Omów problem dojrzewania bohaterów literackich w wybranych dziełach różnych epok.

Dojrzewanie człowieka może odbywać się zarówno w sferze fizycznej, jak i psychicznej. Dzisiejsze czasy to epoka ludzi, o których często mówi się, że są niedojrzali. Być może wynika to stąd, iż w świadomości publicznej brakuje wzorców odpowiedniej postawy w obliczu dojrzewania. W mojej pracy chciałabym ukazać przykłady dzieł, w których ukazano problem dojrzewania bohatera literackiego. Być może ukazane przeze mnie utwory będą stanowić inspirację dla ludzi, którzy w swoim życiu pragną się rozwijać i dojrzeć do bycia samodzielną i niezależną osobą. Do mojego celu wybrałam cztery dzieła, które pochodzą z różnych epok. Uszeregowałam je chronologicznie, co pomoże mi w ukazaniu ewolucji w przedstawianiu procesu dojrzewania w literaturze. Prezentację rozpocznę od przywołania przykładu Antygony. Po omówieniu dziejów antycznej bohaterki przejdę do Makbeta. Kolejnym z wybranych przeze mnie dzieł będzie słynna oświeceniowa powiastka filozoficzna Woltera, jaką jest Kandyd. Zakończę swą wypowiedź omówieniem współczesnej powieści Erica- Emmanuela Schmitta pod tytułem: Oskar i pani Róża. Kiedy już przedstawię te cztery przykłady, wówczas spróbuję podsumować je i wyciągnąć wnioski dotyczące dojrzewania bohatera literackiego. Przemyślenia te przedstawię w końcowej części wypowiedzi.
Dojrzewanie jest przeważnie rozumiane jako wejście w dorosłość, lecz niekiedy bywa tak, że człowiek jest zmuszony do tego, by dojrzeć wcześniej niż ma to miejsce w przypadku jego rówieśników. Można się domyślać, że tak było w przypadku Antygony. Dziewczyna urodziła się w Tebach, jako owoc kazirodczego związku. Jej ojciec – Edyp był bowiem mężem swojej matki. W skutek tego dziewczynka już od młodych lat narażona była na straszliwe przeżycia. Po tym, jak tajemnica pochodzenia Edypa wyszła na jaw, jego żona popełniła samobójstwo, a sam Edyp pozbawił się wzroku i udał na wygnanie. Antygona jako jedyna z czworga rodzeństwa towarzyszyła mu w tej tułaczce i była z nim aż do samej śmierci. Kiedy wróciła do Teb okazało się, że nieszczęścia w jej życiu jeszcze się nie skończyły. Oto bowiem dwaj jej bracia – Eteokles i Polinejkes stanęli do bratobójczego boju o władzę i obaj ponieśli w tej walce śmierć. Lecz jeden z nich zmarł w opinii obrońcy ojczyzny, drugiego zaś uznano za zdrajcę. Tę część biografii księżniczki znamy z mitów. Od tej pory świadectwo o Antygonie pochodzi już ze słynnej tragedii Sofoklesa. Ukazał on w niej heroiczny czyn bohaterki, która podjęła się pogrzebania brata łamiąc w ten sposób rozkaz króla Teb Kreona . Córka Edypa przypłaciła tę decyzję własnym życiem. W mojej wypowiedzi chciałabym skupić się nie tyle nad motywacją bohaterki lub oceną jej zachowania, lecz pragnę zastanowić się nad procesem dojrzewania Antygony. Sądzę, że z dużym prawdopodobieństwem można powiedzieć, iż wydarzenia jej dzieciństwa z pewnością uczyniły ją nad wiek dojrzałą. Musiała ona przecież przedwcześnie porzucić rozrywki młodości, ponieważ na jej oczach rozgrywały się tragiczne sceny. Mam tu na myśli najpierw zarazę, która ogarnęła Teby, a później dramatyczne wydarzenia w pałacu, kiedy to Edyp poznał straszną prawdę o swoim losie. Można także przedstawić tezę, że te wszystkie zdarzenia wpłynęły na charakter bohaterki. Nie tylko uczyniły ją dojrzałą, ale również przydały