Matura ustna (pytania z zakresu człowiek a władza publiczna oraz ochrona praw człowieka) - bardzo szczegółowo

3. Proces formowania się praw człowieka: pierwsze dokumenty dotyczące praw człowieka:

· korzenie praw człowieka sięgają zamierzchłych czasów np.:
- dziedzictwo duchowe religii Mojżesza i proroków Izraela
- uniwersalizm chrześcijański, działalność apostoła Pawła (źródłem praw człowieka jest jego godność)
· św. Tomasz:
- żadna władza nie może czynić w społeczeństwie tego, czego nie uczynił sam Bóg, nie może pozbawić ludzi wolności
- porządek hierarchiczny jest zgodny z prawem natury
· pierwszy dokument dotyczący praw człowieka – Wielka Karta Swobód – 15.VI.1215r.
· w XVIII wieku prawa człowieka zostały zdefiniowane i prawnie określone

WIELKA KARTA SWOBÓD (łac. Magna Charta Libertatum)
- ustawa ang. wyd. 15.VI.1215 przez króla Jana bez Ziemi pod naciskiem możnych;
- ograniczała władzę król., określając
uprawnienia baronów
swobody Kościoła
prawa niższych stanów;
- żaden człowiek nie może być uwięziony, pozbawiony mienia, wyjęty spod prawa lub wygnany bez prawomocnego wyroku wydanego przez równych mu stanem bądź mocy prawa krajowego;
- do dziś jedna z podstaw bryt. ustawodawstwa konstytucyjnego i gwarancji wolności obywatelskich.

NEMINEM CAPTIVABIMUS NISI IURE VICTUM
- zasada nietykalności osobistej przyznana szlachcie osiadłej; szlachcic nie mógł być więziony ani karany bez wyroku sądu.
- od XV w. nabrało znaczenia prawo stanowe;
- przywileje szlacheckie Władysława Jagiełły:
· 1422 – czerwiński – król nie może zajmować ani konfiskować majątku szlachty bez wyroku sądowego, a sądy będą orzekały wg prawa pisanego
· 1430 – jedleński i 1433 – krakowski – nietykalność osobista szlachty (neminem captivabimus)

WPŁYW IDEOLOGII OŚWIECENIA NA WERBACJĘ PRAW NATURALNYCH

- ład oparty na hierarchicznym podporządkowaniu – zakwestionowany przez protestantyzm
- XVIIw. – pojawia się szkoła prawa natury
· John Locke – główny reprezentant
· prawa natury – wolność i własność
· człowiek sam potrafi zabiegać o swoje interesy, trzeba wyeliminować tylko wszystkie ograniczenia krępującego
· człowiek sam potrafi rozpoznać normy prawa natury i je respektować
· państwo – ma chronić własności
· pozbawia władzę boskiego majestatu
· ludzie posługują się władzą by urzeczywistniać zagwarantowane przez naturę prawa
- koniec XVIIw. – Anglia:
· Habeas Corpus Act (1679)
· Bill of Rights (1689)
- potwierdzały gwarancję nietykalności każdemu obywatelowi
- prawo wnoszenia petycji
- zakaz okrutnych wyroków
- myśl oświecenia nawiązuje do szkoły prawa natury
· Deklaracja Praw Wirginii
· Deklaracja Niepodległości Trzynastu Zjednoczonych Stanów Ameryki (1776)
· Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela we Francji (1789)
- stwierdzają wynikającą z natury wolność, własność i szczęście wszystkich ludzi
- rząd zobowiązany jest je szanować
- wszyscy zostali stworzeni równymi
- mają nienaruszalne prawa, a nawet możliwość wystąpienia przeciw władzy państwowej
- myśl oświecania znalazła odzwierciedlenie również w Konstytucji 3 maja 1791r.
- 1791 – w Stanach Zjednoczonych uchwalono 10 poprawek do konstytucji – Kartę Praw

- J.Locke („Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego” XVII/XVIII)
- własność prywatna – przyrodzonym prawem człowieka; prawo naturalne istniejące wcześniej niż państwo, które zostało powołane dla ochrony własności.
- Monteskiusz („O duchu praw” 1748)
- prawo narodów, czyli zasady wspólne wszystkim narodom
- prawo w poszczególnych krajach podzielone na:
· polityczne – określające stosunek państwo – obywatel
· cywilne – regulujące stosunki między obywatelami
- warunkiem wolności politycznej jest trójpodział władzy

- podstawą naturalne prawo człowieka do wolności
- krytyka sprawowania władzy w monarchii absolutnej
- podstawowy warunek zapewnienia wolności politycznej – podział władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej tak, by sprawujące je organy były od siebie niezależne
- rozróżnienie pomiędzy prawami boskimi i prawami naturalnymi naruszyło konstrukcję, na której opierał się system polityczny monarchii absolutnej (boskie prawa władcy itp.)
- A.Condorcet („Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje” XVIII)
- usystematyzował prawa wolnościowe człowieka
· dotyczące bezpieczeństwa osobistego
· prawo swobodnego i bezpiecznego dysponowania własnością prywatną
· prawa regulujące stosunki społeczne (muszą być jednakowe dla wszystkich)
· prawo obywateli do udziału w ustawodawstwie
- Diderot („Władza polityczna” – artykuł „Encyklopedii”)
- „Żaden człowiek nie otrzymał prawa rządzeni innymi.”
- racjonalne przekonanie o naturalnej równości kłóciło się z powszechną nierównością majątkową, społeczną i polityczną;
- J.J.Rousseau
- w pierwotnym stanie ludzkości nie było nierówności ludzi, gdyż nie było własności prywatnej
- nieszczęścia pojawiły się wraz z pojawieniem się własności

ANALIZA DOKUMENTÓW PRAW CZŁOWIEKA W XVIII w.

- pierwsze prawa obywatelskie znalazły się w nowelach (1789-1791) do konstytucji amerykańskiej z 1781r.
- DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA
- uchwalona w 1789 przez Konstytuantę (podczas Rewolucji Francuskiej);
- równość wobec prawa
· równość praw politycznych
· zniesienie przywilejów stanowych
· równe dla wszystkich sądy
· równość ciężarów podatkowych
- wolność
· możność czynienia wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu
· sumienia
· wyrażania przekonań w słowie i piśmie
· nietykalność osobista
· wolność gospodarcza
- nienaruszalność prawa własności
- suwerenność narodów
- podział władzy
· ustawodawcza
· wykonawcza
· sądownicza
- wzór dla konstytucji wielu państw
- XVIIIw. – dwie koncepcje wolności: europejska i amerykańska
- wolność europejska:
· przywilej nadany przez rządzących
- wolność amerykańska
· źródło wszelkiej władzy państwowej – władza nie jest stroną

4. Współczesna postać praw człowieka:

PRAWA CZŁOWIEKA
- zespół fundamentalnych powszechnych praw przysługujących człowiekowi bez względu na czas, miejsce, wyznanie, kolor skóry, pochodzenie, narodowość
- system ochrony praw człowieka stworzyła ONZ; 1966 Zgromadzenie Ogólne NZ przyjęło 2 pakty:
Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
nakłada na państwa obowiązek zapewnienia m.in.: prawa do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego, wolności sumienia i religii
Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych
(Polska jest stroną obu paktów)
- państwa należące do Rady Europy podpisały 1950 Europejską Konwencję Praw Człowieka

KLASYFIKACJA PRAW CZŁOWIEKA

Prawa naturalne
– do życia, wolności i własności
– prawa podstawowe, właściwe naturze ludzkiej i przyrodzone jej godności; niezależne od istniejącego stanu normatywnego
Prawa pierwszej generacji
– prawa osobiste jednostek, tzw. prawa obywatelskie i prawa polityczne
– prawo do życia, nietykalność osobista, prawo oporu przeciwko bezprawnej przemocy, nienaruszalność mieszkania, tajemnica korespondencji, prawo do przemieszczania się i wyboru miejsca zamieszkania; czynne i bierne prawo wyborcze, wolność wyrażania opinii, wolność wyznania, wolność zrzeszania się, wolność zgromadzeń i wieców
(prawo do życia, równość wobec prawa, prawo do uczestniczenia w życiu publicznym)
Prawa drugiej generacji
– prawa społeczne, gospodarcze i kulturalne /ekonomiczne i socjalne/
– prawa służące zabezpieczeniu bytu materialnego jednostek, ich rozwoju fizycznego i duchowego
– prawo do pracy, prawo do równej płacy za równą pracę, prawo do własności i swobodnego nią dysponowania, prawo do wypoczynku, prawo do strajku, prawo do zasiłku dla bezrobotnych, ochrona pracy kobiet i dzieci, prawo do renty inwalidzkiej, prawo do informacji
Prawa trzeciej generacji
– prawa ekologiczne oraz prawa do korzystania z osiągnięć współczesnej cywilizacji
– prawo do czystego powietrza, prawo do wolnych od zanieczyszczeń wody i gleby, prawo do bezpiecznej dla zdrowia żywności, prawo do korzystania ze źródeł światowego przekazu informacji, prawa kulturalne prawo do pokoju

