Notatki z historii Polski (1697-1795).

Po śmierci Jana III Sobieskiego rozpoczęła się kolejna rywalizacja o tron Polski. Zakończyła się ona podwójną elekcją księcia Conti – kandydata z Francji i elektora saskiego – Fryderyka Augusta Wettina. Ten drugi mając poparcie Rosji jako pierwszy wkroczył z armią do Krakowa i koronował się przyjmując imię Augusta II Sasa. Zdarzenie to zapoczątkowało w 1697 unię personalną miedzy Saksonią i Rzeczpospolitą.

Saksonia:
-Dobrze rozwinięty kraj pod względem gospodarczym(zwłaszcza rzemiosło, górnictwo i rolnictwo);
-Silna pozycja elektora saskiego jako osoby wybierającej cesarza;
-Ograniczona rola władcy przez landtagi
-Wzrost znaczenia dynastii Wettinów w Rzeszy po objęciu tronu polskiego;

Od początku panowania August II Mocny prowadził ożywioną politykę zagraniczną, a jego celem było powiększenie autorytetu dynastii Wettinów w Europie i ugruntowanie władzy w Polsce.

Za jego panowania:
-Polska odzyskała Podole z Kamieńcem Podolskim – pokój w Karłowicach – 1699 r.
-Zaplanował odzyskanie Inflant od Szwecji , co spowodowało wciągnięcie Rzeczpospolitej w
wojnę północną (1700 – 1721);

W pierwszych latach wojny północnej działania toczyły się na terytorium Rzeczpospolitej, choć formalnie przyłączyła się ona dopiero w 1703 r. Stało się tak, ponieważ August II przystąpił do wojny jako elektor saski – przedstawiciel Saksonii.

Stoczenie walk pod Rygą(1700) i pod Kliszowem(1703) ze Szwedami.

Rzeczpospolita zmęczona wojnami XVII wieku stała się ofiarą owej wojny, a dominujące znaczenie miały tu wojska szwedzkie i rosyjskie.
Kiedy Szwedzi wkroczyli do kraju część polskiej szlachty opowiedziała się po ich stronie i zawiązała konfederację warszawską (1704), która zdetronizowała Augusta II i wybrała nowego króla w osobie Stanisława Leszczyńskiego(kandydat proponowany przez Karola XII – króla Szwecji.).

August II po przegranej w Saksonii w 1706 r. musiał zrzec się korony Polski.
1709 r. - w czasie bitwy pod Połtawą, wojska szwedzkie zostały pokonane przez Rosję. Dzięki Piotrowi I – carowi Rosji August II wrócił na tron Polski.
Rządy Augusta II spotykały się z ostrą krytyką i zawiązaniem kolejnej konfederacji antykrólewskiej w Tarnogrodzie w 1715 roku. Powodem jej zawiązania były jawne wpływy Piotra I w Polsce i próby wprowadzania wojsk saksońskich w granice kraju. Do roli mediatora zaproszony został Piotr I – miało to ogromne znaczenie dla dalszej sytuacji Polski.
Do porozumienia doszło w 1717 r. podczas tzw. Sejmu Niemego.

1 II 1717 r. zatwierdzono zwołany na jeden dzień Sejm, który zyskał miano "niemego" gdyż z obawy przed zerwaniem obrad nie dopuszczono na nim do głosu nikogo z posłów.
Na sejmie postanowiono: zmniejszenie władzy hetmanów; sprawy wojska i skarbu z powrotem wróciły w ręce państwa; uchwalono podatki na zawodową armię, która miała składać się w 24 tys. żołnierzy - choć w praktyce powołano tylko 12 tys.
Postanowienia te w żaden sposób nie zabezpieczały Polski przed obcą agresją. Przeciwnie - brak silnej armii uniemożliwiał prowadzenie aktywnej polityki zagranicznej.

Złowieszczym aspektem uchwał Sejmu Niemego był drobny szczegół: pod traktatem warszawskim, który zatwierdził Sejm Niemy, widniał podpis będącego jego faktycznym autorem rosyjskiego posła. W ten sposób Rosja - pod pretekstem odgrywania roli gwaranta układu między królem a szlachtą- zyskała możność legalnej ingerencji w wewnętrzne sprawy Polski.