tej dojrzałości także inne ważne cechy. Antygona, mimo młodego wieku, odznaczała się stałością charakteru i olbrzymim hartem ducha. Miała silną osobowość. Udało jej się zachować wierność własnym ideałom i przekonaniom. Jej dojrzałość była pełna. Objawiała się nie tylko w sferze psychicznej, ale i duchowej oraz moralnej. Antygona była młodą dziewczyną i po wszystkich tragicznych wydarzeniach z przeszłości chciała z pewnością odciąć się od niej by rozpocząć nowy rozdział życia. Tym bardziej, że była z wzajemnością zakochana w Hajmonie. Jednak w obliczu próby, na jaką została wystawiona, zdecydowała się porzucić perspektywę szczęścia i wykonać swój rodzinny obowiązek, którym był pochówek brata. W tym właśnie miejscu można dostrzec jej prawdziwą dojrzałość. Z kilku cennych wartości umiała wybrać tę najważniejszą. Kiedy rozpatrzymy zachowanie bohaterki Sofoklesa, musimy stwierdzić, że Antygona była człowiekiem w pełni ukształtowanym. Proces jej dojrzewania dokonał się co prawda w obliczu strasznych wydarzeń, niemniej jednak uformował ją na dobrą, mądrą i odważną osobę. Gotową do poświęceń w imię wartości najwyższych. Można ją podawać za wzór zachowania nie tylko dla kobiet, ale i dla mężczyzn. Jednak dojrzewanie nie zawsze ma tylko tak wzniosłe oblicze. Bywa bowiem tak, że człowiek już w pełni dorosły i ukształtowany zaczyna dojrzewać do podjęcia jakiejś decyzji. Decyzji, która niekoniecznie musi być dobra. Dzieje się tak w przypadku Makbeta. Szekspirowskiego bohatera poznajemy przecież jako mężczyznę, który ma już ustabilizowaną pozycję życiową. Ma żonę, jest zaufanym doradcą króla i jego krewnym. Dodatkowo w momencie rozpoczęcia sztuki Makbet okazuje się również wielkim wodzem i bohaterem narodowym. Jego życie wydaje się być szczęśliwe i ułożone. Nie ma w nim miejsca na rewolucje. Wszystko zmienia się w momencie, gdy czarownice nazywają Makbeta przyszłym królem Szkocji. To te słowa zasiewają w bohaterze ziarno niepokoju. Rozbudzają jego ambicję. Ambicję podsycane jeszcze przez żonę bohatera. Wszystko to powoduje, że Szkot zaczyna dojrzewać do zbrodni, która ma zapewnić mu władzę. To dojrzewanie ma jednakże zupełnie odmienny charakter niż u Antygony. Nie wiąże się ono z przejściem w dorosłość, jak to miało miejsce w przypadku tebańskiej księżniczki. Bohater tragedii Szekspira jest już przecież dorosłym i wydaje się , że również dojrzałym człowiekiem. Lecz podrażniona ambicja i żądza władzy popychają go do porzucenia dotychczasowej życiowej ścieżki. Makbet w imię władzy wyrzeka się posłuszeństwa królowi. Łamie święte prawo gościnności. Nie zważa także na więzy pokrewieństwa, jakie wiążą go z Dunkanem. Te decyzje bohatera pokazują, jak mocno opętała go chęć objęcia tronu. Oczywiście można powiedzieć, że nie doszłoby do tego wszystkiego, gdyby nie słowa wiedźm i splot pozostałych okoliczności. Jednak warto także zauważyć, że Makbet nie wykazał się nawet częścią tego hartu ducha, jaki zaprezentowała Antygona. Pozwolił aby zasiane w jego duszy ziarno dojrzało i wydało krwawe żniwo. Szekspir dał nam doskonały przykład człowieka, który ulega namiętnościom i decyduje się w imię ich zaspokojenia na największe zło. To kolejne oblicze dojrzewania bohatera literackiego – dojrzewanie do zbrodni. Jednak dojrzewanie może być także rozumiane jako nabieranie doświadczenia życiowego, a co za tym idzie, jako nabieranie