Polska w latach 1900-1918

Sytuacja Polski w latach 1900-1918


Rok 1900 był rokiem ważnym – nie często kończy się wiek, nie często zaczyna się nowy. Dla Polski jednak rok ten był rokiem utrapień. Podobnie było ze wcześniejszym rokiem i jeszcze wcześniejszym...
Już w 1886 roku pruski sejm podjął ważne decyzje względem Polski. Głoszono wyimaginowane niebezpieczeństwo grożące rzekomo narodowi niemieckiemu ze strony narodów słowiańskich. Rugi Pruskie dotknęły ponad dwadzieścia i pół tysiąca Polaków (głównie robotników i rzemieślników). Następnie rozpoczęły się masowe „wykupy” ziem należących do Polaków. Reasumując Polska opinia publiczna nie była zadowolona i nawet specjalne komórki powołane do „obrony” dóbr polskich z początku nic nie przyniosły.
Od 1886 r. rozpoczęła się akcja germanizacyjna polegająca m.in. na przenoszeniu nauczycieli narodowości polskiej w głąb Niemiec i zastępowaniu ich nauczycielami narodowości niemieckiej, a następnie całkowitym usunięciu nauczania języka polskiego ze szkół (jeżeli jeszcze istniało nauczanie nadobowiązkowe – zastąpiono go językiem angielskim). Z rozkazu następcy arcybiskupa Ledóchowskiego – Juliusza Dindera religia miała być nauczana po niemiecku. Szykanowano prywatne nauczanie języka polskiego, a także polskie stowarzyszenia kulturalno-oświatowe. Aby wzmocnić aparat administracyjno-urzędniczy podniesiono liczbę powiatów.
Wszystkie te poczynani miały na celu walkę z polskością. W miarę narastania w Niemczech tendencji nacjonalistycznych do głosu dochodziły środowiska domagające się pełnej germanizacji. W 1894 r. z inicjatywy Związku Wszechniemieckiego utworzonego w 1891 r., powstał Związek Popierania Niemczyzny w Marchiach Wschodnich, a po 1899 r. zmieniony na Niemiecki Związek Kresów Wschodnich .Ta nazwa miała symbolizować nacjonalistycznego wroga wszystkiego, co polskie. Hakata została poparta przez cesarza Wilhelma II i nabrała wielkiego rozmachu. W wyniku walki o ziemię założono w 1897 r. Bank Parcelacyjny i Bank Ziemski (założony już wcześniej). Według wielu to właśnie chłopstwo spajało polski naród i to jemu przypadło doniosłe zadanie w ratowaniu polskiej ziemi. Banki zastosowały parcelację sąsiedzka polegającą na dokupowaniu przez małorolne gospodarstwa działek parcelowanych majątków. Skupywały one ziemie wyłącznie od niemieckich właścicieli, więc polska kolonizacja była góra nad biurokratyczną niemiecką Komisją Kolonizacyjną.
Bank Związku Spółek Zarobkowych zaczął wypierać niemieckiego i żydowskiego konkurenta (patronem tych wszystkich działań był ks. Piotr Wawrzyniak). W wyniku polskiej inicjatywy własność niemiecka spadła o 50 tys. ha do roku 1914. Przyczyniła się do tego praca organiczna (różnorakie spółki, towarzystwa i organizacje) przyczyniły się do uniezależnienia się od niemieckich banków i kredytów. Ludność Polski bardzo sprzeciwiała się wynaradawianiu. Wydarzenia we Wrześni gdzie dzieci ukarano chłosta za odmowę nauki religii po niemiecku, protesty rodziców ukarano wiezieniem, stały się głośne we wszystkich trzech zaborach. Stosunek Polaków do Niemców był wrogi.