INTERNACJONALIZACJA PRAW I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA

· umiędzynarodowienie praw człowieka nastąpiło w XX w.
· pierwsze traktaty międzynarodowe dotyczyły:
- mniejszości narodowych
- zakazu handlu niewolnikami
- piractwa morskiego
- prawa pracy
* w 1919 r. powstała Międzynarodowa Organizacja Pracy
· zbrodnie ludobójstwa ® intensywny rozwój praw człowieka po drugiej wojnie światowej
· najważniejszy dokument międzynarodowy to uniwersalny system praw człowieka ONZ zapoczątkowany Kartą Narodów Zjednoczonych z 1945r.
· Karta Narodów Zjednoczonych zobowiązywała społeczność międzynarodową do tworzenia instrumentów ochrony praw człowieka i upoważniła do interwencji w przypadku naruszenia tych praw
· najważniejsze dokumenty międzynarodowe
- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948)
- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966) z protokołem opcyjnym z 1966r. i drugim protokołem z 1989r.
- Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966)
- Konwencja w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (1979)
- Konwencja Praw Dziecka (1989)
· do uniwersalnego systemu praw człowieka należy zaliczyć również m.in.:
- Międzynarodowy Czerwony Krzyż (prawo humanitarne)
- Międzynarodową Organizacje Pracy

REGIONALNE SYSTEMY PRAW CZŁOWIEKA

· we współczesnym świecie występują trzy regionalne systemy praw człowieka:
- europejski
- amerykański
- afrykański
· europejski system praw człowieka ukształtował się w ramach Rady Europy – opracowała ona następujące dokumenty:
- Europejska Karta Społeczna (1961) + protokoły dodatkowe
- Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom (1987)
- Ramowa Konwencja o Ochronie Mniejszości Narodowych (1994)
· Akt Końcowy KBWE (zwany Wielką Kartą Pokoju) zapoczątkował w 1975r. działalność Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (również w zakresie praw człowieka)
- odbywają się konferencje w sprawie przestrzegania praw człowieka (gł. mniejszości narodowych)
- działa Biuro ds. Instytucji Demokratycznych i praw Człowieka z siedzibą w Warszawie
· własnymi kartami praw człowieka zajęły się również Wspólnoty Europejskie:
- Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności (1989)
- Karta Wspólnotowa Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników (1989)
(dokumenty te mają charakter deklaracji – nie mają mocy prawnej)
· amerykański system praw człowieka (obie Ameryki):
- Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków Człowieka (1948)
- Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (1969) + dwa protokoły
· afrykański system praw człowieka (w ramach Organizacji Jedności Afrykańskiej):
- Afrykańska Karta Praw Człowieka i Narodów (1981)

KRAJOWY SYSTEM PRAW CZŁOWIEKA

· prawa człowieka zawarte w dokumentach międzynarodowych i regionalnych stają się częścią obowiązującego prawa krajowego po ich ratyfikacji (art. 91 Konstytucji RP)
· konstytucje państw demokratycznych zawierają specjalne rozdziały poświecone prawom człowieka (Konstytucja RP – Rozdział II „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”)

NIEZBYWALNY CHARAKTER PRAW CZŁOWIEKA
- niezbywalne prawa – to te, których człowiek nie może się sam zrzec (a nie te, których nie może mu odebrać władza)




5. Analiza współczesnych katalogów praw człowieka

CHARAKTER KATALOGÓW PRAW CZŁOWIEKA, JAKIE RÓŻNICE WYSTĘPUJĄ W KATALOGACH I CZYM ZAOSTAŁY SPOWODOWANE

- w Europie panowało silne przekonanie o suwerenności władzy, a nie ludu
· prawo do równości i szczęścia wymagało redystrybucji majątku
· silniejsze dążenie było do przejęcia władzy niż do jej ograniczenia
- w Stanach Zjednoczonych każdy biały obywatel mógł realizować sam swoje prawo do szczęścia












6. Państwo jako sposób organizacji społeczeństwa

POJĘCIE PAŃSTWA

· państwo opisywane jest na wiele sposobów
· definicja trójelementowa (Georg Jellink):
- o istnieniu państwa można mówić, gdy zaistnieją 3 czynniki: terytorium, ludność, władza
- państwo to stały związek ludzi, stale osiadłych na pewnym terytorium, podlegających władzy zwierzchniej
· teoria marksistowska:
- państwo to zorganizowany aparat przymusu służący określonej klasie
· zestawienie podstawowych cech władzy państwowej:
- państwo jest organizacją – to znaczy świadomym i celowym usystematyzowaniem części w jednolitą całość
- jej funkcjonowanie i realizowanie celów gwarantuje władza
- przez władzę rozumie się możliwość podejmowania i realizowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których ta decyzja dotyczy
· państwo jest organizacją:
- polityczną
* chodzi tu o działalność społeczną, która łączy się bezpośrednio ze sprawowaniem władzy lub walkę o nią
* dzięki władzy podejmowane są decyzje wiążące całe społeczeństwo
* posiada ona możliwość wywierania legalnego przymusu oraz moc rozstrzygania konfliktów społecznych
- suwerenną
* zwierzchni charakter władzy państwowej wewnątrz i niezależność na zewnątrz
* niezbędny atrybut władzy państwowej
* suwerenność wewnętrzna – władza pochodzi z woli narodu
* suwerenność zewnętrzna – władza w pełni panuje nad swoim terytorium i podejmuje zobowiązania w stosunku do innych państw na podstawie własnej decyzji – jest niezależna
- przymusową
* przynależność do państwa jest zasadniczo niezależna od woli
* państwo obejmuje całą ludność na danym terenie, nie pyta o zgodę
* wydaje normy postępowania obowiązujące formalnie i gdy trzeba przymusza fizycznie do ich przestrzegania, stosując przymus legalny
- terytorialną
* państwo nie tylko zachowuje pełną władze na danym terytorium, ale przenika do świadomości społeczeństwa, które traktuje swoją ziemię jako ojczyznę i ma do niej stosunek emocjonalno-uczuciowy
* terytorium jest zarazem przestrzennym zasięgiem działania władzy oraz składnikiem świadomości narodowej

GENEZA PAŃSTWA

· teorie teologiczne
- powstanie państwa powiązane z działaniem sił nadprzyrodzonych
- wywodzą się ze Starożytnego Wschodu
- w średniowieczu – św. Tomasz z Akwinu
- źródłem prawa i władzy jest istota boska
- konkretna władza polityczna i rządy są instytucjami prawa ludzkiego i tylko pośrednio opierają się na prawie wiecznym
· teoria patrymonialna
- sformułowana przez Szwajcara Hallera w XIX w.
- źródłem powstania władzy państwowej jest własność ziemi
· teorie umowy społecznej
- znane już w starożytności
- szczególne znaczenie interpretacji Johna Lock’a i J.J.Rousseau w XVIII w.
- państwo jest tworem samego społeczeństwa ludzkiego
- władne jest ono tworzyć taki ustrój, jaki najbardziej odpowiada jego interesom
- państwo jest wynikiem umowy i świadomej działalności ludzkiej
- suwerenny lud, który na mocy umowy zlecił wykonanie władzy, może ją również odebrać
· teoria podboju
- sformułowana w XIX w.
- powstanie państwa na skutek stosowania przemocy z zewnątrz
- starcie odmiennych rasowo plemion, ujarzmienie jednego plemienia przez inne
- plemię zwycięskie ustanowiło władzę
· teoria marksistowska
- geneza państwa sformułowana przez Fryderyka Engelsa
- państwo wyrosło z ustroju rodowo-plemiennego, w wyniku zróżnicowania społecznego i pojawienia się własności prywatnej
- klasa posiadająca środki produkcji zorganizowała państwo, aby zabezpieczyć swój stan posiadania

FUNKCJE PAŃSTWA

· wewnętrzna
- utrzymanie ładu koniecznego do wszelkiego współżycia społecznego
- stworzenie społeczeństwu warunków do korzystania z przysługujących mu uprawnień
- zorganizowanie życia gospodarczego i zabezpieczenia socjalnego
· zewnętrzna
- ustalanie relacji państwa z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi

SYMBOLE PAŃSTWOWE

· godła (orzeł biały w koronie w czerwonym polu)
· barwy państwa (kolor biały i czerwony)
· hymn („Mazurek Dąbrowskiego”)
· podlegają one szczególnej ochronie prawnej