rozsądku. Takie właśnie ujęcie motywu dojrzewania jest obecne w kolejnym z omawianych przeze mnie dzieł. Myślę tu o powiastce filozoficznej pod tytułem ,,Kandyd’’. Jej autorem był Wolter – wielki francuski pisarz i filozof doby oświecenia. Tytułowy bohater jest młodzieńcem, który głęboko wierzy w filozofię optymizmu. Jednak w wyniku niezwykłych przygód rezygnuje z tego przekonania i pod koniec powieści konstatuje, że najważniejsze w życiu jest to, by uprawiać własny ogródek, czyli zająć się własnym losem. Można zauważyć, iż,, Kandyd’’ reprezentuje typ powieści określanej jako powieść rozwojowa. Ukazuje ona bowiem powolną przemianę bohatera i jego dojrzewanie. Kandyd na początku akcji jest niezwykle naiwnym i łatwowiernym młodzieńcem, który ochoczo głosi wszem i wobec, że żyjemy w najlepszym ze światów , w którym wszystko jest dobre. Dopiero kolejne przeżycia bohatera dodają mu doświadczenia i zmuszają do refleksji. Kandyd zauważa, że życie jest pełne zła, a świat w którym przyszło nam żyć mógłby być znacznie lepszy. W wyniku bolesnych doznań młodzieniec rezygnuje z optymistycznej filozofii i dojrzewa do tego, by zająć się swoim życiem w sposób odpowiedzialny. Powiastka Woltera pokazuje, że proces dojrzewania jest czasem nabywania doświadczeń i rozsądku. Na przykładzie Kandyda widzimy, że do życia nie należy podchodzić z nadmiernym optymizmem, gdyż wtedy narażamy się jedynie na rozczarowania. Wolter poucza również, że dojrzałość powinna wiązać się z ograniczeniem zaufania w stosunku do drugiego człowieka, któremu nie należy wierzyć bezkrytycznie. Taka forma dojrzewania jest najbardziej zbliżona do tego, co rozumiemy przez to pojęcie w dzisiejszych czasach. Dojrzewanie oznacza tutaj bowiem nie tylko wkroczenie w dorosłe życie, ale przede wszystkim nauczenie się zasad, jakie tym życiem kierują. Zrozumienie, że od pewnego momentu sami jesteśmy odpowiedzialni za siebie i za swoje decyzje. Proces dojrzewania jest stopniowy i często wiąże się z jakimiś przykrymi i bolesnymi doświadczeniami, które są niezbędne do tego, by młody człowiek okrzepł psychicznie i zahartował się. Na przykładzie Kandyda widać również, że w procesie dojrzewania bardzo pomocną rolę może odegrać nauczyciel. Jednak dzieje się tak tylko wtedy, gdy jest on odpowiedni. Pangloss – nauczyciel Kandyda – nie sprostał tym wymaganiom. To on zaszczepił w młodzieńcu ideę optymizmu i nie zmienił swoich przekonań nawet w obliczu strasznych przeżyć. Można więc wysnuć stąd wniosek, iż jeśli się nie ma dobrego nauczyciela, to należy samemu zbierać życiowe doświadczenia i na ich podstawie wyciągać wnioski o tym, jak należy egzystować. Niekiedy jednak bywa tak, że do dojrzewania zmuszone jest małe dziecko , które stanęło w obliczu tragicznej sytuacji życiowej. Mamy tego przykład w ostatnim z dzieł, które wybrałam, czyli w Oskarze i pani Róży. Tytułowy bohater tej powieści jest młodym chłopcem, który choruje na białaczkę . Podczas swojego pobytu w szpitalu nawiązuje przyjaźń z panią Różą, która pomaga Oskarowi przeżyć ostatnie dni jego życia. Powieść Erica- Emmanuela Schmitta jest piękna i wzruszająca. Ukazuje bowiem proces duchowego dojrzewania młodego człowieka, który rozwijając się wewnętrznie nie traci swojej dziecięcej niewinności i spontaniczności. Oskar wzbudza w nas nie tyle współczucie, co podziw. Nie skarży się lecz próbuje czerpać jak