Najgorsza jednak była sytuacja w zaborze rosyjskim. Działalność organizacyjna w Królestwie Polskim była spowodowana brakiem swobód obywatelskich. Podtrzymywanie polskości odbywało się w podziemiu. Represje po powstaniu styczniowym zmierzały do pełnej unifikacji Królestwa Polskiego z Cesarstwem Rosyjskim, a w tym celu zatarcia wszelkich znamion odrębności polityczno-ustrojowej i polskości.
Aż do wybuchu I wojny światowej istniały tu prawa wyjątkowe dające prawo wydawania osób cywilnych pod sąd wojenny i deportowaniu „szkodliwych” ich do odległych prowincji Rosji (szczególnie na Syberię). Wykorzystywano to przeciw osobom „politycznie podejrzanym”, które w różny sposób narażały się władzom (wystarczyły jedynie podejrzenia, poszlaki lub donos konfidenta policyjnego). Podobnie jak w zaborze pruskim i tutaj w Królestwie Polskim rozpoczęła się walka z językiem polskim – rusyfikacja. Zamykano polskie szkoły i stopniowo wypierano z nauki przedmiotów język polski zastępując go rosyjskim (poza religią). Nawet języka polskiego uczono z komentarzem rosyjskim. W 1969 r. rosyjski stał się definitywnie językiem wykładowym. W tym samym roku zamknięto warszawską Szkołę Główną otwierając na jej miejsce uniwersytet rosyjski. W 1871 r. rosyjski stał się obowiązkowy, a w 1885 r. ogóle wykładowym poza religia i j. polskim. Przy tym duża część dzieci w ogóle nie uczęszczała do szkół albo z braku miejsca albo z niechęci rodziców do treści i metod nauczania. Wzrastał analfabetyzm, a w szkolnictwie rozwijał się system polegający na wzajemnym szpiegowaniu się uczniów. W sądownictwie w 1876 r. wprowadzono zasadnicze zmiany: sprowadzono sędziów narodowości rosyjskiej na miejsce sędziów polskich, których deportowano w głąb Rosji. Prześladowano również część duchowieństwa, konfiskowano dobra kościelne zsyłano na Sybir, a unitów zmuszano do przejścia na prawosławie.

Mówiąc krótko, Polacy nie mieli łatwego życia na początku XX i pod koniec XIX wieku. Represje założone na Polskę przez dwóch zaborców – Rosję i Prusy były znaczące i ważne. Właśnie one wpłynęły na wydarzenia pierwszego dwudziestolecia w Polsce.
Na wieść o wypadkach w Petersburgu w Królestwie w końcu stycznia wybuchły masowe strajki polityczne, w szczególności w Warszawie, Łodzi, Zagłębiu Dąbrowskim i w Częstochowie.
Hasła polityczne wysuwano przede wszystkim w Warszawie i Łodzi, gdzie większe były wpływy partii robotniczych. Domagano się obalenia caratu, zwołania Zgromadzenia Konstytucyjnego i utworzenia demokratycznej republiki. Wśród postulatów ekonomicznych przeważało żądanie wprowadzenia 8-mio godzinnego dnia pracy oraz podwyższenia płac.
Gen. – gubernator Czertkow zaprowadził w Królestwie stan „wzmocnionej ochrony” i nakazał wojsku spędzać tłumy z ulic i placów. Nastąpiły krwawe starcia robotników z wojskiem w Warszawie Łodzi, Radomiu, Skarżysku i Ostrowcu.
Najszybciej zareagowała ucząca się młodzież. Już 28 I na dwu burzliwych wiecach w Politechnice i Uniwersytecie Warszawskim zapadły uchwały solidaryzujące się z walką proletariatu. W ślad za tymi uczelniami poszły szkoły średnie. Młodzież gimnazjalna przerywała zajęcia, niszczyła portrety carskie i włączała się w nurt manifestacji ulicznych. Strajk szkolny szerzył się żywiołowo, jednomyślnie stawiano żądania szkoły polskiej. Walka ta przyniosła pewne rezultaty. W czerwcu 1905 dopuszczony został j. Polski w nauce.