7. Klasyfikacja współczesnych państw

· celem klasyfikacji jest usystematyzowanie wielości państw według podobnych cech na przestrzeni dziejów
· klasyfikacja (na podstawie dominującego sposobu produkcji dóbr materialnych, charakteru stosunków społecznych, stosunków własności):
- Georg Jellinek
* antyczno-orientalne
* helleńskie
* rzymskie
* średniowieczne
*współczesne
- Karol Marks
* właścicieli niewolników
* feudalne
* burżuazyjne (kapitalistyczne)
* socjalistyczne
- Max Weber
* autokratyczne
* demokratyczne
- Daniel Bell
* preindustrialne
* industrialne
* postindustrialne
· współcześnie najczęściej odwołujemy się do klasyfikacji D.Bella, czasem do K.Marksa

FORMY PAŃSTW

· kryteria:
- budowa organów i relacje między naczelnymi organami państwa (forma rządu)
- terytorialna dystrybucja władzy państwowej – terytorialny podział
- reżim polityczny – środki i metody realizacji władzy

BUDOWA I STOSUNKI MIĘDZY NACZELNYMI ORGANAMI PAŃSTWA

· wyróżniamy monarchie i republiki o formie rządu prezydialnej i parlamentarnej
· współcześnie prezydialna forma rządów występuje w republikach
- głowa państwa jest jednocześnie szefem rządu
- Stany Zjednoczone, Szwajcaria (choć widoczne są różnice)
· monarchia współcześnie jest symbolem tradycji i ciągłości państwa
- obowiązuje reguła (w monarchiach europejskich) „król panuje, ale nie rządzi”
· monarchie i większość republik mają systemy rządów parlamentarne
- rozdzielenie funkcji szefa rządu i głowy państwa
· głowa państwa może rozwiązać parlament przed upływem jego kadencji
- bez ograniczeń – UK
- Niemcy, Polska, inne – z ograniczeniami
· szef rządu – powoływany przez głowę państwa, a na jego wniosek pozostali członkowie rządu
· rząd
- musi mieć zaufanie parlamentu
- zwykle ponosi odpowiedzialność solidarnie, zarówno polityczną (przed parlamentem) jak i konstytucyjną, za akty prawne wydawane przez głowę państwa


REŻIM POLITYCZNY

· reżim polityczny (z francuskiego regime – władza), ogół metod i środków, jakimi posługuje się aparat władzy państwowej w stosunkach ze społeczeństwem
· Wyróżnia się reżim polityczny
- demokratyczny, np. parlamentarno-gabinetowy, prezydencki i semiprezydencki
- niedemokratyczny, np.
* totalitarny (totalitaryzm)
* autorytarny (autorytaryzm)
* wojskowy – wojsko ingeruje w życie polityczne i ekonomiczne kraju
* policyjny – życie obywateli jest drobiazgowo reglamentowane, a rola policji w państwie jest większa niż wymagają tego interesy społeczeństwa

państwo demokratyczne
· krąg europejskiej kultury politycznej
· odwołuje się do powszechnie uznawanych wartości, zasad i norm
· współczesne demokratyczne państwo konstytucyjne jest państwem prawa – regulującym w szczególności zasady:
- suwerenności narodu
- pluralizmu politycznego
- podziału władzy
· racjonalność w demokracji oznacza oddzielenie celów od środków (® decyzje wychodzące naprzeciw interesom zarówno jednostki jak i zbiorowości)
· tolerancja ® uznawanie prawa człowieka do odmiennych poglądów, gustów, stylu życia, postaw obyczajów
* z wyłączeniem idei antyhumanitarnych, zbrodniczych
· państwo demokratyczne utrwala takie wartości jak
- wolność (podstawowa wartość i niezbywalne prawo człowieka)
- równość (wobec norm)
- sprawiedliwość
- porządek

państwo totalitarne
· główne zagrożenie dla demokracji
· wszechobecność państwa we wszystkich przejawach życia społecznego
· powszechna indoktrynacja
· odwołuje się do mitów, uzasadnień historycznych, ideologii ® eksponuje cele socjalne i narodowe
· czyni to w celu własnej legitymizacji i skupienia narodu wokół swoich przedsięwzięć
· interes państwa dominuje nad interesem jednostki
· władza państwowa zmonopolizowana – w rękach jednej partii (np. komunistycznej) lub masowego ruchu politycznego (np. faszystowskiego)
· brak podziału władzy
· opozycja – zdelegalizowana
· uniformizacja życia społecznego
· aparat kontroli państwowej – policyjny
· system terroru, tajna policja polityczna
· państwo prawa zastąpione jest państwem policyjnym (prerogatywnym)
· w stosunkach międzynarodowych dąży do ciągłego rozszerzania strefy swych wpływów
· przykładami państwa totalitarnego w XX wieku są: państwo stalinowskie oraz III Rzesza Niemiecka
- oba:
monopolizacja władzy
usunięcie opozycji
państwo policyjne
monopolistyczna partia
kompleksowa kontrola
- model stalinowski
łamał wszystkie zasady państwa demokratycznego
forsowna industrializacja + kolektywizacja gospodarki rolnej ® socjalizm
represje wobec jednostek i grup społecznych
wielkie koszty materialne
- państwo narodowego socjalizmu (Niemcy)
odrzucenie wolnościowo-prawnego porządku państwa demokratycznego
zakaz działania partii politycznych
opozycja, prasa i opinia publiczna – policyjna kontrola
scentralizowany aparat państwowy
odwoływano się do takich opjęć jak:
o wspólnota narodowa
o ojczyzna
o porządek
o podporządkowanie przywódcy
państwo autorytarne
· brak możliwości działania społeczeństwa obywatelskiego
· ideologia, prawo, rynek (jako regulatory zachowań społecznych) – mało skuteczne
· apatia polityczna
· udział obywateli w życiu politycznym – charakter rytualny i ściśli kontrolowany
· autorytarne reżimy polityczne dziś:
- biurokratyczno-wojskowe reżimy Ameryki Południowej
- systemy rządowe oparte na autorytarnym korporacjonizmie (np. Portugalia Salazara, Austria Dolfussa [1934-38])
- destalinizujące się od połowy lat 50-tych ustroje państw Europy Wschodniej
· postalinowskie państwo realnego socjalizmu
- odrzucenie masowego terroru
- organizacja państwa – jednolitość władzy państwowej
- organy przedstawicielskie – funkcja prawodawcza i kontrolna
- mandat – imperatywny
- wybory aklamacyjne (przyjęcie lub odrzucenie jednolitych list)
- wszystkie organy państwowe podporządkowane budowie społeczeństwa socjalistycznego
- partia komunistyczne – ogólnospołeczne przywództwo, kontrola aparaty państwowego
- dominuje własność państwowa
- gospodarka planowana
- rola rynku i konkurencji – drugorzędna
- ścisły związek między gospodarką a administracją państwową

ORGANIZACJA APARATU PAŃSTWOWEGO

monarchia
· reprezentantem władzy suwerennej jest monarcha (król, cesarz, sułtan, faraon, szach)
· władza – w zasadzie dożywotnia, samodzielna lub wraz z innymi organami państwowymi
· monarcha może uzyskać władzę:
- dziedzicznie
- przez wybór (elekcyjny)
· monarchia absolutna
- monarcha ponad prawem
- pełnia władzy prawodawczej, wykonawczej i sądowniczej
· monarchia konstytucyjna
- władza monarchy i jej ograniczenia ujęte w konstytucji
· monarchia parlamentarna
- większość współczesnych
- pisana bądź niepisana zasada „król panuje, ale nie rządzi”
- funkcje monarchy:
* ceremonialno-reprezentacyjna
* integracyjna
* symbol jedności narodu
* niekiedy - arbitrażowa
- kompetencje monarchy przejęte zostały w dużej mierze przez inne organy państwowe (parlament, rząd, niezawisłe sądy)
· nie ma monarchii na kontynencie amerykańskim

republika
· najwyższe organy (jednoosobowe lub kolegialne) wyłaniane są na określony czas w drodze wyboru
· wybierane są przez ogół obywateli bądź przez specjalne kolegium wyborcze

SYSTEMY RZĄDÓW

prezydialny
· opiera się na tzw. zamkniętej egzekutywie – funkcje szefa rządu i głowy państwa pełni ta sama osoba
· zakazane jest łączenie miejsca w rządzie i w parlamencie
· funkcjonowanie rządu – niezależne od parlamentarnej większości
· głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu
· może występować w formie
monarchicznej
v Niemcy cesarskie od 1871
republikańskiej
v system prezydencki w USA
- prezydent – głowa państwa, szef rządu, odpowiedzialny minister
v systemy prezydenckie w Ameryce Łacińskiej
- prezydent – głowa państwa i szef rządu
- wytycza główne kierunki polityki
- w swej działalności jest ograniczony przez gabinet
v system kolegialny w Szwajcarii
- głową państwa jest organ kolegialny (7-osobowa Rada Związkowa), będący równocześnie rządem

parlamentarny
· podwójna egzekutywa – rozdzielenie funkcji głowy państwa i szefa rządu
· łączenie funkcji w rządzie i w parlamencie jest konieczne (z wyjątkiem Francji)
· rząd ustępuje po wotum nieufności w parlamencie
· głowa państwa – prawo do rozwiązania parlamentu – bez ograniczeń (Wlk. Brytania) albo z ograniczeniami (RFN – konstruktywne wotum nieufności)
· może występować w formie
monarchicznej
v dominacja premiera nad monarchą
- kraje skandynawskie
republikańskiej
v daleko idący podział kompetencji między głową państwa a rządem
- III i IV Republika Francuska
v przewaga kompetencji szefa rządu
- RFN – dominacja kanclerza
v hegemonia prezydenta
- Republika Weimarska, Finlandia, Grecja
v dominacja parlamentu kosztem osłabionej egzekutywy
- model konstytucji jakobińskiej z 1793r.
- formalnie także system rad w ZSRR

