Cywilizacja XX wieku to kleska czy triumf czlowieka?

Wiek XIX byl nazywany „wiekiem pary i elektrycznosci”. Jego nastepca - wiek XX niestety nie ma juz tak krótkiego, jednoznacznie pozytywnego okreslenia. Tempo zycia i przemian zachodzacych w ubieglym stuleciu bylo bez porównania wieksze niz w wieku XIX. Z perspektywy dnia dzisiejszego, czyli bedac juz w XXI wieku, mozna ze spokojem przyjrzec sie tym wydarzeniom, gdyz jest to juz okres zamkniety, przeszlosc. W ciagu stu lat cywilizacja posunela sie do przodu w wielu galeziach nauki i techniki, miedzy innymi w rozwoju medycyny, badan skladu i wlasciwosci materii, komputeryzacji i podboju kosmosu. Jednak temu bardzo szybkiemu rozwojowi nie tylko towarzyszyly sukcesy, dobrodziejstwa dla czlowieka. W wielu sytuacjach ten gwaltowny, bardzo pomyslny rozwój spowodowal szereg negatywnych nastepstw, jakimi byly na przyklad wojny obejmujace swym zasiegiem cala kule ziemska. Wzrost swiadomosci ludzi, a takze bardzo szybki przeplyw informacji, spowodowaly ujawnienie nagminnego lamania praw istoty ludzkiej, problemy narodowosciowe i rasowe. W tej sytuacji nie jestem w stanie jednoznacznie stwierdzic, czy wiek XX jest triumfem czy kleska czlowieka. Problem wymaga bardziej szczególowej analizy na podstawie dostepnych zródel historycznych czy tekstów kultury bedacych swiadectwem przemian i faktów.
Kleski i tryumfy czlowieka w XX wieku mozna rozwazac w wielu aspektach. Wazny jest aspekt jakosci bytu, ale nie mniej istotna kwestia jest wolnosc i niezaleznosc czlowieka.
Bezwarunkowo najwazniejszym aspektem ubieglego wieku jest sprawa bytu czlowieka oraz poziomu zycia. W porównaniu do stanu z konca XIX wieku ulegl on znacznemu polepszeniu, o czym moze swiadczyc fakt, iz znacznie wzrosla przecietna dlugosc zycia czlowieka. Na poczatku XX wieku zdarzalo sie, ze „ktos” dozyl szescdziesieciu pieciu lat, ale byly to nieliczne przypadki. Przecietna dlugosc zycia np. w Polsce w 1934 roku nie przekraczala 40 lat. Teraz coraz czesciej slyszymy, ze pan X przezyl osiemdziesiat lat badz wiecej, zas przecietnie zyjemy o okolo 30 lat dluzej, niz w XIX wieku. Co jest tajemnica dlugiego zycia? To oczywiste, czlowiek zyje dluzej, gdy podnosi sie jego poziom umyslowy, ma lepsze wyksztalcenie, jest mniej podatny na stres i poprawiaja sie jego fizyczne warunki bytowania. O tym, ze srednia dlugosc zycia populacji jest scisle zwiazana z warunkami zycia niech swiadczy udokumentowane w „Roczniku statystycznym” zmniejszenie w Polsce w latach 1982-85 tempa wzrostu dlugosci zycia zarówno kobiet, jak i mezczyzn. Powyzsze dane potwierdzaja, ze wprowadzenie w 1981 roku stanu wojennego spowodowalo gwaltowne obnizenie poziomu zycia przecietnego Polaka. W ubieglym wieku ludzie zaczeli dbac o siebie i coraz bardziej szanowali swoje zycie. Zaczeli lepiej zarabiac, co umozliwilo im na przyklad zmiane mieszkania na bardziej komfortowe z wygodami. Wyzszy standard zycia stawal sie latwiejszy do osiagniecia dzieki szybkiemu rozwojowi techniki.