Jednak ogólnie strajk szkolny pociągnął za sobą falę carskich represji. Zamknięto szkoły wyższe i średnie, część młodzieży aresztowano lub wysiedlono.
Wiosną 1905 pierwszy raz w dziejach wsi Królestwa rozpoczęły się strajki robotników rolnych, głównie w guberniach lubelskiej i siedleckiej, gdzie położenie robotników było najgorsze. Robotnicy przerywali pracę i po sformułowaniu żądań strajkowych wędrowali do sąsiednich majątków, wzywając tamtejszą ludność do przyłączenia się do strajków. Pod Łaniętami w powiecie kutnowskim doszło do krwawych starć robotników rolnych z wojskiem.
Robotnicy rolni wysuwali przede wszystkim żądania ekonomiczne: podwyżki wynagrodzenia, lepszych warunków mieszkaniowych, zniesienia kar pieniężnych oraz likwidacji obowiązku utrzymywania tzw. posyłek ( nisko opłacanego przez dwór pomocnika parobka zatrudnionego dorywczo), a wreszcie lepszego traktowania. Zaostrzyły się też konflikty serwitutowe między dworem a chłopami-gospodarzami, przeradzając się w latach rewolucji w walkę o lasy i pastwiska.
5 listopada narodowi demokraci zorganizowali w W-wie pochód o charakterze religijno – narodowym. Wzięło w nim udział kilka tysięcy ludzi zgromadzonych pod hasłem autonomii dla Królestwa. Pochód ten był największą i ostatnią manifestacją zorganizowaną przez endecję w 1905r.
10 listopada w Królestwie ogłoszony został stan wojenny. Wiece protestacyjne przeciwko tym zarządzeniom odbyły się w 30 większych miastach Królestwa.
Ważną zdobyczą polskiego ruchu robotniczego w 1905r. stało się powołanie do życia związków zawodowych. Zaczęły one powstawać z inicjatywy obu głównych partii robotniczych. SDKPiL tworzyła związki tzw. socjaldemokratyczne, będące organem partii. Natomiast PPS, mianowicie jej lewe skrzydło, kierowane przez „młodych”, organizowało związki „bezpartyjne”, formalnie niezależne. Przeciwstawiając się tym organizacjom klasowym endecja zaczęła z kolei tworzyć związki zawodowe „polskie”. W marcu 1906r władze wydały „tymczasowe przepisy o związkach i stowarzyszeniach”, które umożliwiały legalizację związków zawodowych. Jednak ponieważ zabroniono im występowania w sprawach podwyżki płac, długości dnia roboczego i innych, uznanych za polityczne, związki te uchyliły się od legalizacji i ponownie stały się tajnymi.
W 1906r zaostrzył się konflikt wewnątrz PPS. Różnice co do taktyki walki między „młodymi” a „starymi” doprowadziły ostatecznie do rozłamu. Na zjeździe w Wiedniu w listopadzie 1906r wyodrębniła się PPS – Frakcja Rewolucyjna z J. Piłsudskim na czele. Głównym punktem jej programu było odzyskanie niepodległości przez walkę zbrojną. Natomiast PPS Lewica z Maksymilianem Horwitzem-Waleckim na czele, przyjęła program głoszący socjalizm jako cel ostateczny, a jako cel bliższy – obalenie caratu i przekształcenie Rosji w republikę demokratyczną i federacyjną z szeroką autonomią dla Królestwa Polskiego.
Wiosną 1906r. odbyły się wybory do I Dumy. Zostały one zbojkotowane przez partie robotnicze i ludowców, zaś uczestniczyła w nich Narodowa Demokracja, która zdobyła prawie wszystkie mandaty.
Po rozwiązaniu przez rząd I Dumy nastąpiła nowa fala represji politycznych. Od września 1906r zaczęły działać sądy polowe. 10 X po pierwszych egzekucjach w Łodzi 67 tys robotników wzięło udział w strajku protestacyjnym. Pod koniec roku przemysłowcy łódzcy postanowili złamać ruch robotniczy metodą lokautu tj. zamknięciem fabryk na czas nieokreślony. Po 4 miesiącach głodu i nędzy robotnicy skapitulowali. Oznaczało to rezygnację z walki o prawa robotników .