SYSTEMY ZE WZGLĘDU NA RELACJE MIĘDZY GŁOWĄ PAŃSTWA, PARLAMENTEM I RZĄDEM

system kanclerski w Republice Federalnej Niemiec

· rząd federalny:
- kanclerz
- wicekanclerz
- ministrowie
* szefowie poszczególnych ministerstw
* ministrowie bez teki
· kanclerz
- odrębny organ państwowy
- ponad poszczególnymi ministrami jak i ponad całym gabinetem
- wybierany jest przez Bundestag z inicjatywy na podstawie ustaleń partii tworzących koalicję rządową, z bezwzględną większością głosów
- ponosi on (jako jedyny) odpowiedzialność parlamentarną za funkcjonowanie rządu
- odwołać go może Bundestag, ale na podstawie konstruktywnego wotum nieufności (jednoczesny wybór nowego przy bezwzględnej większości głosów)

forma gabinetowa w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Północnej Irlandii

· rozgraniczenie rządu i gabinetu
· gabinet:
- premier i ministrowie
- zasadnicze decyzje w sprawach państwowych
- odpowiednik rządów w innych krajach
· rząd:
- premier i ministrowie + urzędnicy niższej rangi z poszczególnych resortów bądź agend państwowych (podsekretarze stanu, sekretarze parlamentarni)
- nigdy się nie zbiera w pełnym składzie (ok. 100 osób)
- po każdych wyborach formowany jest nowy rząd
· monarcha
- powołuje na premiera lidera partii, która otrzymała najwięcej mandatów w Izbie Gmin
* jeśli nie ma absolutnej większości – monarcha wybiera premiera po konsultacjach z partiami
- na wniosek premiera wyznacza rząd i gabinet
- rząd nie wymaga zatwierdzenia przez parlament
- nie ponosi odpowiedzialności
- za akty królewskie odpowiedzialni są ministrowie
- nie uczestniczy w posiedzeniach parlamentu, ale otrzymuje regularne informacje o decyzjach

forma parlamentarno-prezydencka (półprezydencka, mieszana) w V Republice Francuskiej

· prezydent
- centralny organ władzy
- wybierany bezpośrednią większością głosów w bezpośrednim głosowaniu
- nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem
- po zasięgnięciu opinii premiera i przewodniczących obu izb parlamentarnych może rozwiązać Zgromadzenie Narodowe
- powołuje premiera i na jego wniosek ministrów
· rząd
- premier, ministrowie, sekretarze stanu
- po powołaniu rząd przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu program w celu uzyskania wotum zaufania
- nie można łączyć funkcji członka rządu z mandatem parlamentarnym
- odpowiedzialny przed Zgromadzeniem Narodowym
- może być odwołany absolutną większością głosów

forma parlamentarno-komitetowa w Konfederacji Szwajcarskiej

· zasada jednolitości władzy państwowej
· władza wykonawcza – 7-osobowa Rada Federalna
- członkowie wybierani przez obie izby parlamentu – Zgromadzenie Federalne (Rada Narodowa i Rada Kantonów) na okres ich kadencji
- reprezentowane są wspólnoty językowe: francuska, niemiecka, włoska, retoromańska według zasady politycznej proporcjonalności (4 ważne partie)
- dzieli się na 7 departamentów
- każdy z radców (czyli ministrów) samodzielnie kieruje resortem
- przewodniczący zmienia się co rok
* wybierany przez Zgromadzenie Federacyjne spośród członków Rady Federalnej na zasadzie rotacji
- przewodniczący Rady – Prezydent Konfederacji Szwajcarskiej
· nie ma możliwości odwołania przed terminem członka rządu ani rozwiązania parlamentu
· do obsługi parlamentu powołany jest kanclerz federalny
· kancelaria federalna obsługuje także rząd i Radę Federalną

forma prezydencka w USA

· prezydent
- łączy kompetencje głowy państwa i szefa rządu
- pochodzi z pośrednich wyborów
- ponosi odpowiedzialność prawną
- może być usunięty ze stanowiska jeśli złamał prawo
- oskarża go Izba Reprezentantów, a o winie rozstrzyga Senat
* decyzje zapadają większością 2/3 głosów
- w przypadku odwołania/śmierci prezydenta jego stanowisko zajmuje do końca kadencji wiceprezydent
- sankcjonuje ustawy
- posiada prawo weta
- nie może rozwiązać Kongresu (Senat i Izba Reprezentantów)
· Kongres może odwołać prezydenta jedynie za złamanie prawa (nie ze względów politycznych)
· w USA nie występuje instytucja rządu – stosowana jest nazwa gabinetu:
- 10 ministrów – sekretarze stanu oraz członkowie z nadaną rangą członka gabinetu
- ministrowie i pozostali członkowie zatwierdzani są przez senat większością 2/3 głosów
· nie można łączyć funkcji w gabinecie z mandatem parlamentarnym

STRUKTURA TERYTORIALNA

mam nadzieje ze nie będzie ci przeszkadzać jeśli ten jeden podpunkt odbijesz sobie z moich notatek z kursów. Po prostu dopiero co je wczoraj uzupełniałam w zeszycie i nie chce mi się drugi raz pisać tego samego. Przyniosę w środę.

MODELE USTRJÓW DEMOKRATYCZNYCH

· państwo liberalne
historycznie najstarsze
jego podstawę stanowiły zwłaszcza:
rozwój gospodarki kapitalistycznej
ograniczenie sfery działalności państwa
demokratyzacja praw wyborczych
gwarancje dla indywidualnych praw wolności i równości
podział władzy
centralnym organem jest parlament
deputowanie – mandat wolny (nie mogą otrzymywać żadnych instrukcji ani być odwoływani w czasie kadencji)
państwo jest gwarantem prawa własności i gospodarki rynkowej
· państwo socjalne
przyczyną interwencjonizmu państwowego (aktywnej roli państwa) były
„problem socjalny” związany z proletaryzacją i zubożeniem grup społecznych w Europie
gospodarcze kryzysy koniunkturalne i strukturalne
konieczność poszerzenia rynków zbytu
gospodarka, społeczeństwo i państwo są ze sobą ściśle powiązane
państwo dobrobytu
interwencjonizm państwa w politykę gospodarczą i społeczną
rola państwa w regulowaniu rynku
polityka społeczna zapewnia bezpieczeństwo socjalne
finansowana z dochodów państwa czerpanych z podatków
pracownicy są chronieni przez umowy zbiorowe
likwidacja politycznej dyskryminacji (np. kobiet, mniejszości)
rozbudowany aparat państwowy
duża część państw po II wojnie światowej realizowała ten model (np. kraje skandynawskie, RFN)

LEGITYMIZACJA WŁADZY







8. Obywatelstwo we współczesnym świecie

CZYM JEST OBYWATELSTWO?