Pokój w Nystad(1727r)-został podpisany przez Szwecję i Carstwo Rosyjskie w Nystad. Na mocy jego postanowień Szwecja utraciła na rzecz Rosji: Kurlandię, Estonię i Inflanty. Szwecja zobowiązana była również do wypłaty reparacji wojennych.

August III Sas objął władzę po śmierci ojca w 1733r.(do 63r.), za jego panowania rozwinęła się anarchia w Polsce a kraj "nierządem stał". Prawie wszystkie sejmy były zrywane a życie w Polsce cechowało przysłowie "za króla Sasa, jedz pij i popuszczaj pasa"(biesiady, polowania, kłótnie), temu okresowi towarzyszyła kultura sarmacka.

Główne wyznaczniki kultury sarmackiej: model szlachcica ziemianina, ksenofobia(niechęć do obcych), mesjanizm(idea Polski jako przedmurza chrześcijaństwa), złota wolność szlachecka.

W okresie srebrnego wieku w I poł XVIIw. za Augusta III wykształtowały się koterie magnackie, wśród których wyróżniamy familie Czartoryskich i Poniatowskich.
Ugrupowanie konserwatywne zwane republikanami: niechętne reformą, ugrupowanie dworskie skupione wokół króla.

Pozytywnymi aspektami panowania Augusta III było: założenie biblioteki narodowej(Załuskich), utworzenie szkoły wyższej(Collegium Nobilium, pomysłodawcą był Stanisław Konarski), ożywienie gospodarki poprzez zakładanie manufaktur(szkła, ceramiki), budowa kanałów i rozwój handlu czarnomorskiego.

Po śmierci Augusta III w 1763 r. – RP nie byłą państwem suwerennym. Sąsiednie kraje ingerowały w sprawy Polski, swobodnie przekraczały granice. RP nie miała w zasadzie żadnej armii, sejmiki i sejmy zrywano a skłócone rody walczyły o władzę.
Grupy magnacie skupiły się w Okół rodziny Czartoryskich, wysuwała ona koncepcję reform państwa w duchu oświecenia.
1764 – przeprowadzono reformy usprawniające pracę sejmu.
1764 – elekcja pod osłoną wojsk rosyjskich wybór Stanisława Poniatowskiego.

Pierwsze reformy króla:
-1765 powołano szkołę rycerską (wykształcony Tadeusz Kościuszko),
-powołano do życia I Teatr Narodowy,
-zakazano przestrzegania przez posłów instrukcji sejmikowych
- przeprowadzono reformę skarbową(ofiara 10gr, nałożenie podatku na duchowieństwo i szlachtę),
- zniesiono cła prywatne, zmniejszono władzę hetmanów
- Rosja i Prusy, ingerowały w sprawy sejmu

Konfederacja Barska (1768-1772):
1768 r. – w miasteczku Bar na Podolu została zawiązana konfederacja szlachty skierowana przeciwko królowi, Rosji i dysydentom. Ruch konserwatystyczny, patriotyczny obrona tradycji złotej wolności.
1769r. – Konfederacji otrzymali pomoc ze strony Rosji oraz Turcji. Ruch konfederacji rozprzestrzenił się na cały kraj. Konfederaci prowadzili głównie walkę partyzancką (ważny dowódca Kazimierz Pułaski),
1772 – po 4 latach walki padł ostatni punk oporu konfederatów (Częstochowa). Przywódców zesłano w głąb Rosji lub udali się na emigrację,

Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej (1772):
1772 – zostało podpisane porozumienie Rosyjsko-Pruskie, do którego przyłączyła się także Austria.
5 sierpnia 1772- podpisano w Petersburgu konwencję, w której ustalono granice pierwszego rozbioru. Rozbiór uzasadniono panującym w Polsce anarchią i rozkładem państwa.
Król Stanisław August nie mogąc się przeciwstawić zaakceptował rozbiór. Sejm z 1773r. oficjalnie wyraził zgodę na podział terenu między zaborców (posłów zastraszono).
1773-1775 – społeczeństwo polskie uświadomiło sobie powagę sytuacji, dzięki czemu wprowadzono wiele reform. Uchwalono podniesienie liczby wojska do 30 tys.. realnie podniesiono do 18,5 tys.

