Odrodzenie

1. Narodziny renesansu. Główne hasła epoki: humanizm i reformacja

Nazwa renesans, oraz silne skontrastowanie epok jest dziełem Jakoba Burckhardta- badacza z XIX w., autora Kultury Odrodzenia we Włoszech. Człowiek ten zauważył, że ludzie XVI w. zaczęli zwracać się ku wartościom starożytnym, zapomnianym w wiekach średnich. Przyczyn tego zjawiska jest wiele i nie jesteśmy w stanie ich wszystkich wymienić. Pewne jest natomiast to, że przyczyny te zmieniły myśl ludzką, obyczajowość, hierarchię wartości, faktycznie odrodziły się piękno sztuki i myśl antyku. Głównymi przyczynami, bodźcami i katalizatorami nowej epoki były: druk, odkrycia geograficzne, humanizm, reformacja.

REFORMACJA- dokonała rozbicia w jedności religijnej Europy: papież nie był już wspólną władzą duchowną, łacina powoli ustępowała językom narodowym. Pierwszym reformatorem był Marcin Luter. Od kiedy pojechał do Rzymu i ujrzał tam rozpustę i zbrodnie Borgiów, znienawidził Kościół i wystąpił przeciw niemu deklaracją 95 tez, przetłumaczył Biblię na język niemiecki (postulat „swobodnej interpretacji”). Innym znanym reformatorem był Jan Kalwin. On, tak jak Luter, odrzucał tradycyjne interpretowanie Biblii, popierał małżeństwa księży i nabożeństwa w językach narodowych. Król Henryk IV natomiast wprowadził anglikanizm. To wydarzenie miało jednak tło polityczne i prywatne (Rzym nie chciał zgodzić się na rozwód króla, więc ten poradził sobie sam, nie szczędząc ludzi)

HUMANIZM- powstanie tego światopoglądu to zasługa „czarnej śmierci”- dżumy. Ci, którzy przeżyli tą piekielną plagę, znali wartości życia, a przy tym stali się spadkobiercami pozostawionych dóbr. Wtedy zapragnęli nowej ideologii, która każe myśleć o życiu tu i teraz, a także korzystać z niego w 100%. Rozwój gospodarczy we Włoszech sprawił że ludzie zaczęli się zastanawiać po co im asceza, umartwienie. Zrodził się nowy ruch, który uwagę kieruje na człowieka.


2. Wybitni przedstawiciele renesansu w Europie.

Leonardo da Vinci- był znakomitym znawcą ludzkiej ręki i twarzy, toteż kształt i gest ręki oraz mimika twarzy odgrywają ogromną rolę w sztuce portretowej i służą do charakteryzowania postaci. Najwybitniejsze dzieła: „Ostatnia wieczerza”, „Mona Lisa”, „Dama z łasiczką”, „Madonna w grocie skalistej”.

Michał Anioł Buonarotti- twórca Bazyliki św. Piotra w Rzymie, rzeźby: Mojżesz, Dawid, Stworzenie Adama. Dzieła Michała Anioła są świadectwem głębokiej uczuciowości oraz idealizmu artysty.

Rafael Santi- pracował przy budowie Bazyliki św. Piotra. Stał się malarzem kobiecego wdzięku. Malował przede wszystkim Madonny: „Madonna w zieleni”, „Madonna sykstyńska”.

Michel Montaigne- Francuz, autor „Prób”, a także słynnego powiedzonka, iż „nikt nie jest wolny od mówienia bredni”. O kształceniu młodzieży mówił: „Nie wystarcza zahartować dusze, trzeba i zahartować mięśnie”. Był stanowczym wrogiem bezmyślnej pamięciówki w nauczaniu . zupełnie róznił się od wzorców humanisty tej epoki. Uważał, że rozum ludzki jest słaby- przez tyle lat nie odkrył niczego pewnego.

William Szekspir- tak jak Dante otwiera renesans tak Szekspir go zamyka, dlatego trzeba zauważyć, że Szekspir był kolejną wielką indywidualnością z przełomu epok. Żył on w Anglii, w epoce elżbietańskiej. Zaznał sławy za życia, a także potrafił tak pokierować sprawami, że stał się człowiekiem zamożnym. Biografia Szekspira, w odróżnieniu od napisanych dzieł, jest spokojna i trudno w niej znaleźć jakiekolwiek gorące historie.


3. Twórczość i poglądy polityczne Andrzeja Frycza Modrzewskiego.

Pierwszy polski publicysta jest uosobieniem renesansowej troski obywatelskiej o kraj. Był także renesansową osobowością: kształcił się w Krakowie, jako podopieczny mecenasa Jana Łaskiego, zwiedził całą Europę, osobiście znał Lutra. Zetknął się z europejskim humanizmem i zawierucha sporów religijnych. Swoje przemyślenia starał się zaszczepić na grunt polski.
Frycz Modrzewski wsławił się jako publicysta epoki na skalę europejską. Propagował irenizm (ideę pokoju i zgody głoszoną przez Erazma z Rotterdamu). Stworzył także projekt reformy Rzeczypospolitej („O poprawie Rzeczypospolitej”).