Na poziom zycia ludzi w XX wieku mial ogromny wplyw blyskawiczny postep naukowy, a w szczególnosci postep nauk medycznych. Wynalezienie przez Aleksandra Fleminga penicyliny (Nagroda Nobla w 1945 roku) jest powszechnie uwazane za jedno z najwiekszych dokonan w tym okresie. Nastapilo opracowanie kolejnych antybiotyków, szczepionek i specjalnej aparatury, która pomaga ratowac zycie we wczesnych stadiach wykrycia choroby. Wczesniej, gdy ktos zachorowal np. na zapalenie pluc, musial byc naprawde silnym czlowiekiem, gdyz „slabeusz” nie mial szans przetrwania w czasach, gdy nie byly znane lekarstwa. Dlatego populacja byla tak mala, a ludzie odporni na choroby. Teraz próg odpornosci spoleczenstwa spada, gdyz wraz z postepem medycyny i szerokiego wyboru róznorakich leków, to one walcza z choroba a nie organizm. Dzieki osiagnieciom XX wieku zycie ludzkie jest przedluzane w wyniku powszechnego stosowania medykamentów, ale takze operacji chirurgicznych. Poprzez postep techniki, lekarze potrafia wykonywac przeszczepy calych narzadów np. serca, nerek. Tryumf medycyny, a wiec i czlowieka w XX wieku, zostal pod koniec stulecia uwienczony odkryciem DNA i kodu genetycznego czlowieka. To osiagniecie zostanie wykorzystane zapewne dopiero w biezacym wieku. Negatywem osiagniec medycyny i chemii jest opracowanie biologicznych srodków zaglady, których ogromne zapasy sa zgromadzone w niektórych panstwach.
Tryumf czlowieka to równiez rozwój innych dyscyplin nauki i techniki, to udoskonalona komunikacja i rozwój wszelkiego rodzaju srodków transportu. W „wieku pary” szybkie podrózowanie bylo duzym problemem. Dobrym przykladem z lat siedemdziesiatych XIX wieku jest powiesc Juliusza Verne`a „W 80 dni dookola swiata”, w której glówny bohater z ogromnym trudem zdolal okrazyc kule ziemska w ciagu niespelna trzech miesiecy. Ludzie od dawna marzyli o szybkich srodkach transportu. Jednak dopiero cywilizacja XX wieku doprowadzila do rozwoju lotnictwa, który spowodowal istna rewolucje w komunikacji. Dawal on mozliwosc jeszcze szybszego przemieszczania sie niz koleja. Kule ziemska mozna teraz okrazyc nie w 80 dni, lecz w ciagu 80 godzin. Poczatkowo czeste byly komunikaty o katastrofach lotniczych, pochlaniajacych setki ofiar. Jednak z czasem technika i rozwój wykorzystywanych maszyn doszedl do wysokiego poziomu. Koszty przelotu stopniowo zmniejszaly sie, tak aby prawie kazdy mógl korzystac z tego srodka transportu. Najszybszy rozwój techniki lotniczej przypadl jednak na mroczne okresy XX wieku. Ostatecznie jednak dzieki lotnictwu, a nie transatlantykom i kolei zelaznej, swiat zaczal stawac sie globalna wioska, miejscem latwo dostepnym dla kazdego czlowieka, oczywiscie pod warunkiem, ze bedzie w stanie zaplacic za bilet.
W dodatku kolej zelazna zostala w XX wieku w duzej czesci wyparta przez samochody. Czlowiek dostal do dyspozycji sprawny, indywidualny srodek transportu, bez porównania lepszy niz rower, który byl bardzo popularny w koncu XIX wieku. Sukces motoryzacji, to sukces czlowieka, to latwosc poruszania sie i wiekszy komfort zycia, ale równiez calkiem powazny problem ekologiczny. Gwaltowny rozwój motoryzacji, wzrost liczby samochodów i innych maszyn napedzanych silnikami spalinowymi spowodowal, ze do atmosfery wydzielane sa ogromne ilosci trujacych zwiazków chemicznych, stanowiacych zagrozenie dla srodowiska naturalnego.