· jest to pewien związek między człowiekiem a państwem

SPOSOBY NABYWANIA OBYWATELSTWA

· z mocy prawa:
- na zasadzie prawa ziemi (ius soli) – miejsce urodzenia dziecka
- na zasadzie prawa krwi (ius sanguinis) – obywatelstwo rodziców dziecka, bez względu na miejsce urodzenia
· w wyniku decyzji
- naturalizacja - po spełnieniu przez daną osobę określonych przez państwo warunków (np. zamieszkuje w danym państwie określony czas)
- w wyniku decyzji osoby zainteresowanej (np. w wyniku zawarcia związku małżeńskiego z obywatelem innego państwa)
· utrata obywatelstwa
- zrzeczenie się go przez obywatela
- w rezultacie działania państwa – poprzez pozbawienie obywatelstwa
· obywatelstwo w Rzeczypospolitej Polskiej (konstytucja i ustawa z 15.II.1962):
- nabywanie:
* poprzez urodzenie z rodziców obywateli polskich – zasada krwi
* poprzez nadanie
* poprzez uznanie za obywatela polskiego
* o nadaniu, zezwoleniu na zmianę obywatelstwa polskiego decyduje prezydent RP
- nie można pozbawić obywatelstwa obywatela polskiego, chyba że sam się go zrzeknie (art.34 konstytucji)
- obywatela polskiego nie można wydalić z kraju (art..52 konstytucji)

PRAWA I WOLNOŚCI OBYWATELSKIE W RÓŻNYCH SYSTEMACH USTROJOWYCH

· obywatel jest zobowiązany do lojalności wobec państwa, którego jest obywatelem i ponoszenia na jego rzecz obowiązków
· obowiązki reguluje każde państwo wewnętrznymi przepisami
· obowiązki obywateli Rzeczypospolitej Polskiej:
- płacenie podatków
- służba wojskowa
- nauka
- przestrzeganie prawa
- dbałość o stan środowiska
· państwo jest winne obywatelom:
- pomoc
- opiekę
- ochronę

9. Obywatelstwo a narodowość

RÓŻNICE W POJMOWANIU OBYWATELSTWA W AMERYCE, EUROPIE ZACHODNIEJ ORAZ W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSHCHODNIEJ












HISTORYCZNE UWARUNKOWANIE TEGO ZJAWISKA

· naród
- antropologicznie:
* etniczna wspólnota kulturowa, której powstaniu sprzyjały język ojczysty, świadomość historyczna, kultura i utrwalone w codziennych nawykach poczucie małej ojczyzny
- politologicznie:
* rola czynników politycznych w integracji narodowej grup etnicznych
* naród stanowi wspólnotę polityczną, a czynnikiem narodowotwórczym jest państwo
* naród stanowią obywatele
· w Europie Środkowej i Wschodniej, w tym w Polsce, naród i obywatelstwo oraz narodowość nie są to pojęcie tożsame
· narodowość – grupa etniczna nie zorganizowana w państwo i nie dążąca do utworzenia własnego państwa, będąca obywatelami danego państwa, tzw. mniejszość narodowa, która nie utożsamia się z narodem, którego obywatelstwo posiada
· człowiek jest takiej narodowości, do jakiej sam się zalicza, niezależnie od przynależności państwowej (takie podejście może być jednak wielokrotnie źle interpretowanie, naciągane, wykorzystywane)
· pojęcie narodowości zaczęło się upowszechniać po I wojnie światowej
· Europa Środkowa i Wschodnia
- nie udało się określić granic odrodzonych bądź nowopowstałych państw, by całe narody znalazły się w ich obrębie
- poczucie narodowej jest bardzo mocno zakorzenione przez walkę o niepodległość ® ogromna wrażliwość na własną tożsamość narodową
· mniejszość jest szczególnie traktowana zarówno w prawie międzynarodowym jak i krajowym
· konstytucja RP (art.35) zapewnia:
- wolność zachowania i rozwoju własnego języka, obyczajów i tradycji oraz kultury
- mniejszości narodowe i etniczne mają prawo tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej
- mają też prawo uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej




10. Człowiek i obywatel według Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.

· zawarte są one w II rozdziale Konstytucji RP z dn. 17.X.1997

KONSTYTUCYJNE PRAWA CZŁOWIEKA I OBYWATELA

· źródłem wolności i praw człowieka i obywatela jest przyrodzona niezbywalna godność człowieka
· jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych
· wolność człowieka podlega ochronie prawnej i wszyscy są równi wobec prawa
· RP zapewnia każdemu człowiekowi:
- wolność działalności gospodarczej
- prawną ochronę życia
- humanitarne traktowanie
- nietykalność
- wolność osobistą
- nikt nie jest zwolniony z odpowiedzialności karnej, jeśli dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary
- każdy ma prawo dostępu do sądu
- prawo do obrony
- prawo do ochrony dóbr osobistych
- wyboru miejsca zamieszkania i pobytu
- zapewnia się wolność sumienia i religii
- wyrażania swoich poglądów
- pozyskiwania informacji i ich upowszechniania
- wolność zgromadzeń i stowarzyszeń, organizacji pracodawców i związków zawodowych (z prawem do strajku)
- zakazana jest ekstradycja osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa politycznego bez użycia przemocy
- cudzoziemcy mogą ubiegać się o prawo azylu lub status uchodźcy
- każdy ma prawo składania petycji, wniosków i skarg do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji społecznych
· obywatele polscy mają ponadto prawo do:
- pełnienia urzędów na jednakowych zasadach
- tworzenia partii politycznych
- pozyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz informacji o osobach pełniących funkcje publiczne
- prawo wyborcze
- prawo udziału w referendum
- prawo inicjatywy ustawodawczej
· zakazane jest pozbywanie obywatelstwa polskiego i jego ekstradycji
· nie podlegają przedawnieniu zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości

PRAWA SPOŁECZNE CZŁOWIEKA I OBYWATELA

· do praw społecznych należą prawa ekonomiczne socjalne i kulturalne
· znajdują się one w preambule, rozdziałach I i II
· prawa osobiste i polityczne mają charakter praw jednostkowych (dotyczą konkretnego człowieka)
· prawa społeczne mają 3 wymiary:
- prawa społeczne jednostkowe:
* prawo dziedziczenia, majątkowe, wyboru miejsca pracy i wykonywanego zawodu, wypoczynku, płatnych urlopów, do ochrony zdrowia, nauki, informacji o stanie i ochronie środowiska, bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, zabezpieczenia społecznego, korzystania z dóbr kultury
- prawa społeczne kolektywne
* prawa matki i dziecka do opieki i pomocy władz publicznych, rodzin do pomocy ze strony władz, mniejszości narodowych i obywateli do zakładania szkół i zakładów wychowawczych, prawa mniejszości do rozwoju własnej kultury
- zamierzenia państwa w zakresie polityki społecznej
* prowadzenie polityki zmierzającej do pełnego produktywnego zatrudnienia, zapewnienie równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej, zwalczanie chorób epidemicznych, popieranie rozwoju kultury fizycznej, zapewnienie obywatelom powszechnego i równego dostępu do wykształcenia, uwzględnienie w polityce dobra rodziny, ochrona konsumentów, użytkowników, najemców

OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA

· każdy człowiek ma obowiązek:
- przestrzegania prawa
- nauki do 18 lat
- ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych
- płacenia podatków
- dbania o stan środowiska naturalnego i ponoszenia odpowiedzialności prawnej za jego pogorszenie
· każdy obywatel ponadto jest zobowiązany do:
- lojalności wobec państwa
- dbałości o dobro wspólne
- obrony ojczyzny

OGRANICZENIA PRAW I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA I OBYWATELA

· międzynarodowe prawo dopuszcza w szczególnych przypadkach ograniczenie niektórych praw człowieka i obywatela oraz wymienia te, których ograniczyć nie wolno
· konstytucja RP zawiera unormowania prawne takich szczególnych przypadków i szczegółowo precyzuje, jakie prawa nie mogą być ograniczone:
- podczas stanu wojennego i wyjątkowego nie wolno ograniczać:
* godności człowieka
* humanitarnego traktowania
* ponoszenia odpowiedzialności karnej
* dostępu do sądu
* ochrony dóbr osobistych
* wolności sumienia i religii
* prawa do składania petycji
* praw rodziny i dziecka
- w czasie stanu klęski żywiołowej można ograniczyć:
* wolność działalności gospodarczej
* wolność osobistą
* nienaruszalność mieszkania
* wolność poruszania się i pobytu na terytorium RP
* prawo do strajku
* prawo do własności
* wolność pracy
* prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
* prawo do wypoczynku
· niedopuszczalne jest ograniczenie wolności i praw człowieka i obywatela wyłącznie z powodu:
- rasy
- płci
- języka
- wyznania lub jego braku
- pochodzenia społecznego
- urodzenia
- majątku

11. Uczestnictwo obywateli w sprawowaniu władzy

· zasada zwierzchnictwa narodu – zawarta we wszystkich konstytucjach państw demokratycznych (polska – art. 4 ust. 1 i 2)