4. Twórczość Mikołaja Reja. Walory artystyczne i język jego utworów.

Wzór poczciwego ziemianina, propagowanie tradycji wiejskiej, przeciwstawienie Polska-Europa na korzyść ojczyzny to efekty pracy i myśli Mikołaja Reja. Uważał, że literatura to normalna sprawa, dziedzina, która służyć powinna do oświecania i wychowywania odbiorcy. Rej potrafił ostro i dowcipnie skrytykować stany, portretował ludzi, oceniał stan państwa w „ Figlikach”. Był zwolennikiem reformacji- propagował kalwinizm. Oprócz pochwały życia wiejskiego zaprezentował model (wzorowej) rodziny, sposób wychowywania dzieci (nie muszą przemęczać się nauką). Myśl Reja jest koncepcją realisty, mocno stojącego na ziemi. Jest to myśl bardzo ważna, będzie echem przebrzmiewać przez stulecia ( Mickiewicz, Sienkiewicz, Gombrowicz).

5. Krytyka stosunków politycznych, obyczajowych i społecznych w „Krótkiej rozprawie..” M. Reja

Ta lektura to dialog udramatyzowany (jesteśmy świadkami sceny- dysputy osób, rozgrywającej się w jakiejś sytuacji). Dyskutują tu przedstawiciele trzech różnych stanów społecznych: kleru (Pleban), szlachty (Pan) i chłopów (Wójt). Wzajemnie wytykają sobie wady przez co Rej serwuje współczesnym i potomnym charakterystykę i krytykę XVI w. społeczeństwa. Dokładniej satyrę na szlachtę i księży, bowiem najbardziej pokrzywdzony i uciskany jest chłop. Potwierdza to cytat:
„Ksiądz wini Pana, Pan Księdza
a nam prostym, zewsząd nędza”

6. Życie szlachcica- ziemianina na podstawie „Żywota człowieka poczciwego” M. Reja

W utworze Rej kreśli wizerunek szlachcica i ziemianina, którego życie upływa spokojnie w kontakcie z przyrodą i najbliższym środowiskiem.
Jego ideał prawdziwego szlachectwa nie jest oparty na herbach, na zasługach przodków, ale na cnocie, a także stosunku człowieka dla dobra ogółu. Pojawia się tęż obowiązek służby publicznej. Widać również w tym utworze troskę pisarza o sprawy obywatelskie, dążenie do wyjaśnienia celu życia na Ziemi, gotowość uczestniczenia w jego radościach.

7. Fraszki Jana Kochanowskiego.

Fraszka- krótki utwór poetycki różnorodnej treści, charakterze i formie. Farszki pisywali wszyscy ówcześni poeci, a krążyły one przekazywane z ust do ust lub w różnych odpisach, część ukazała się drukiem. Rej wydał figliki, a Kochanowski trzy grube ksiegi fraszek. Wiele fraszek Kochanowskiego ma charakter epigramatu.

„Raki”- można ją czytać normalnie i wspak, czyli ma podwójny sens- raz jest pochwałą, a raz naganą kobiety.
„Na skaliste mogiły”- wiersz odnosi się do wydarzeń pod Sokalem z 1519, gdzie Polacy ponieśli klęskę w bitwie z Tatarami. Fraszka ma charakter polityczny. Kochanowski podkreśla, że chociaż Polacy ponieśli klęskę, to potrafili zachować się mężnie, a to jest najważniejsze:
„ Taką śmierć mógłbyś sam
drogo zapłacić”
„O miłości”- miłość jest wplątana w ludzki los i nie można od niej uciec, bo skrzydlaty amor zawsze nas dogoni.
„Do fraszek”- fraszka liryczna, w której autor wyjaśnia, że jego utwory nie mają za zadanie atakować bądź krytykować konkretnych ludzi, tylko ich występki. Jego wiersze mają chwalić, ale z umiarem.
„Do dziewki”- fraszka o charakterze obyczajowym i lirycznym. Dziewka, ukochana poety porównywana do jasności Słońca. Kochanowski pisze:
„ Jakoby Słońce zaszło kiedy nie ma Ciebie
A z tobą i w pół nocy zda się dzień na niebie”.
„Na most warszawski”- jest to fraszka napisana po zakończeniu budowy mosty na Wiśle w 1573. Budowę zlecił Zygmunt August.
„Na dom w Czarnolesie”- jest to kolejna fraszka autobiograficzna. Kochanowski prosi Boga o zdrowie, ludzką życzliwość i łagodną starość, pisze, że nie dla niego są wszelki bogactwa na Ziemi, bo on ceni sobie najzwyklejsze rzeczy.