Przy okazji rozwoju motoryzacji warto poruszyc problem ekologii, problem zachwiania równowagi ekologicznej w skali globalnej, który stanowi powazne zagrozenie dla cywilizacji ziemskiej i zostal spowodowany gwaltownym, niekontrolowanym rozwojem cywilizacji wlasnie w XX wieku. Kleska sa: postepujace skazenie powierzchni ziemi, dziura ozonowa oraz efekt cieplarniany. Zjawiska te narastaja, sa obserwowane, ale brak zgody wszystkich krajów na ograniczenie ich postepu. Przerazaja tez smietniska zapelnione tonami odpadków, których nikt nie stara sie przetwarzac, gdyz latwiej jest produkowac z nowych czystych surowców niz odzyskiwac surowce z odpadów. Jednak takie podejscie do problemu jest nierozsadne i bez przyszlosci. Jesli ludzkosc nie upora sie z podstawowymi problemami ekologicznymi, a musi to nastapic na poczatku obecnego stulecia, to zycie na naszej planecie zostanie powaznie zagrozone.. Powstaje pytanie: Jak bedzie wygladala nasza planeta za 10 lat, gdy tak dalej bedziemy gospodarowali? Czy w wieku XXI pokonamy nieslawna ekologiczna spuscizne XX wieku, czy tez „bedziemy zyli na smieciach?”. Wystarczy spojrzec na dane statystyczne z ubieglych lat i porównac je z jeszcze wczesniejszymi. Na przyklad Warszawa, ciagle odprowadza do Wisly ogromne ilosci scieków. Powoduje przez to skazenie Baltyku. To musi sie zmienic, zeby mozna bylo szybko zapomniec o negatywach XX wieku.
Kolejnym tryumfem czlowieka w XX wieku byl rozwój telekomunikacji, który nastepowal równolegle z rozwojem transportu. Zapoczatkowana w XIX wieku era telegrafu, po czasie zostala wyparta przez wynalazek Bela - telefon. To osiagniecie techniki wyslawiamy po dzien dzisiejszy. W czasie wojny w Wietnamie po raz pierwszy zolnierze USA wykorzystali prototypy telefonów komórkowych, które teraz stanowia ogromna pomoc w pracy i w zyciu codziennym przecietnego mieszkanca naszego globu.
Gdy podróze po ziemi byly juz tak powszechne dla kazdego, zaczeto przygotowania do „zwiedzania” wszechswiata. Rozpoczely sie pierwsze bezzalogowe podróze na ksiezyc, dookola ziemi, a potem na inne planety. Kosmos stal sie nastepna zdobycza ludzkosci. Jeden z prezydentów Stanów Zjednoczonych, w wygloszonym przemówieniu, z racji wyladowania pierwszego czlowieka na ksiezycu - Amerykanina, stwierdzil: „(...) ten czyn jest ogromnym krokiem dla ludzkosci (...)” I tak tez sie stalo. To wlasnie pod koniec XX wieku zaczeto tworzyc plany budowy stacji orbitalnych, by mozna bylo lepiej badac kosmos i Ziemie.
Wiek XX jest równiez nazywany „wiekiem atomu”. W tym stuleciu nastapilo odkrycie promieniotwórczosci i wykorzystanie energii rozszczepienia jadra atomowego, co spowodowalo rewolucyjne zmiany w medycynie (leczenie nowotworów) i w energetyce. Powstaly elektrownie jadrowe, które, jak wykazal przyklad Czernobyla, stanowia jednak pewne zagrozenie ekologiczne. Tragiczna strona wykorzystania energii jadrowej jest budowa bomb i pocisków jadrowych, a w szczególnosci ich zastosowanie w koncu II wojny swiatowej w Hiroszimie i Nagasaki. Tragedia tych dwóch miast oraz ludzi mieszkajacych wokól elektrowni w Czernobylu spowodowaly, ze badania atomowe nie moga byc w stu procentach zapisane jako tryumf czlowieka. Mozna miec nadzieje, ze po tych tragicznych doswiadczeniach XX wieku, wiek XXI nie bedzie zaznaczony takimi tragediami spowodowanymi przez niewlasciwe wykorzystanie energii atomowej.
Szczytem techniki okazaly sie komputery od podstaw wynalezione w XX wieku. Sto lat temu ludzie musieli zyc i radzic sobie bez ich pomocy, dzis nie wyobrazamy sobie zycia bez nich. Te madre maszyny robia za nas wszystko o co tylko poprosimy: steruja fabryka samochodów, satelita w kosmosie, sa sercem telefonów komórkowych, ulatwiaja nam zycie na co dzien w domu oraz w pracy. Wszelkiego rodzaju sprzet AGD i RTV to takze wynalazki XX wieku, które nie tylko ulatwiaja zycie, ale takze umilaja i „zabijaja” czas.