BEZPOŚREDNI UDZIAŁ OBYWATELI

· inicjatywa ludowa
- uprawnienie określonej prawem liczby członków narodu do wszczęcia postępowania ustawodawczego
- np. Szwajcaria, Włochy, niektóre stany USA, Austria
· weto ludowe
- uprawnienie do wystąpienia przeciwko uchwalonej ustawie
- jego skutkiem jest z reguły konieczność przeprowadzenia referendum
· konsultacja ludowa
- wyrażenie przez naród w drodze głosowania opinii a jakieś sprawie
- wyniki nie mają charakteru wiążącego
- np. RFN
· skarga ludowa (konstytucyjna)
- pozwala jednostce na zwrócenie się do sądu konstytucyjnego o zweryfikowanie ostatecznych rozstrzygnięć organów państwowych, jeżeli naruszają one konstytucyjnie zagwarantowane prawa jednostki
· zgromadzenie ludowe
- zebranie ogółu uprawnionych do podejmowania decyzji
- np. Landsgemeinde w Szwajcarii – coroczne zgromadzenie w niektórych kantonach, podejmujące decyzje w najważniejszych sprawach
· referendum (najpowszechniejsze)
- powszechne głosowanie obywateli (czynne prawo wyborcze i na terytorium państwa)
- wyraża akceptację lub jej brak w kreślonej sprawie
- może być ogólnokrajowe bądź regionalne
- o charakterze stanowiącym lub opiniodawczym
- charakterystyczne cecha ustrojowa Szwajcarii (przeprowadzane na żądanie wyborców lub kantonów)
- w Polsce – uzupełniająca forma sprawowania władzy przez obywateli (art. 125 konstytucji); zarządzane uchwałą Sejmu bądź Prezydenta za zgodą Senatu
- również w np. Francji, Włoszech, Szwecji
· kreacja organów państwowych
· partie polityczne i grupy nacisku
· wydawanie opinii, pisanie petycji
· działalność samorządowa

POŚREDNI UDZIAŁ OBYWATELI

· polega przekazaniu przez obywateli swych decyzji władczych przedstawicielom wybranych w wolnych wyborach
· wybory 5-cio przymiotnikowe:
- wolne
- powszechne
* obywatele państwa, niezależnie od płci, rasy, języka, dochody, wykształcenia, wyznania i przekonań politycznych mają prawo wybierania i bycia wybieranym (o ile spełniają warunki związane z cenzusem wieku, zamieszkania i nie są pozbawieni praw wyborczych i publicznych)
- równe
* każdy wyborca - jeden głos (wszyscy głosują na tych samych zasadach)
- bezpośrednie
* każdy musi się osobiście udać do lokalu wyborczego i oddać głos
- tajne
· prawo wyborcze:
- czynne – prawo do brania udziału w głosowaniu
* minimum 18 lat (Finlandia i Szwajcaria 20 lat)
- bierne – prawo do kandydowania
* do Sejmu – 21 lat
* do Senatu – 30 lat
· systemy wyborcze:
- proporcjonalny
* zasada ta może być stosowana tylko, gdy występują okręgi wielomandatowe oraz rywalizujące ze sobą partie polityczne, z osobnymi listami wyborczymi
* podział mandatów między partiami – w zależności od ilości głosów
* obowiązuje zasada liczby rozdzielczej (liczba głosów konieczna do wybrania jednego deputowanego)
- większościowy
* mandaty otrzymuje tylko partia, która zebrała określoną prawem większość głosów w danym okręgu
* okręgi wyborcze – najczęściej jednomandatowe (Wielka Brytania), ale mogą być 3-5 mandatowe (Japonia)

- większość względna (zwykła):
* ważność decyzji za jej przyjęciem głosowało więcej osób niż za jej odrzuceniem
- większość bezwzględna (absolutna)
* ważność decyzji ponad połowa oddanych głosów była „za”
- większość kwalifikowana
* ważność decyzji osiągnięta została liczba głosów „za”, większa od połowy, określona ułamkowo, np. 2/3 lub 3/4 ogólnej liczby głosów, tzn. liczby ustawowo określonej albo liczby osób faktycznie biorących udział w głosowaniu

12. Wolność zrzeszania się obywateli podstawą demokracji.

NA CZYM POLEGA WOLNOŚĆ ZRZESZANIA SIĘ OBYWATELI?

· człowiek – osoba społeczna ® tworzy grupy oparte na więzach naturalnych, jak również grupy mniej lub bardziej sformalizowane
· zrzesza się dla zrealizowania konkretnych celów
· art. 58 konstytucji: „Każdemu zapewnia się wolność zrzeszania”, pod warunkiem, że działalność ta nie jest „sprzeczna z konstytucją lub ustawą”
· każdy obywatel polski, posiadający zdolność do czynności prawnych i niepozbawiony praw publicznych, może tworzyć zrzeszenia z własnej woli

RODZAJE ZRZESZEŃ

· kościoły i inne związki wyznaniowe
- mają znaczny wpływ na państwo poprzez:
* kształtowanie osobowości ludzi
* tworzenie grup nacisku na władze publiczne, na decyzje wyborcze, na procesy rekrutacji na stanowiska publiczne
· partie polityczne
- od ponad wieku główny rodzaj zrzeszeń
- umożliwiają obywatelom udział w sprawowaniu władzy publicznej w państwie
- niektóre partie – prowadzą na rzecz swoich członków działalność opiekuńczą, oświatową, rekreacyjną, kulturalną, sportową
· organizacje społeczne i samorządowe
- najczęstsze to:
* samorządy
* fundacje
* stowarzyszenia
- niektóre z nich (np. związki zawodowe pracownicze i organizacje pracodawców) uzyskały szczególne podstawy prawne
- stowarzyszenia mogą sobie stawiać najrozmaitsze cele, z wyjątkiem zarobkowych
- opierają swoją działalność na społecznej pracy członków
- działalność gospodarcza zysk na cele stowarzyszenia


FORMY NADZORU

· zrzeszenia pod nadzorem państwa przez cały okres funkcjonowania
· organ nadzoru:
- wojewoda – dla stowarzyszeń jednostek samorządu terytorialnego
- starosta – dla pozostałych
- ewentualnie – ustawy inaczej
· sankcje – stosuje sąd rejestrowy, może on:
- udzielić władzom upomnienia
- uchylić niezgodną ze statutem uchwałę
- zawiesić w czynnościach zarząd
- rozwiązać stowarzyszenie
· zakazane jest tworzenie zrzeszeń przyjmujących zasadę bezwzględnego posłuszeństwa członków
· żołnierze i junacy – ograniczenia uczestnictwa i tworzenia zrzeszeń (potrzebna zgoda szefów resortów i spraw wewnętrznych)
· nadzór organizacji i stowarzyszeń studenckich, ogólnokrajowych bądź lokalnych – minister nadzorujący określony typ szkół wyższych
· nadzór nad działalnością uczelnianych organizacji i stowarzyszeń – rektor
· nadzór nad szkolnymi organizacjami i samorządem – dyrektor szkoły
· kontrola działalności zrzeszeń – tylko pod kątem zgodności z prawem
· decyzje nadzorcze – tylko przez niezawisłe sądy

JAKIE MOŻLIWOŚCI STWARZA OBYWATELOM ZRZESZANIE SIĘ?

· możliwość wypowiadania się obywateli na tematy polityczne
· publiczna ocena instytucji władzy
· promują i chronią interesy obywateli poprzez nacisk na różne ogniwa aparatu państwowego (np. sejm, senat, rząd, samorząd terytorialny)
· środki:
- demonstracje uliczne
- akcje prasowe
- pertraktacje gabinetowe
- strajki
· organizacje pozarządowe to
- podstawa samodzielnego, wolnego od ingerencji państwa rozwoju obywateli
- stanowią wyraz ich własnej aktywności, inicjatywy i potrzeb
- tworzą społeczeństwo obywatelskie


13. Partie polityczne

PARTIA POLITYCZNA
1. dobrowolna organizacja, skupiająca ludzi o podobnych celach politycznych i, by owe cele zrealizować, dążąca do zdobycia lub utrzymania władzy w państwie
2. dobrowolna organizacja występująca pod określoną nazwą, stawiająca sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie wpływu na kształtowanie polityku państwa lub sprawowanie władzy publicznej.

