Izabela Czartoryska (z Flemingów).

Księżna Izabela Czartoryska urodziła się 3 marca 1746 roku w Warszawie. Zmarła 17 czerwca 1835 roku w Wiedniu. Była pisarką. Brała aktywny udział w życiu politycznym i kulturalnym. Założyła rezydencję – Powązki. Zorganizowała ośrodek w Puławach. W 1761 roku poślubiła Adama Kazimierza. Urodziła mu piątkę dzieci: Adama, Jerzego, Konstantego oraz Zofię (Zamoyjską) i Marię (Wirtemberską). Biorąc żywy udział w życiu politycznym, utrzymywała kontakty z wybitnymi osobistościami epoki m.in. z Tadeuszem Kościuszką. Po insurekcji w 1794 roku zajęła się odbudową zniszczonych przez wojska rosyjskie Puław, które po rozbiorach stały się jednym z głównych ośrodków kulturalnych w Polsce. Skupiał on pisarzy i artystów (F.D. Kniaźnin, F. Karpiński, J. Szymanowski, F. Zabłocki, J.U. Niemcewicz, L. Kropiński, J.P. Woronicz). Czartoryska stworzyła tam muzeum pamiątek narodowych: Świątynię Sybilli (1800 r.) i Dom Gotycki (1809 r.). W Domu Gotyckim zgromadziła cenną kolekcję broni i galerię obrazów. Pozostawała w żywym kontakcie z L. Osińskim i F. Morawskim. Podobnie jak mąż zajmowała się teatrem i kształceniem aktorów, niejednokrotnie sama występowała w teatrze puławskim w sztukach patriotycznych („Matka Spartanka” F. Kniaźnina). Owocem jej pracy przy zakładaniu obu rezydencji były „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów” (1808 r.) – wykazujące wpływy J. Delille’a – oraz „Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach” (1828 r.). Zajmowała się również działalnością filantropijną i oświatową, zakładała szkółki wiejskie, pisała dziełka moralizatorskie dla ludu np. „Pielgrzym w Dobromilu czyli nauki wiejskie” (1818 r.) zawierający m.in. „Katechizm rolnika” i modlitewnik.


PUŁAWY
W XVII wieku Puławy były rezydencją Lubomirskich, potem Sieniawskich, a od 1784 roku Adama Kazimierza i Izabeli Czartoryskich. Stworzyli oni w Puławach działający przez kilkadziesiąt lat ośrodek literatury polskiej – głównie sentymentalizmu. Gościli tu również uczeni polscy i zagraniczni (m.in. G.E. Groddeck, G. Piramowicz, Z. Dołęga – Chodakowski), politycy (T. Kościuszko, ks. J. Poniatowski, gen. J. Sokolnicki, I. i S.K. Potoccy i inni), artyści (J.P. Norblin, A. Orłowski, J. Richter, portreciści K. Wojniakowski i J. Reichan). W 1805 r. przebywał tu car Aleksander I. Na użytek teatru dworskiego w Puławach Kniźnin pisał „opery” heroiczno – patriotyczne oraz dramatyzowane sielanki (m.in. „Cyganie”).
Po 1831 roku część zbiorów z muzeum ocalałą od konfiskaty wywieziono do Paryża, gdzie zostały znacznie powiększone.