8. Pieśni Jana Kochanowskiego- cechy gatunku.

Pieśń jako gatunek literacki znana była już w starożytności, nawet sam tytuł poeta zaczerpnął z „Pieśni” Horacego.
Utwory Kochanowskiego nie mają tytułów, oznaczone są tylko cyframi. W przeciwieństwie do innych gatunków literackich odznaczają się dużą swobodą formy. Musiały mieć jedynie budowę stroficzną. Różnorodna jest tematyka i ton tych utworów.

9. Treny Kochanowskiego- cechy gatunku.

Zbiór trenów traktujemy jako jedno wielki dzieło, bowiem ich kolejność i układ nie są przypadkowe. Tren to gatunek żałobny (funeralny) poświęcony zwykle zmarłemu wodzowi czy ważnemu mężowi stanu. Tu zostały napisane w hołdzie i bólu po stracie ukochanego dziecka- Urszulki. A jednak cykl posiada dwoje bohaterów. Pierwszym jest Urszulka- jej portret i wspomnienie o niej. Drugim- sam ojciec i jego rozpacz- tu utwory stają się wyrazem wielkiego bólu ojcowskiego i jego refleksji filozoficznej. Śmierć córki „uczyniła pustki” nie tylko w domu poety- także w jego duszy, w uporządkowanym świecie wartości. Jednak kryzys mija, przychodzi uspokojenie.
Klasyczny tren miał swoją wewnętrzną logikę: zaczynał się od pochwały cnót zmarłego, potem pokazywano ogrom straty, demonstrowano swój żal, by w końcu zamieścić pocieszenie i pouczenie.

10. Geneza i akcja „Odprawy posłów greckich” Kochanowskiego.
11. „odprawa posłów greckich” a sprawy Polski.

„Odprawa posłów greckich” Kochanowskiego jest pierwszą, polską tragedią humanistyczną, utrzymaną w konwencji tragedii greckiej, ale oprócz podobieństw są również różnice. Treść utworu odwołuje się do mitu trojańskiego.
W 1575 utwór został wystawiony po raz pierwszy, aby uświetnić zaślubiny Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną.
W utworze tym przedstawiony został przebieg rady królewskiej. W czasie obrad mężowie Troi rozważają nad możliwością oddania Heleny, którą uprowadzili Grekom. Zwolennikiem pokojowego roztrzygnięcia sporu jest Antenor. Uważa, że dobro ojczyzny jest sprawą najważniejszą niż czyjeś kaprysy. Aleksander, sprawca uprowadzenia Heleny, pragnie ją zostawić u swego boku i posługuje się szantażem i przekupstwem.. Antenor i Aleksander to dwie przeciwności. Antenor- wzorowy obywatel, a Aleksander to samolubny egoista.
Cała historia ma dwie warstwy znaczeniowe:
 uniwersalną- prezentacja postaw i dyskusja etyczna dotycząca wszystkich epok i ludzi: typ sprzedajnego, skorumpowanego polityka- Iketaon, prawy patriota- Antenor, powolny i słaby władca- Priam, egoistyczny królewicz- Aleksander.
 ukrytą- polega na tym, że powyższe problemy są nałożone na sytuacje Polski. Pozornie dotyczy Troi- faktyczni Kochanowski aluzjami i chwytami kompozycyjnymi przenosi całą otoczkę na rzeczywistość Rzeczypospolitej szesnastowiecznej.

13. Wartości ideowe i artystyczne Kochanowskiego.

Myśl Jana z Czarnolasu- i jego dzieła- wpłynęły na kształt i rozwój polskiej literatury tak jak nic już chyba potem. W literaturze staropolskiej ten twórca zajmuje pierwsze miejsce w wszelkich hierarchiach, jest też uważany za „ojca polskiej literatury” i bez niego nauka o polskiej literaturze obejść się nie może. Jest to pierwszy polski twórca, który zasługuje na miano renesansowego umysłu- jako człowiek wykształcony, bywały w świecie, studiujący historię i języki starożytne, człowiek, który wypracował swój system poglądów filozoficznych. Co więcej myśli te zawarł w utworach o przemyślanej kompozycji i niezwykłej urodzie języka.

14. Niedola chłopa w „Żeńcach” Szymona Szymonowica.

Utwór ten na stałe zagościł w podręcznikach pokoleń bo jest świetnym przykładem antysielanki- sielanki niekonwencjonalnej.
Sielanka „Żeńcy” to realistyczny i okrutny obraz stosunków w polskiej wsi. Opowiadana sytuacja ma miejsce na polu. Uczestnikami są: starosta oraz dwie chłopki- Oluchna i Pietrucha. W sielance tej Szymonowic ukazał dramatyzm konfliktu między ekonomem a robotnicami folwarcznymi, a jednocześnie zawarł w niej tęsknotę za utraconą niewinnością i dobrocią. Cnoty te utracił starosta i tylko poprzez pełny kontakt z naturą może je odzyskać. Pomoc stanowi tu pieśń Pietruchy, która ma pocieszy, osądzić, zjednać ludzi, a także przekazać wiedzę o życiu i prawach moralnych.