KLASYFIKACJA PARTII POLITYCZNYCH

Najczęściej stosowana jest klasyfikacja oparta na kryterium rodowodowym i programowym.
Według tych dwóch kryteriów można wyróżnić partie:
· chadeckie
- partie centroprawicowe
- niektóre – początki od I poł. XIX w., większość pochodzi z przełomu XIX i XXw
- rodowód katolicki, katolicko-protestancki, protestancki
- na pierwszym miejscu:
wolna, odpowiedzialna osoba ludzka
prawa i obowiązki
społeczna gospodarka rynkowa
antykomunizm
- elementy polityki socjalnej
- tradycyjne wartości religii, rodziny, reguł moralnych
- demokracja parlamentarna
- opozycja wobec zlaicyzowanego systemu
- np. włoska DC, niemiecka CDU/CSU (Partia Centrum – 1878), irlandzka Fine Gael, belgijska PSC/CVP
· liberalne
- powstawały od końca XVIII w, w XIX w, niektóre współczesne w XX w
- ich zasługą – upowszechnienie prawa wyborczego i demokratycznych zasad gry politycznej
- program:
demokracja parlamentarna
gospodarka rynkowa
antyklerykalizm
- z czasem następowała marginalizacja tych partii ® nie ma już dużych, zdolnych do samodzielnej władzy ugrupowań
- największe z istniejących to: niemiecka FDP (funkcja „języczka u wargi” – pozwala CDU/CSU lub SDP uzyskać większość i stworzyć rząd, tworząc z jedną z tych partii w koalicję), holenderska VVD, włoscy republikanie, belgijska PVV/PRL, fińska LKP, polska Unia Polityki Realnej, Liberalna Partia w Wielkiej Brytanii
· konserwatywne
- należą do „rodziny” ugrupowań prawicowych
- początki sięgają końca XVIII w
- program
antysocjalizm
gospodarka rynkowa
silne państwo
kwestie narodowe
- silne partie konserwatywne istnieją tam gdzie nie ma ugrupowań chadeckich
- np. Partia Konserwatywna (Torysi) w Wlk. Brytanii, Fianna Fail w Irlandii, RPR we Francji, Nowa Demokracja w Grecji, Partia Ludowa w Hiszpanii, Forza Italia we Włoszech po 1994r., w Portugalii PSD
· socjaldemokratyczne i socjalistyczne
- powstały w II poł XIX w
- generalnie – duże partie, z dużym poparciem członkowskim, zdolne do samodzielnej władzy
- akceptują liberalne zasady gry politycznej i państwo socjalne
- główne idee: różne warianty w ramach tzw. socjalizmu demokratycznego
- demokracja polityczna
pluralizm polityczny
parlamentarny system rządów
- gospodarka rynkowa
- welfare state – państwo dobrobytu, prawa socjalne
- demokracja kulturalna – brak cenzury
- pokojowe rozstrzyganie sporów międzynarodowych
- np. szwedzka SAP, niemiecka SPD (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec), brytyjska Partia Pracy, norweska DNA, hiszpańska PSOE, polskie: Unia Pracy, Polska Partia Socjalistyczna
· komunistyczne
- powstały na początku XX w– po I wojnie światowej
- opozycja wobec socjaldemokratów
- główne idee: wypływające z marksizmu-leninizmu
- podziały: m.in.:
maoizm
eurokomunizm
nowa lewica
- w latach 90-tych część zmieniła nazwy i programowo zbliżyła się do partii libertariarnych (?)
- w obecnej chwili żadna z tych partii nie prezentuje antysystemowej opcji programowo-ideologicznej
- wyjątkowo silne pozostają – włoska Partia Demokratycznej Lewicy, niemiecka PDS, francuska PCF (1920) oraz portugalska PCP
· lewicowo-libertariarne
- powstały z rozpady partii socjaldemokratycznych i komunistycznych w II poł. XX w
- hasła
równości prawa, szczególnie mniejszości narodowych
ratowania naturalnego środowiska
rozbrojenia
alternatywnego stylu życia
- odrzucają (na rzecz wspólnot obywatelskich)
dominację wolnego rynku
model państwa dobrobytu
- duże poparcie wyborcze mają w: Belgii, Finlandii, Niemczech, Szwajcarii
· ultraprawicowe
- antysystemowe, podważają liberalno-demokratyczny proces przemian ustrojowych
- konglomerat postulatów
rasistowskich
antysemickich
nacjonalistycznych
autorytarnych
wrogość wobec cudzoziemców
- głównie partie małe, ale zdarzają się sukcesy wyborcze, np. Front Narodowy (Francja) w 1984r (11,2%) do Parlamentu Europejskiego, Włochy – MSI (neofaszyści)
- poparcie to wynika głównie z niechęci wobec emigrantów jako konkurentów na rynku pracy, głównie wśród starszych obywateli
- w Europie Zachodniej(podstawowe hasła):
* kolektywizm
* nietolerancja
* rasizm
* nacjonalizm
* autorytaryzm
* entrocentryzm (?)
* militaryzm
* Front Narodowy (Francja), Front Narodowy (Belgia), Centrum Demokratów (Holandia)
- w USA:
* antykatolicyzm
* indywidualizm
* regionalizm
* rasizm
* autorytaryzm
* militaryzm
* Ku-Klux-Klan, National Socialist White People Party, Nowa Prawica
· chłopskie (agrarne)
- od II poł. XIX w
- agraryzm
- reprezentacja interesów chłopów w konflikcie miasto-wieś - opozycja wobec systemu burżuazyjnego
- Country Party (Australia), Venstre (Dania), PSL (Polska), Bułgarski Ludowy Związek Chłopski (1900)
- współcześnie:
* połączenia haseł lewicowych (ochrona socjalna, gospodarka kontrolowana przez państwo) z prawicowymi (odwołanie się do tradycyjnych wartości moralnych)
* tendencje antyindustrialne
· etniczne i regionalne
- od II poł. XX w
- opozycja wobec systemu scentralizowanego
- jako wyraz konfliktu centrum – peryferie i konfliktów narodowościowych
- postulaty: od regionalnej autonomii do pełnego separatyzmu
- bardzo różne opcje polityczne – od prawicy do lewicy
- Partia Basków (Hiszpania), Szwedzka Partia Ludowa (Finlandia), Liga Północna (Włochy)
· ekologiczne
- od poł. Lat 70. XX w
- opozycja wobec społeczeństwa wzrostu
- więcej współdecydowania obywateli przez
decentralizację politycznych procesów rozstrzygania
rozbudowa samorządów
ograniczenie wzrostu gospodarczego, odbywającego się kosztem środowiska naturalnego
o odrzucenie energii jądrowej
o rozbrojenie w Europie
o ochrona środowiska
o ochrona pokoju
- pokojowe rozstrzyganie sporów
- Grune Partei (Niemcy - 1979), Parti Ecologiste (Francja), Ekology Party (Wlk. Brytania)
· faszystowskie
- od lat 20. XX w
- opozycja wobec systemu demokratycznego i liberalnego
- NSDAP (1919)
· protestu (drobnego mieszczaństwa)
- od lat 60. XX w
- opozycja wobec systemu burżuazyjnego i państwa dobrobytu
- Partia Postępu (Dania – 1972)

KRYTERIUM ORGANIZACYJNE
· rządzenie partią
- jednostka
- kolektywne
· członkostwo
- bezpośrednie
- pośrednie
· geneza partii
- pozaparlamentarna
- parlamentarna
· kryterium ideologiczne (od Rewolucji Francuskiej)
- lewica
- prawica
- centrum
TYPY PARTII POLITYCZNYCH ZE WZGLĘDU NA CECHY ORGANIZACJI I FUNKCONOWANIA
(s. 88-89 podręcznik)

CHARAKTERYSTYKA POLSKICH PARTII POLITYCZNYCH

· ustawa o partiach politycznych z 28 lipca 1990r.® łatwość założenia partii
- większość zarejestrowanych stronnictw – kilkadziesiąt do kilkuset członków
- nie posiadały pełnego statusu ani programu
- wszystkie za:
urzeczywistnieniem demokracji parlamentarne
gospodarki rynkowej
akceptowały pryncypia Polski w stosunkach międzynarodowych
- różne wizje systemu rządów oraz modelu społeczno-gospodarczego państwa
· ład w zakresie funkcjonowania partii politycznych wprowadziła ustawa z dn. 17 października 1997r
- partie polityczne zobligowane do udziału w procedurach wyborczych ® zmniejszenie ilości partii
- identyfikacja partii według programów – połowicznie (programy polityczne nie są spójne, a poglądy polityków z tej samej partii bywają rozbieżne)
- utrzymuje się podział na partie postsolidarnościowe i postkomunistyczne
· najbardziej prawicowe partie:
- Unia Polityki Realnej
- Stronnictwo Konserwatywno-Ludowe
- Partia Chrześcijańskich Demokratów
- Ruch Odbudowy Polski
- Porozumienie Centrum
- Ruch Społeczny AWS
· centrum:
- Polskie Stronnictwo Ludowe (pożądany partner dla prawej i lewej strony)
- Unia Wolności (liberalny program)
· lewica:
- Polska Partia Socjalistyczna
- Ruch Ludzi Pracy
- Unia Pracy
- Sojusz Lewicy Demokratycznej
* z bloku wyborczego przekształcił się w partię polityczną w czerwcu 1999r.