Istotne dla kraju było powołanie Komisji Edukacji Narodowej w 1773r. (Klemens XIV zlikwidował zakon jezuitów w Polsce, a dobra zostały przekazane na 50 palcówek).
Król Stanisław Poniatowski aby uzyskać zgodę na powiększenie armii, zaproponował udział
oddziałów polskich w wojnie z Turcją. Caryca Katarzyna przyjęła ofertę. Skutkiem tego król
zwołał Sejm na jesień 1788 roku. Sejm ten miał zatwierdzić porozumienie z Rosją i wyrazić
zgodę na powiększenie armii Rzeczpospolitej. Sejm ten nazywany jest w dziejach Sejmem
Czteroletnim lub Sejmem Wielkim (obradował aż 4 lata).

Już na początku obraz zawiązano konfederacje na której czele stanęli marszałkowie Sejmu
Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha. Zabezpieczono w ten sposób obrady
przed ich zerwaniem.

Wśród posłów wytworzyły się 3 obozy:
-hetmański(na czele: Franciszek Ksawery Branicki;
Seweryn Rzewuski; Szczęsny Potocki. Obóz grupował skrajnie konserwatywną szlachtę, był
przeciwny reformom i dążył do usunięcia z tronu Poniatowskiego przy pomocy Rosji),
-królewski(na czele stał król, a do stronnictwa należeli jego stronnicy i członkowie rodziny
królewskiej. Dążyli oni do przeprowadzenia reform państwowych przy porozumieniu i przy
pomocy Rosji),
-patriotyczny(na czele: Stanisław Potocki; Ignacy Potocki; Adam Kazimierz Czartoryski;
Stanisław Małachowski. Popierali oni przeprowadzanie reform a państwie, opowiadali się za
uniezależnieniem od Rosji w sojuszu z Prusami),

Czarna procesja: W listopadzie 1789 roku na zaproszenie prezydenta stolicy Jana Dekerta
zjechali przedstawiciele 141 miast królewskich. Przeszli przez miasto w pochodzie ubrani w
czarne stroje (stąd – czarna procesja) na zamek. Tam domagali się od króla i Sejmu
zwolnienia więźniów politycznych, dostępu do urzędów i prawa zasiadania w Sejmie.

Reformy Sejmu Wielkiego(1788-1792):
-Zniesiono Radę Nieustającą,
-Wprowadzono stały podatek z dóbr szlacheckich: 10% tzw. „ofiara dziesiątego grosza” i 20% podatek od dochodów duchowieństwa,
-Uchwalono stutysięczną armię,
-Prawo o sejmikach – pozbawiono szlachtę gołotę prawa głosu,
-Powołanie przez sejm specjalnej komisji do spraw reformy ustroju miast,
-Uchwalenie Konstytucji 3 Maja w 1791r.

Postanowienia Konstytucji:
-Katolicyzm ustanowiono religią panującą
-Ustanowiono wolność wyznania,
-Pozbawiono praw politycznych szlachtę gołotę, tzn. nie posiadającą dóbr ziemskich;
-Wprowadzono trójpodział władzy
-Tron polski miał być dziedziczny
-Polska stała się monarchią konstytucyjną
-Zniesiono liberum veto, wolne elekcje, konfederacje.
-Decyzje sejmu miały być wiążące dla sejmików wojewódzkich
-Sejm składał się z dwóch izb - wybieranych na dwuletnią kadencję,
-Co 25 lat od uchwalenia Ustawy Rządowej zbierał się Sejm Konstytucyjny, który mógł zmienić konstytucję.
-Chłopi przeszli pod opiekę rządu.

Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski zawiązali konfederację i zwrócili
się o pomoc do carycy Katarzyny II. Oczekiwali, że przywróci dawny ustrój i przekreśli zakazy
Konstytucji 3 maja. Potępili wszystkie edycje Sejmu Wielkiego, dowodząc, że zostały one
podjęte wbrew prawu i prowadzą do ustanowienia w Polsce rządów absolutnych.
Konfederacji uniwersał ogłoszono w 1792r. w Targowicy, choć wszystkie ustalenia zapadły
już wcześniej w Petersburgu.

