzny. Ciemnota, prywata, łapownictwo głęboko wryły się w umysły i serca rządzącej Rzeczypospolitą klasy szlacheckiej i wielu magnatów. Szczytowym okresem upadku moralnego elity odpowiedzialnej za losy kraju były czasy saskie. Inicjatywa Poniatowskiego nawiązywała do wcześniejszej działalności reformatorskiej Stanisława Leszczyńskiego i ks. Stanisława Konarskiego.

Zgodnie z intencjami króla, Szkoła Rycerska była przeznaczona dla młodzieży pochodzenia szlacheckiego i miała kształcić przyszłych oficerów armii Rzeczypospolitej. Wszakże obok przedmiotów ściśle wojskowych, wychowankowie otrzymywali również wykształcenie ogólne, zgodnie z ideami głoszonymi przez ks. Konarskiego, że Polsce potrzebni są na wszystkich odpowiedzialnych stanowiskach ludzie wykształceni. Program opracowany przy współpracy Anglika Johna Linda przewidywał ogólne wykształcenie w ciągu 4 lat, z dużym naciskiem na naukę języków obcych. W ciągu następnych dwóch lat uczniowie przygotowywali się do zawodu wojskowego (m.in. jednym z przedmiotów była inżynieria wojskowa) oraz do służby cywilnej (prawo i konstytucja). Wykształcenia dopełniała nauka fechtunku - sztuki władania szablą lub szpadą, jazdy konnej, tańców, czasem także muzyki. Te przedmioty określano mianem kunsztów. Komendantem Szkoły został książę Adam Kazimierz Czartoryski. Był to jeden z najwybitniejszych mężów tamtej trudnej epoki. Jako gorący patriota, w tym duchu pragnął wychowywać swoich uczniów. W opracowanym przez siebie programie zwanym "Katechizmem kadeckim" pisał m.in.: "Jaki powinien być kadet? Powinien mieć miłość, bojaźń Boga i przywiązanie do religii przed oczyma, powinien Ojczyznę swą kochać i jej dobro nade wszystko i sposobić się do tego, aby się mógł poświęcić na jej usługi, powinien być cnotliwy, pełen poszanowania dla zwierzchnich; dobroczynności i afektu dla równych, względu dla niższych. (...) Co to jest szlachetność duszy? - stawia pytanie Czartoryski - Najtrudniejszą jest to rzeczą do znalezienia i opisania, lecz chcąc (lubo pewnie niedoskonale) cokolwiek zbliżające się do pojęcia dać odpowiedzi, rzekłbym, że jest to dotknięcie najsubtelniejsze w uczuciach, które nas ostrzega względem siebie samych i drugich; względem siebie samych dociekaniem szybkim najlepszych pozorów wszystkiego tego, coby upodlić nas mogło; względem zaś drugich, zgadywaniem własną duszą, coby się dla nich stać mogło przykrością". Do wybitnych wychowanków Szkoły Rycerskiej należeli m.in. Tadeusz Kościuszko, jego adiutant w czasie powstania Julian Ursyn Niemcewicz, Jakub Jasiński, przywódca powstania w 1794 r. w Wilnie, późniejszy generał legionowy Karol Kniaziewicz, gen. Józef Sowiński, bohaterski obrońca Woli w czasie powstania listopadowego, wybitny polityk i ekonomista w czasach Królestwa Kongresowego, Franciszek Ksawery Drucki - Lubecki i wielu innych polskich patriotów. Szkoła przetrwała pierwszy i drugi rozbiór Polski. Została zamknięta w grudniu 1794 r.