Upływ czasu i terminy w prawie (zasiedzenie)

Upływ czasu należy do faktów niezależnych od woli i zachowania ludzi (tzw. zdarzeń), które rzutują na stosunki cywilnoprawne, powodując ich powstanie, zmianę lub ustanie i wywołując określone skutki prawne dla stron.

Upływ czasu może prowadzić do nabycia określonych uprawnień lub też powodować utratę przysługującego komuś prawa. Pierwsza z wyżej wymienionych sytuacji wiąże się np. z instytucją zasiedzenia. Druga zaś z istnieniem tzw. terminów zawitych (prekluzyjnych) i przedawnieniem roszczeń.

Instytucja zasiedzenia polega na nabyciu prawa podmiotowego (zwłaszcza własności) w następstwie długotrwałego faktycznego realizowania uprawnienia przez osobę nieuprawnioną. Jako że zasiedzenie stanowi ważny sposób nabycia i utraty własności, instytucji tej przyjrzymy się dokładniej nieco dalej (patrz: pkt 2 Rozdziału III). W tym miejscu zajmijmy się sytuacją utraty przysługujących danemu podmiotowi praw, jeśli nie realizuje on ich w określonym czasie. Przedmiotem analizy stanie się więc przedawnienie i terminy zawite.

Zanim zajmiemy się istotą przedawnienia roszczeń, należałoby przypomnieć, czym jest roszczenie. Roszczenie jest przysługującą uprawnionemu możnością domagania się od oznaczonej osoby określonego zachowania się. Źródłem roszczenia może być naruszenie bezwzględnego prawa podmiotowego (np. prawa własności) albo powstanie określonego prawa podmiotowego względnego (np. wierzytelność). Zachowanie to może polegać na działaniu lub zaniechaniu działania. Aby można było skutecznie żądać takiego zachowania, należy zwrócić uwagę na skutki upływu czasu.

Istota przedawnienia polega na tym, że po upływie określonego w ustawie terminu ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie (dłużnik), może uchylić się od jego zaspokojenia korzystając z zarzutu przedawnienia. Przedmiotem przedawnienia mogą być wyłącznie cywilnoprawne roszczenia majątkowe (art. 117 l kc). Nie przedawniają się roszczenia o charakterze niemajątkowym (np. roszczenia służące ochronie dóbr osobistych). Roszczenie przedawnione nie gaśnie, a jedynie nie może być przymusowo realizowane, gdy dłużnik podniesie zarzut przedawnienia. Sąd wówczas oddala powództwo wierzyciela. Roszczenie przybiera charakter tzw. roszczenia niezupełnego, a zobowiązanie przekształca się w tzw. zobowiązanie naturalne. Długość terminów przedawnienia określa ustawa. Terminy przedawnienia nie mogą być skracane czy przedłużane umową stron (art. 119 kc). Generalna zasada stanowi, że roszczenia ulegają przedawnieniu z upływem dziesięciu lub trzech lat.

Trzyletni okres przedawnienia obejmuje roszczenia o świadczenia okresowe, które dłużnik obowiązany jest spełniać periodycznie w określonych z góry odstępach czasu (np. świadczenia rentowe). Ponadto taki sam — trzyletni - okres przedawnienia obejmuje roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Okres dziesięcioletni odnosi się do wszystkich pozostałych roszczeń, chyba że ustawa przewiduje inny termin (art 118 kc). Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jednak w pewnych wypadkach może on ulec zawieszeniu lub przerwaniu.

W nauce prawa cywilnego wyodrębnia się pojęcie terminów zawitych (prekluzyjnych). Wskutek bezczynności uprawnionego - w przypadku upływu określonego ustawą czasu - następuje wygaśniecie przysługującego mu prawa (np. roszczenie o zaniechanie naruszania posiadania wygasa, jeśli nie będzie dochodzone w ciągu roku od chwili naruszenia - art. 344 2 kc). Ustawodawca przewiduje różne terminy do dochodzenia prawa przed organami państwowymi (np. wspomniane wyżej terminy dochodzenia roszczeń), ale także terminy do wytaczania powództwa, dokonania czynności pozasądowych czy wygaśnięcia praw podmiotowych