najwięcej z tego, co mu pozostało. Pani Róża proponuje mu, by każdego dnia chłopiec wyobrażał sobie, że starzeje się o 10 lat. Taka perspektywa pokazuje Oskarowi, jak mogłoby wyglądać jego życie. Chłopiec przeżywa swoją wielką miłość, a także dopada go kryzys wieku średniego. Umie się godzić z upływającym czasem i z chorobą. W jej obliczu jest nawet bardziej dojrzały od swoich rodziców. Zawstydza ich otwartością z jaką mówi o nieuchronnej śmierci . W przypadku Oskara dojrzewanie polega na pogodzeniu się z losem i umiejętnością jego zaakceptowania. Jest to dojrzewanie przedwczesne, ale świadome. Z pewnością w innych okolicznościach Oskar nadal byłby beztroskim dzieckiem. Jednak w obliczu strasznej choroby umie doceniać każdy pozostały mu jeszcze moment. Potrafi cieszyć się chwilą. Brak czasu powoduje u niego, że nie działa asekurancko. Odważnie podejmuje decyzje i realizuje swoje plany. Dostrzega również te wartości, które powinny być najważniejsze. Dojrzewa zarazem i do śmierci, i do życia. Dzięki wierze w Boga nie boi się tego, co czeka go po śmierci. W jej obliczu jest już w pełni dojrzałym człowiekiem.
Wybrane przeze mnie przykłady ilustrują różne oblicza dojrzewania. Dojrzewanie Antygony możemy określić jako kształtowanie charakteru. Makbet jest człowiekiem, który dojrzewa do zbrodni. Kandyd dojrzewając nabiera doświadczenia, zaś mały Oskar dojrzewa do śmierci. Sądzę, że można pokusić się o stwierdzenie, że motyw dojrzewania bohatera literackiego był interesujący dla artystów wszystkich epok. Warto przy tym dodać, że poszczególne epoki wpływają w pewien sposób na kształt dzieł o dojrzewaniu, jednak nie jest to wpływ bardzo silny. Po prostu w pewnych okresach silniejsze były dane wartości i ma to wydźwięk w utworach, które wówczas powstały, także w tych, które mówią o dojrzewaniu bohaterów . Należy także podkreślić, iż dojrzewanie nie musi koniecznie być równoznaczne z dorastaniem. Bywa bowiem tak, że dojrzewa dziecko lub też człowiek już dorosły. Nie musi więc to być kojarzone z jakimś konkretnym wiekiem. Jednak w każdym z tych czterech przykładów dojrzewanie wiąże się z jakimiś przełomowymi wydarzeniami. Dla każdego z prezentowanych bohaterów dojrzewanie jest punktem zwrotnym w życiu. Moment dojrzewania zmienia w znaczny sposób optykę patrzenia na sprawy najważniejsze. Dojrzewanie potrafi zupełnie przewartościować życiowe cele. Patrząc na ten proces z perspektywy dzieł literackich widzimy, że bohaterowie tychże utworów stają twarzą w twarz z nieuchronnością dojrzewania. Nie uciekają od niego lecz odważnie się z nim mierzą. Do różnych konsekwencji ich ono prowadzi, jednak warto podkreślić, że ci bohaterowie mogą swoją odwagą zaimponować współczesnym ludziom. Ludziom, którzy za wszelką cenę starają się udawać, że nie muszą wreszcie dojrzeć. Ten proces bywa bowiem bolesny i niesie ze sobą zwiększenie odpowiedzialności za własne życie. A taką odpowiedzialność nie każdy jest w stanie udźwignąć. Stąd w dzisiejszych czasach mnóstwo osób, które kryją się w obliczu dojrzewania. Nie chcą podjąć rękawicy rzucanej przez los. Nie potrafią wejść na własną życiową drogę. Sądzę więc, że motyw dojrzewania będzie równie popularny także w najnowszych czasach. Mam tylko nadzieję, że dzieła traktujące o tym zagadnieniu i ukazujące dojrzewanie bohaterów literackich będą stanowić dla ludzi motywację do naśladowania.