W maju 1792r. wojska rosyjskie wkroczyły do Rzeczypospolitej. Kilkumiesięczna wojna w
obronie konstytucji zakończyła się klęską.
W lipcu 1792r. Stanisław August przystąpił do konfederacji targowickiej. Na znak protestu
wielu polskich oficerów podało się do dymisji,
Przywódcy Sejmu Wielkiego obawiając się represji udali się na emigrację.

Z inicjatywy kolejnego rozbioru wystąpiły Prusy. W rozbiorze nie wzięła udziału Austria,
gdyż była zbyt mocno zaangażowana w wojnę z Francją.

Konwencję stanowiącą o II rozbiorze podpisano w styczniu 1793r. w Petersburgu.
We wrześniu 1793r. zwołano do Grodna sejm . Ambasador Rosji aresztował oponentów i
otoczył izbę wojskiem. Sejm ostatecznie zaakceptował nabytki terytorialne Rosji i Prus.
Rozwiązał konfederację targowicką i ustanowił nowy ustrój państwa. Funkcję rządu miała
pełnić reaktywowana Rada Nieustająca.

W wyniku II rozbioru załamała się gospodarka Rzeczypospolitej. Utrata kolejnych ziem
doprowadziła do rozerwania więzi gospodarczych, które ukształtowały się w poprzednich
dziesięcioleciach. Wojska rosyjskie bezwzględnie ściągały olbrzymią kontrybucję.
Gwałtownie wzrosły ceny. Szybkie ubożenie dużych grup ludzi pogłębiło społeczne
niezadowolenie. Zaczęła pojawiać się myśl o podjęciu walki zbrojnej z zaborcą. Na czele
powstania, jako naczelnik miał stanąć Tadeusz Kościuszko. Liczono na pomoc Francji.
Wykrcie spisku przez Rosjan spowodowało wydanie edycji o redukcji polskiego wojska, które
zostało częściowo rozwiązane, częściowo wcielone do armii rosyjskiej.

24 marca 1794r. Tadeusz Kościuszko proklamował ogólnonarodową insurekcję. Za jej główny cel uznał uwolnienie Polski od zaborców, przywrócenie i zabezpieczenie całości jej granic. Wzywał do masowego poparcia powstania. Odwoływał się do wartości, jak miłość ojczyzny, godność narodowa.
Za hasło powstania przyjęto ,,Wolność, Całość, Niepodległość”. Powstanie stało się ruchem ogólnonarodowym. Masowy zryw mieszczan i przyłączenie się do walki najuboższych grup zdecydowało o powodzeniu insurekcji w najważniejszych ośrodkach państwa.

W kwietniu 1794r. wybuchło powstanie na czele którego stanął Jan Kiliński, mianowany później pułkownikiem.
Atak chłopskich kosynierów poprowadzony osobiście przez naczelnika przesądził o zwycięstwie powstańców nad wojskami rosyjskimi w bitwie pod Racławicami ( 4 kwietnia 1794r.)

W maju 1794r. pod Połańcem Kościuszko ogłosił tzw. uniwersał połaniecki. Akt znosił poddaństwo osobiste chłopów, gwarantował ich nieusuwalność z ziemi, zmniejszał ciężary pańszczyźniane.

Do radykalnych działaczy politycznych, zwanych polskimi jakobinami należeli min. Hugo Kołłątaj i Jakub Jasiński. Chcieli przeprowadzić zmiany polityczno-społeczne. Wzywali do zniesienia feudalnych przywilejów i wprowadzenia w Polsce ustroju republikańskiego. Domagali się ostrych represji wobec targowiczan, przeciwników insurekcji.

Wiosną i latem 1794r. w skutek kilku manifestacji ulicznych w Warszawie doprowadzili do skazania na śmierć kilku targowiczan.

Klęska Kościuszki w bitwie pod Maciejowicami zadecydowała o upadku powstania.
Niecały rok po upadku insurekcji, 24 października 1795, monarchowie Rosji, Prus i Austrii uzgodnili wzajemnie traktat, zgodnie z którym przeprowadzili ostatni, pełny, III rozbiór Rzeczypospolitej.

25 listopada 1795r. król Stanisław August abdykował. Oznaczało to ostateczny kres istnienia Pierwszej Rzeczypospolitej.