Z nadejsciem nowej ery i przemian spolecznych spowodowanych poprawa warunków zyciowych, pojawily sie nowe ideologie i ruchy polityczne, które znalazly wielu zwolenników. Powstaly systemy totalitarne: faszyzm i komunizm, dla których czlowiek stal sie przedmiotem gry, obiektem wykorzystywanym dla zaspokojenia chorych ambicji i absurdalnych teorii. Doskonaly opis takiego traktowania ludzi i przyklad takiego sposobu rzadzenia zostal przedstawiony przez Orwella w sfilmowanej powiesci pt. „Folwark zwierzecy”. Autor przedstawia skonstruowany niesprawiedliwy porzadek spoleczny oraz tyranie:
„(...) wszystkie zwierzeta sa równe, ale niektóre zwierzeta sa równiejsze od innych (...)”
II wojna swiatowa i rozprzestrzenienie sie komunizmu w latach powojennych to niewatpliwie kleska XX wieku. Na okres ten przypada kryzys czlowieka, co zostalo opisane w „Medalionach” Nalkowskiej czy „Innym swiecie” Herlinga-Grudzinskiego. Autorzy przedstawiaja sytuacje wiezniów w niemieckich obozach koncentracyjnych oraz w sowieckich lagrach. Warunki, w jakich oni przebywaja, sa gorsze niz dla zwierzat. Ludzie sa wykorzystywani ponad wlasne sily przy minimalnych racjach zywieniowych. Traktowani jak zwykle przedmioty, jak „nic”, które po wykorzystaniu do konca, jest wymieniane na nowe - tak jak czesci jakiejs maszyny. Tragiczny jest fakt, ze hitlerowcy wykorzystywali nawet zwloki ludzkie do produkcji mydla:
„(...) ludzie umieja cos zrobic - z niczego (...)”
Obozy zaczely stawac sie dla wiezniów domem, gdyz „pranie mózgów” przez jakie przechodzili, robilo z nich posluszne zwierzatka, bez wlasnego zdania i o zahamowanych uczuciach. Idea „wychowania” bylo wpojenie, ze nie ma przyjaciól oraz, ze powszechna rzecza, a nawet obowiazkiem jest donosic na wspólwiezniów, gdy ci nie wypelniaja swoich obowiazków. Nastapilo równiez znaczne rozwiniecie instynktu przetrwania, który w sytuacjach skrajnych przejawial sie nawet kanibalizmem. Moralnosc kobiet dochodzila do takiego poziomu, ze byly one nawet zdolne oddawac sie za kawalek chleba. Dla ludzi, którzy nie zetkneli sie z takim traktowaniem czlowieka, jest to po prostu oburzajace, ze:
„(...) ludzie ludziom zgotowali ten los (...)”
Dobrym przykladem, który pokazuje brutalnosc, bezwzglednosc oraz brak humanitaryzmu podczas walk na frontach II wojny swiatowej, jest film „Cienka czerwona linia”.
Niezaleznie od przedstawionych powyzej cech o charakterze ogólnym, które dotycza generalnie calej populacji, mozna stwierdzic, ze wiek XX dla jednych narodów byl kleska, a dla innych okresem bardzo pomyslnym. Wraz z rozwojem cywilizacji zaczal upadac kolonializm. Przed II wojna swiatowa kolonie stanowily baze surowcowa i rynki zbytu, jednak po tym okresie ich funkcje zanikly. Powstalo wiele nowych wolnych panstw glównie w Afryce, Azji i w Ameryce Poludniowej. Upadek kolonializmu, który byl spadkiem po wiekach poprzednich, mozna uznac za jeden z tryumfów czlowieka w XX wieku.
W koncu XIX wieku, po upadku dwóch powstan narodowych, Polacy zwatpili w mozliwosc odzyskania niepodleglosci, zrzucenia szczególnie uciazliwego jarzma rosyjskiego i pruskiego. Tymczasem w XX wieku przestalo istniec Cesarstwo Austro-Wegierskie, Rosja nadal nie moze sie podzwignac po zniszczeniach spowodowanych przez komunizm, a Cesarstwo Pruskie weszlo w sklad demokratycznej Republiki Federalnej Niemiec. Przemiany, które nastapily w tym wlasnie wieku, spowodowaly, ze w wiek XXI weszla odrodzona, calkowicie niepodlegla i pomyslnie sie rozwijajaca Polska otoczona sasiadami nie stanowiacymi zagrozenia dla jej bytu. Zgadzam sie ze stwierdzeniem historyka Witolda Krzeminskiego, który w audycji radiowej w dniu 15 stycznia 2001 roku stwierdzil, ze: „wiek XX byl bez watpienia wiekiem Polski”!