JAK ZOSTAĆ CZŁONKIEM PARTII

· zakładanie partii politycznej
- należy zwołać zgromadzenie
- sporządzić listę podpisów minimum 1000 obywateli (PESEL + adres zameldowania; obywatele polscy, pełnoletni ze zdolnością do czynności prawnych)
- opracować statut
- wybrać reprezentację do załatwienia formalności rejestrowych
- wpisu partii politycznej i ewidencji dokonuje Sąd Okręgowy w Warszawie
- prawomocne postanowienie sądu ogłasza się w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz przekazuje Państwowy Komisji Śledczej
· członkostwo:
- według konstytucji:
* obywatele RP
* 18 lat
* nie musi posiadać pełni zdolności do czynności prawnych
- konkretne zasady często zawarte są w statutach partii
· członkostwo bezpośrednie – przystąpienie do jednej z lokalnych komórek organizacyjnych partii
· członkostwo pośrednie – do partii wstępuje jakaś organizacja (np. związek zawodowy) ® członkowie tej organizacji stają się członkami partii
SYSTEM PARTYJNY

· obejmuje partie polityczne, normy na podstawie których one działają oraz całokształt relacji między nimi i funkcji pełnionych wobec otoczenia
· rezultat oddziaływania dwu czynników:
- liczby partii politycznych działających w kraju
- relacji między tymi partiami w okresie ich rywalizacji bądź współpracy w walce o władzę lub w jej sprawowaniu
· podstawowe typy systemów partyjnych
- dwupartyjny – dwie partie polityczne zdominowały proces przetargów politycznych i dysponują wyłączności co do tworzenia rządów (USA, UK)
- dwu i pół partyjny – obok dwu dużych partii występuje trzecia mniejsza – gotowa do współpracy z jedną z dużych (Niemcy do 1998, Austria)
- wielopartyjny oparty na dominacji jednej partii, która sama nie jest jednak w stanie wygrać wyborów ® konsolidacja parlamentarna (system włoski – chadecja, skandynawski – socjaldemokracja)
- wielopartyjny bez partii dominującej – wszystkie partie mają zbliżone rezultaty wyborcze, żadna nie dysponuje znaczną przewagą ® rząd koalicyjny (Finlandia, Belgia)
- wielopartyjny – dwublokowy – wiele partii skupia się w dwu blokach konkurujących ze sobą (Francja V Republiki)
- wielopartyjny – rozbicia – wśród wielu partii brak partii większościowej, mającej przewagę nad pozostałymi (Polska po 1989r.)
- jednopartyjny (monopartyjny) – występuje jedna partia, zakaz działania innych (państwa realnego socjalizmu, faszystowskie, niektóre pokolonialne)

(dokładnie – str. 97-98 podręcznik)

WIZERUNEK PARTII POLITYCZNYCH W SPOŁECZEŃSTWIE POLSKIM








14. Związki zawodowe i organizacje pracodawców.

ZWIAZEK ZAWODOWY – dobrowolna i samorządna organizacja ludzi pracy, powołana do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych
- powstaje z mocy uchwały o jego utworzeniu podjętej przez co najmniej 10 pracowników
- uchwalają oni statut i wybierają komitet założycielski (3 do 7 osób)
- rejestracja w Okręgowym Sądzie w Warszawie
- odmowa rejestracji związku ® zaskarżenie do Sądu Apelacyjnego w Warszawie

DLACZEGO PRACOWNICY I PRACODAWCY TWORZĄ WŁASNE ZRZESZENIA?

· prawa człowieka i obywatela nie zabezpieczają ludzi pracy przed wyzyskiem, przed działaniem na ich szkodę ze strony pracodawców
· pracownicy zrzeszają się w związki gdyż mają one konstytucyjną i ustawową moc wykonywania określonych działań (konstytucja art.12)
· pracodawcy zrzeszając się zabezpieczają się przed wymaganiami pracowników – związków zawodowych
· ustawa zakazuje pracodawcom działań zmierzających do ograniczenia praw pracowników do zrzeszania się oraz mających na celu kontrolę nad związkami zawodowymi
· zrzeszenie pracodawców umożliwia wywieranie nacisku na rząd i parlament w celu uchwalania ustaw zabezpieczających ich interesy
ZADANIA ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH ORAZ ORGANIZACJI PRACODAWCÓW

· wszystkie związki są równe wobec prawa
· ogólnokrajowe związki pracowników oraz związki pracodawców – prawo
- wypowiadania publicznie opinii na temat projektów ustaw
- występowania z wnioskami o zmianę ustawy, w zakresie własnych spraw

ROLA ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH ORAZ ORGANIZACJI PRACODAWCÓW (PARTNERÓW SOCJALNYCH) W ZAWIERANIU UKŁADÓW ZBIOROWYCH PRACY ORAZ W ROZWIĄZYWANIU SPORÓW ZBIOROWYCH

· mają prawo do prowadzenia rokowań oraz zawierania układów zbiorowych pracy (jednakowe warunki pracy i płacy na określonych stanowiskach oraz system nagród) i innych porozumień
· związki zawodowe – prawo występowania do Sądu Najwyższego z wnioskiem o wyjaśnienie przepisów prawa pracy i ubezpieczeń społecznych
· pracodawca – zobowiązany udostępnić zakładowej organizacji związkowej pomieszczenia i urządzenia techniczne niezbędne do działalności związkowej
· brak w Polsce instytucji, wspólnej pracowników i pracodawców, która przedstawiałaby uzgodnione stanowisko władzom bądź wspólnie negocjowała istotne dla stron kwestie
· spory zbiorowe mogą dotyczyć
- warunków pracy
- płacy
- świadczeń socjalnych
- praw i wolności związkowych
· przedmiotem sporu zbiorowego nie może być indywidualne żądanie pracownicze
· rozwiązywanie sporów zbiorowych (np. wypowiedzenie dotychczasowych warunków pracy i płacy):
- dzień zgłoszenia wypowiedzenia – początek sporu
- pracodawca – niezwłoczne rokowania – ma 3 dni na rozwiązanie sporu w drodze porozumienia
- brak porozumienia ® powołanie mediatora (z listy ustalonej przez ministra pracy i polityki społecznej)
- brak postępu w mediacjach ® związek ma prawo do 2-godzinnego strajku ostrzegawczego
- nieosiągnięcie porozumienia w postępowaniu mediacyjnym ® prawo do strajku oraz do arbitrażu społecznego
- po wyczerpaniu drogi prawnej strajk jest środkiem ostatecznym
- udział pracowników w strajku zgodnym z przepisami ustawy nie stanowi naruszenia obowiązków pracowniczych
- pracownik traci jedynie prawo do wynagrodzenia na czas strajku
- okres przerwy na strajk wlicza się w okres zatrudnienia

NADZÓR NAD DZIAŁALNOŚCIĄ ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH

· sprawuje sąd rejestrowy
· jeśli działalność związku jest sprzeczna z ustawą, na wniosek ministra sprawiedliwości sąd orzeka o skreśleniu związku z rejestru
· od tego orzeczenia przysługuje odwołanie do sądu apelacyjnego

15. Krajowe systemy ochrony praw człowieka i obywatela.

· ochronie podlegają prawa zawarte w konstytucji i ustawach oraz w międzynarodowych umowach ratyfikowanych przez państwo
· istnieją instytucje czuwające nad przestrzeganiem prawa:
- sądy konstytucyjne, powszechne i administracyjne
- instytucja ombudsmana – rzecznika praw obywatelskich
· prawo do sądu – najważniejsza gwarancja bezpieczeństwa człowieka
- zawarte jest w konstytucji polskiej
- w art.6 i 7 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności – każdy ma prawo do:
* sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy
* w rozsądnym terminie
~ zwłoka w egzekucji prawa osłabia poczucie bezpieczeństwa
* przez niezawisły sąd ustanowiony ustawą
· każdego oskarżonego uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy
· prawo nie działa wstecz
· prawa do sądu nie może pozbawić człowieka ustawodawca
· ochrona praw pracowników
- Państwowa Inspekcja Pracy – w zakresie prawa pracy
- Związki zawodowe – organizacje pozarządowe
· każdy ma prawo do (art. 63 konstytucji)
- składania wniosków i skarg w interesie publicznym, własnym lub innej osoby za jej zgodą do organów władzy publicznej oraz organizacji i instytucji społecznych
- każdy to znaczy:
* 18 lat
* nie być osobą ubezwłasnowolnioną
· adresatami mogą być wszystkie organy w państwie
- skarga powinna być kierowana do organu nadrzędnego nad organem, którego bezpośrednio dotyczy
· w postępowaniu mogą uczestniczyć posłowie, senatorowie i radni, którzy wnieśli skargę we własnym imieniu lub na wniosek innej osoby
· termin załatwiania skargi wynosi 14 dni (może być przedłużony do 2 miesięcy w uzasadnionych przypadkach)
· skargi można też składać do środków masowego przekazu, partii politycznych, związków zawodowych, związków wyznaniowych – termin rozpatrywania nie jest regulowany przez prawo
· skarga konstytucyjna (wprowadzona w konstytucji z 2.04.1997):
- może ją wnieść osoba, która została dotknięta wyrokiem lub decyzją administracyjną opartą na niezgodnym z konstytucją akcie normatywnym (działa „we własnej sprawie”) – prawo to przysługuje także cudzoziemcom
- można ją złożyć wyczerpana droga sądownicza (Sąd Najwyższy) lub administracyjna (Naczelny Sąd Administracyjny)
- Trybunał Konstytucyjny orzeka czy przepis, na podstawie którego wydano decyzję, jest zgodny z konstytucją – jeśli nie, to poszkodowany ma prawo wnieść o wznowienie postępowania prz