W styczniu 1907r odbyły się wybory do II Dumy. Tym razem SDKPiL nawoływała do udziału w wyborach. Endecja szła do wyborów zblokowana z realistami. W kurii robotniczej większość głosów padła na SDKPiL, lecz nie wystarczyło to jej dla zdobycia mandatów. Zagarnął je blok endecki, chociaż nie tak bezapelacyjną większością, jak przed rokiem. Zatem w walce politycznej, jak i w ekonomicznej górą był obóz kontrrewolucji.
Choć rewolucja upadła, to jednak odegrała ogromną rolę w życiu społeczeństwa polskiego. Przede wszystkim wciągnęła do walki szersze masy robotników i chłopów. Po drugie proletariat polski wystąpił po raz pierwszy w roli inicjatora i przewodnika w tej walce. Po trzecie, walka o obalenie caratu zwracała się przeciw uciskowi narodowemu, podejmowała sprawę wyzwolenia Polski. Setki tysięcy robotników, chłopów, inteligencji, młodzieży szkolnej włączały się w tę walkę pod różnymi sztandarami i z rozbieżnymi programami.

Z czasem Polacy chcieli zapragnęli międzynarodowego konfliktu, który doprowadziłby do poprawy położenia politycznego Polski. W programie Endecji z 1908r Dmowski uznawał, że o ile dla Rosji ziemie polskie są terytorium peryferyjnym, o tyle dla Niemiec utrzymanie ziem zaboru położonych „wewnątrz” państwa pruskiego, między Prusami właściwymi a Prusami Wschodnimi, jest kwestią „być lub nie być”.
Dla obozu narodowego, głoszącego hasło „wszechpolskości”, bliska była idea zjednoczenia zaborów, a takie możliwości stwarzało tylko zwycięstwo Rosji. Dmowski również ukazywał tendencje do demokratyzacji Rosji, co mogło być spowodowane sojuszem z Francją – obrońcą sprawy polskiej.
Przeciwną orientację reprezentowały środowiska przyszłej lewicy niepodległościowej. Koncepcje, że w zbliżającym się konflikcie interesem Polaków jest poparcie A-W oraz Niemiec głosili działacze PPS. Kolejne wydarzenia nie były jeszcze określone. Piłsudski planował, że odebranie Rosji ziem Królestwa może być początkiem polskiej państwowości. Było to przeciwstawienie się endeckiemu „zjednoczeniu” bez państwowości. Pozostali członkowie chcieli utworzyć „dwuzaborowy” człon monarchii Habsburgów.
Na przełomie XIX/XX w narastały konflikty międzynarodowe – dotyczyły poszerzenia posiadanych kolonii i sfer wpływów politycznych. Głównym agresorem były Niemcy. Posiadały one niewielkie kolonie w Afryce i Azji, co nie zaspokajało rosnących aspiracji politycznych i gospodarczych Niemiec. Rynki zbytu widziały we wsch i pd Europie i na Bliskim Wschodzie. Na drodze do władzy Niemcy napotykały sprzeciw Anglii, zaniepokojonej m.in. rozbudową floty niemieckiej, starania o uzyskanie wpływów na Bl. Wsch.
Z czasem powstało kilka przymierzy, jednak najważniejszymi stały się:
- Trójprzymierze – sojusz Niemiec z Austro – Węgrami, a od 1882 również z Włochami / państwa centralne/
- Trójporozumienie – zapoczątkowane cyklem układów sojuszniczych między Francją i Rosją 1891 – 94, następnie zawarto „serdeczne porozumienie” między Francją i Wlk Brytanią 1904 i układ bryt – rosyjski 1907 /państwa ententy.